Kolonilerde güçlü bir asiller grubunun ya da orta sınıfın ortaya çıkmasını engelleyen önemli bir öğe, oturmuş bir kolonide her isteyenin sınır bölgesinde yeni bir yaşam kurabilme seçeneği olmasıydı. Bu nedenle, kıyı bölümlerindeki egemen kişiler, sınır bölgesine doğru toplu bir göç tehdidiyle karşılaşınca, zaman zaman siyasal yöntemlerini, arazi bağışı koşullarını ve dinsel uygulamaları liberalleştirmek zorunda kalıyorlardı. Dağların eteklerine yönelik bu hareket, Amerika’nın geleceği açısından çok büyük bir önem taşıyordu.
Amerikan eğitim ve kültürünün koloniler döneminde atılmış olan temelleri de, gelecek açısından aynı derecede önem taşımaktadır. Harvard Üniversitesi, [Çevirmenin notu: Üniversite sözcüğü hem College hem University karşılığı kullanılmıştır] 1636’da Massachusetts’in Cambridge kentinde kuruldu. Yüzyılın sonlarına doğru, Virginia’da William and Mary Üniversitesi kuruldu. Birkaç yıl sonra da, ileride Yale Üniversitesi olacak olan, Connecticut Yüksek Okulu faaliyete geçti. Hükümet tarafından varlığı sürdürülen bir okul sisteminin giderek yayılması ise bunlardan daha önemliydi. Kutsal Yazılar’ın öğrenilmesinin Püritenler tarafından ön planda tutulması, okur-yazar olmaya verilen önemi vurguluyordu.
1647’de Massachusetts Körfezi Kolonisi’nde “büyük saptırıcı Şeytan” Yasası yürürlüğe konuldu ve 50’den fazla ailenin yaşadığı her kasabada bir üniversite hazırlık okulu (grammar school) kurulması zorunlu kılındı. Kısa bir süre içinde, Rhode Island hariç, diğer tüm New England kolonileri bu örneği benimsedi.
New England’a ilk gelen göçmenler kendi kütüphanelerini de beraberlerinde getirdiler ve Londra’dan kitap ithal etmeyi sürdürdüler. Henüz 1680’lerde bile Boston’daki kitapçılar çok sayıda klasiklere, tarihe, siyasete, felsefeye, fen bilimlerine, teolojiye ilişkin kitaplar ve edebi eserler satıyorlardı. İngiliz kolonilerindeki birinci ve Kuzey Amerika’daki ikinci baskı makinesi, 1639’da Harvard Üniversitesi’nde kuruldu.
Pennsylvania’daki ilk okul 1683’te açıldı. Okulda, okuma, yazma ve muhasebe öğretiliyordu. Bundan sonra, her Quaker toplumunda çocuklara şu ya da bu biçimde ilk öğretim sağlayan bir kurum açıldı. Günümüzde de “William Penn Charter School” adı altında Philadelphia’da hizmet veren Dostlar Devlet Okulu’nda (Friends Public School), klasik diller, tarih ve edebiyat konusunda daha ileri düzeyde eğitim veriliyordu. Okuldaki öğretim yoksullar için parasızdı; buna karşın, durumu elverişli olan velilerin eğitim ücreti ödemeleri gerekiyordu.
Philadelphia’da, herhangi bir dinle bağlantısı olmayan, çok sayıda özel okulda dil, matematik ve doğa bilimleri öğretiliyordu; ayrıca, yetişkinler için de gece okulları vardı. Kadınlar tümüyle göz ardı edilmemişlerdi; fakat, öğrenim olanakları evde yapılabilen eğitimle sınırlı kalıyordu. Özel öğretmenler, zengin Philadelphialıların kızlarına, Fransızca, müzik, dans, resim, şarkı, dilbilgisi ve hatta bazan da muhasebe dersleri veriyorlardı.
XVII. yüzyılda Pennsylvania’nın entelektüel ve kültürel gelişmesi, büyük ölçüde, iki adamın hareketli kişiliğinde yansıma buldu: James Logan ve Benjamin Franklin. Koloninin sekreteri olan Logan’ın mükemmel kütüphanesi, genç Franklin’in en son fen bilimleri eserlerini bulup okumasını sağladı. Logan, kitaplarının muhafazası için 1745’te bir bina yaptırdı ve hem binayı hem de kitaplarını kente bağışladı.
Franklin’in Philadelphia’daki entelektüel faaliyete katkısı daha da fazla oldu. Kurduğu bir münazara kulübü, giderek Amerikan Felsefe Derneği’ni oluşturdu. Çabaları ayrıca, sonradan Pennsylvania Üniversitesi’ne dönüşen bir devlet akademisi kurulmasına yol açtı. Bir ödünç kitap verme kütüphanesinin kurulmasına yönelik çalışmalarda da baş rolü oynadı. Onun, “Kuzey Amerika’daki ödünç kitap verme kütüphanelerinin anası” olduğunu söylüyordu.
