Geleneğin, Kur’ân-ı Kerîm’den sonra İslâm literatürünün en önemli ve güvenilir kitabı kabûl ettiği hadis derlemesinin müellifi olan büyük hadis âlimidir. Dedesinin dedesi Berdizbeh adlı bir Mecûsî olan Buhârî, adından da anlaşılacağı gibi Buhara’da doğmuştur. 16 yaşında hacca gidip sonrasında Mekke’de kalarak ilk hadis tahsilini burada görmüştür. Hadis ilmi konusunda çok genç yaşlarda yetkinliğe ulaştığına dâir kayıtlar bulunmaktadır ki bunlardan birisi de henüz 18 yaşındayken ihtilâflı bir mevzuda hocası tarafından hakem tâyin edilmesidir. Bağdat, Basra gibi merkezlerde de bulunan Buhârî’yi hâfızasının gücü ve güvenilirliği konusunda denemek isteyenlerin 100 hadisin senet ve metinlerini karıştırıp kendisine sormaları, onun da mezkûr hadisleri bu şekilde hiç işitmediğini söyleyerek tek tek hepsinin senet ve metinlerinin doğrularını soru sâhiplerine anlatması bir diğer meşhur rivâyettir.
İbn Huzeyme kendisi için “Şu gök kubbenin altında Resulullâh’ın hadislerini Buhârî’den daha iyi bilen ve daha iyi ezberlemiş birini görmedim” diyerek onu takdîr etmiştir. Bununla birlikte günümüzün meşhur İslâm bilimleri târihçisi F. Sezgin hem doktorasında hem anıtsal eseri Arap – İslâm Bilimleri Tarihi’nin ilk cildinde onun eserinin pek çok hatayla mâlûl olduğunu yazmıştır. Ona göre Buhârî’nin Sahih-i Buhârî olarak bilinen ve 600.000 hadis arasından seçerek 16 yılda tertip ettiği meşhur el-Câmi es-sahîh adlı eseri, isnatları îtibâriyle mükemmel olmadığı gibi isnat sistemine bir katkı sağlamaktan öte onu geriletmiştir. Filolojik, târihî, fıkhî eserlerin gelişigüzel ve âhenksiz kullanıldığı kitap metodolojik açıdan da yetersizdir ve söylendiği gibi musannef türü bir eser de değildir. Klâsik kaynakların, Buhârî’nin bu eseri her hadis veya bab yazılmadan evvel boy abdesti alıp iki rekât namaz kılarak kaleme aldığını söylemesi ona bir güvenilirlik atfetmek veya İslâm literatürü içinde kazanmış olduğu güvenilirliği ifâde etmek için dillendirilmiş bir rivâyet olmalıdır.
Bununla birlikte Buhârî’nin ilme verdiği kıymet ve onu her koşulda yücelten şahsiyetli âlim tavrı ve ahlâkî salâbeti örnek alınmaya değerdir. İlim tahsil etmek isteyen herkese yardımcı olduğu; fakat devlet adamlarından uzak durduğu da bu meyanda zikredilmiştir. Buhârî’ye göre, devlet adamlarının saraylarına gitmek, ilmi küçük düşüren bir davranıştır. Horasan vâlisi Halid b. Ahmed ez-Zühlî eserlerini kendisinden dinlemek için onu dâvet ettiğinde, cevap olarak gelemeyeceğini, ilmi başkalarının ayağına düşüremeyeceğini; fakat kendisinin ders verdiği mescide veya evine gelerek bu arzusunu yerine getirebileceğini söylemiş, bundan hoşnut olmazsa hadis okutmasını yasaklayabileceğini ilâve etmekten de çekinmemiştir. Ayrıca Buhara valisinin sâdece kendi çocuklarına hocalık etmesi yolundaki isteğini de ilmi belli insanlara tahsis edemeyeceği gerekçesiyle reddetmiştir ve bu reddediş sebebiyle vâlinin kendisine yönelik ehl-i sünnetle uyuşmayan görüşleri olduğuna dâir kovuculuk yaptırması yüzünden ölümün eşiğinde memleketini terk etmek zorunda kalmıştır. Bir menfâ olarak yoldayken, hedefi olan Semerkand’a vâsıl olamadan, Hartenk kasabasında, hicrî 256 yılının Ramazan Bayramı gecesinde vefât etmiştir.
Göktürk Ömer Çakır