Osmanlı Devleti’nde para işleriyle ilgilenen idarî birimdir. Başında bulunan üst düzey amire Maliye Nazırı denirdi. Osmanlı klasik döneminde mali işlere önceleri sadrazam bakardı. Sonra mali işleri idare etmek ve maliye nazırı makamında olmak üzere baş defterdarlık ihdas edildi. Baş defterdar, bütün hazine işleri ile emin ve haraççıların muhasebesini görürdü. Baş defterdar, Taşra defterdarı, Defterdar-ı evvel veya Defterdar-ı şıkkı-ı evvel olarak adlandırılırdı. Defterterdarın emrinde; İstanbul ve Rumeli malî işlerine bakmak üzere Defterdar-ı şıkk-ı sani ve Anadolu işlerine bakmak üzere Defterdar-ı şıkk-ı sâlis adlı üçüncü bir defterdar vardı. Daha sonraki asırlarda duyulan lüzum üzerine defterdarlık teşkilatında düzenlemeler yapıldı.
Sultan III. Selim döneminde (1789-1807) Nizam-ı Cedit masrafları için yeni vergi düzenlemeleri yapıldı. Yeni vergilerin idaresi Defterdar-ı şıkk-ı saniye verildi. Sultan II. Mahmud döneminde (1808-1839), askerî hesaplara bakmak için Masarifat Nezareti, iltizama verilmesi kaldırılmış olan mukataaların idaresi için de Mukataat Nezareti kuruldu. 1834’te Masarifat Nezareti kaldırıldı ve Defterdar-ı şıkkı-ı evvel, Hazine-i Âmire ve Mansure Defterdarlığı olmak üzere ikiye ayrıldı. 1838’de “defterdar” tabiri bırakılarak Maliye Nezareti ihdas edildi. Bu nezarete ilk defa Ordu Defterdarı Abdurrahman Nazif Efendi atandı. Maliye Nezareti, 1839’da Hazine-i Mukataat ve Hazine-i Âmire şeklinde tekrar ikiye ayrıldı. 1839’da Sultan Abdülmecid’in (1839-1861) cülusu ile birlikte Maliye Nezareti adı kaldırılarak Hazine-i Âmire Defterdarlığı ve Hazine-i Mukataat Defterdarlığı şeklindeki uygulamaya geçildi. 1841’de bu iki hazine Umur-ı Maliye Nezareti yeniden birleştirildi. Böylece devletin bütün gelir ve giderleri tek elden idare edilmeye başlandı.
Bu arada 1840’ta malî işlerin Maliye Nezareti’ne bağlı olarak görüşülmesi için Meclis-i Muhasebe-i Maliye kuruldu. Tanzimat’la birlikte (1839) Maliye Nezareti’nin görevi sekiz muhasebe ve sekiz kalem altında birleştirildi: Muhasebeler; Maliye, Sergi, Ceride, Esham, Mukataat, Evkaf, Zecriye ve Haremeyn. Kalemler ise Maliye Mektubî, Evamir, Ebniye-i Hassa, Feshane, Cizye, Zahire, Ambar ve Derya kalemleri şeklinde oluşturuldu. Zaman zaman bu muhasebelerde de idarî anlamda değişiklikler yapıldı ve Ceride ve Varidat muhasebeleri birleştirildi. 1843’te ziraat ve ticaret faaliyetlerinin çoğaltılması amacıyla nezaret bünyesinde Ziraat Meclisi kuruldu. Daha sonra nezarete bağlı olarak başka komisyonlar da teşkil edildi. 1851’den sonra nezaret bünyesinde yardım işlerini tanzim etmek üzere bir komisyon kurularak İstanbul’dan toplanacak yardımlar için Hıfzı Paşa görevlendirildi.
Eyalet meclislerinin kurulması ile birlikte taşrada da defterdarlar görevlendirildi. 1859’da taşradaki defterdarlık ve mal müdürlükleri kaldırıldı ve malî işlerden valiler sorumlu tutulmaya başlandı. 1864 Vilayet Nizamnâmesi ile defterdarlık yeniden oluşturuldu. Sultan Abdülaziz döneminde (1861-1876) 15 yıl içinde Maliye Nezareti’ne tayin edilen 19 nazır, Osmanlı maliyesindeki istikrarsızlığı ortaya koymaktaydı. Sultan II. Abdülhamid döneminde (1876-1909) Maliye Nezareti’nde yeni düzenlemelere gidildi. Maliye Nezareti’nin her şubesinde yazışmaların daha düzenli yürütülmesi için ayrı birimler olarak bunlar tahrirat kalemleri nezaret içinde birleştirildi ve Mektubî Kalemi oluşturuldu. Bu dönemde hazırlanan bir nizamnâme ile Maliye Nezareti yeniden düzenlendi ve Maliye Nezareti Muhasebe dairesi Avrupa standartlarına uygun hale getirildi.
Maliye Nezareti teşkilatı 1912 yılında Kalem-i Mahsus Müdürlüğü, Hukuk Müşavirliği, Memurîn Müdüriyeti, Muhasebe-i Maliye Müdüriyeti, Muhasebe-i Umumiye Müdüriyet-i Umumiyesi, Düyun-ı Umumiye ve Muamelat-ı Nakdiyye Müdüriyeti, Varidat Müdüriyet-i Umumiyesi, Emlak-ı Emiriye Müdüriyeti, Vezne-i Umumi Müdürlüğü, Muhassesat-ı Zatiye Müdüriyeti, Evrak-ı Nakdiye ve Matbua ve Levazım Müdüriyeti,
Heyet-i Teftişiye Müdüriyet-i Umumiyesi, Islahat-ı Maliye komisyonlarından oluşmaktaydı. Ayrıca müdürlüklerin de ayrı ayrı kalemleri vardı. Maliye Nezareti, Osmanlı Devleti’nin sonuna kadar varlığını devam ettirdi.
Selma TURHAN SARIKÖSE
KAYNAKÇA
Ali Akyıldız, Tanzimat Dönemi Osmanlı Merkez Teşkilȃtında Reform, İstanbul 1993, s. 97-110, 113, 120; Musa Çadırcı, Tanzimat Döneminde Anadolu Kentleri’nin Sosyal ve Ekonomik Yapısı, Ankara 1997, s. 105, 227, 230; Necdet Hayta-Uğur Ünal, Osmanlı Devleti’nde Yenileşme Hareketleri (XVII. Yüzyıl Başlarından Yıkılışa Kadar), Ankara 2003, s. 153; Ziya Karamursal, Osmanlı Malî Tarihi Hakkında Tetkikler, Ankara 1989, s. 152, 157; Mehmet Zeki Pakalın, “Maliye Nezareti”, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, II, İstanbul 1993, s. 402; Arzu Tozduman Terzi, “Osmanlı Hazineleri”, Türkler, X, Ankara 2002, s. 897- 898, 900; Mübahat S. Kütükoğlu, “Defterdar”, DİA, IX, s. 94-96.