Güney kolonilerinde, zengin büyük çiftlik sahipleri ve tüccarlar, çocuklarına öğretim sağlamak amacıyla, İrlanda’dan ya da İskoçya’dan özel eğitmenler getiriyorlardı. Diğerleri, çocuklarını İngiltere’deki okullara gönderiyorlardı. Kıyı bölgesinde yaşayan üst sınıflar, bunlara ve benzeri olanaklara sahip oldukları için devlet tarafından öğretim sağlanmasına destek vermeye gerek görmüyorlardı. Ayrıca, küçük ve büyük çiftliklerin dağınık olması da halk okulları kurulmasını zorlaştırıyordu. Virginia’da birkaç vakıf okulu vardı; Syms Okulu 1647’de, Eaton Okulu 1659’da kuruldu.
Buna karşın, öğrenme arzusu, yerleşik toplumların sınırlarında durmuyordu. Sınır bölgesindeki İrlandalılar ve İskoçyalılar, ilkel kulübelerde yaşamalarına rağmen, eğitime sıkıca bağlıydılar ve yerleştikleri yörelere eğitimli rahipler çekebilmek için büyük çaba gösteriyorlardı.
Kolonilerdeki yayın çalışmaları ise, büyük ölçüde New England’da görülüyordu. Bu bölgede, genellikle dinsel konular üzerinde duruluyordu. Basında en yaygın görülen yazılar vaaz metinleriydi. Ünlü bir Püriten rahibi olan Cotton Mather, yaklaşık 400 yapıt üretmişti. Başyapıtı olan Magnalia Christi Americana, New England tarihinin gösterişini sergiliyordu; fakat, o günlerin en beğenilen yapıtı, yine bir din adamı olan Michael Wigglesworth’un, kıyamet gününü ürkütücü bir biçimde anlatan The Day of Doom (Kıyamet Günü) adlı uzun şiiriydi.
1704 yılında Masachusetts’in Cambridge kentinde koloninin ilk başarılı gazetesi yayına başladı. 1745’e gelindiğinde koloniler genelinde 22 gazete yayınlanıyordu.
New York’ta 1733’te yayınlanmaya başlayan ve hükümet karşısındaki muhalefeti temsil eden New York Weekly Journal (New York Haftalık Gazetesi) sahibi Johann Peter Zenger aleyhine açılan dava, basın özgürlüğü ilkesinin benimsenmesi yolunda atılan önemli bir adımı oluşturdu. Gazete iki yıl yayınlandıktan sonra, koloni valisi, Zenger’in alaycı taşlama yazılarına daha fazla dayanamadı ve onu ayaklanmaya teşvik edici iftiralar yayınlamak suçlamasıyla hapse attırdı. Zenger, dokuz ay süren mahkemesi sırasında, gazetesini hapishaneden yönetmeyi sürdürdü ve durum tüm kolonilerde büyük bir ilgi yarattı. Zenger’i savunan ünlü avukat Andrew Hamilton, onun yayınladığı iddialar doğru olduğu için ortada bir iftira bulunmadığını ileri sürdü. Jüri onu suçsuz buldu ve Zenger serbest bırakıldı.
Kentlerin gönenci sonucunda, şeytanın toplumu maddi çıkarlar peşinde koşmaya kandırdığı yolunda ortaya çıkan korkular, 1730’larda Büyük Uyanış diye anılan dinsel bir tepki yarattı. Bu tepkinin ilhamı iki kişiden kaynaklandı: 1739’da İngiltere’den gelmiş olan, Wesley tarikatı mensubu George Whitefield ve başlangıçta Massachusetts’in Northampton kentindeki Cemaatler Kilisesi’nde (Congregational Church) görev yapmış olan Jonathan Edwards.
Whitefield, Philadelphia’da bir dinsel yeniden canlandırma hareketi başlattı ve oradan New England’a geçti. Zaman zaman 20.000 kişiyi bulan izleyicileri, dramatik davranışları, hareketleri ve duygusal konuşmalarıyla büyülüyordu. Rahiplerin, kurulu kiliseleri terk edip canlandırma vaazları vermeye başlamaları üzerine, New England’da ve orta kolonilerde dinsel kargaşa yaygınlaştı.
Whitefield tarafından etkilenenler arasında Edwards da vardı ve Büyük Uyanış, onun “Günahkarlar Kızgın Tanrının Elinde” konulu vaazı ile 1741’de doruğa ulaştı. Edwards dramatik gösterilere başvurmuyor, vaazlarını alçak sesle ve düşünceli bir davranış içinde veriyordu. Kurulu kiliselerin, Hıristiyanlığı duygusal içeriğinden yoksun bırakmaya çalıştıklarını vurguluyordu. Başyapıtı olan 1754 tarihli İradenin Özgürlüğü’nde (Freedom of Will), Kalvenizm ile Aydınlanma’yı bağdaştırmaya çalıştı.
Büyük Uyanış sırasında ortaya çıkan protestan mezhepler ve yeniden canlandırma ruhu, günümüzde de Amerikan dinsel ve kültürel yaşamında önemli rol oynamaktadır. Büyük Uyanış, din adamlarının konumunu zayıflatarak, inananları kendilerinin vicdanlarına güvenmeye teşvik etti. Mezheplerin ve tarikatların çoğalmasına yol açması ve bunun da dinsel hoşgörü ilkesinin benimsenmesini sağlaması belki de en önemli sonucu oldu.