Son zamanlarda yapılan araştırmalar okul içerisinde çeşitli bağlamlarda ve farklı sınıf seviyelerinde geniş kapsamlı bir şekilde uygulanan değerler eğitiminin etkililiğini ortaya çıkarmıştır.
Sarı ve Doğanay ortaokul 8. Sınıf öğrencilerinin, demokratik değerlerin kazanmasında açık ve örtük programın etkisini karşılaştırmak amacıyla öğretmenler ve öğrenciler üzerinde bir çalışma yapmışlardır. Çalışma 2000-2001 eğitim-öğretim yılında Adana’ da eğitim gören düşük, orta ve yüksek ekonomik düzeye sahip 174 öğrenci ve 22 bilgiler öğretmeni üzerinde gerçekleştirilmiştir. Nitel bir çalışma özelliğine sahip olan araştırma demokratik değerlerin öğrencilere kazandırılmasında açık ve örtük programların eşit düzeyde etkiye sahip olduğunu göstermiştir
Dimaç fen lisesi öğrencilerinin, verilen insani değerler eğitimi sonucunda, insani değerlere sahip olma düzeylerinde bir değişimin meydana gelip gelmediğini tespit etmek amacıyla bir araştırma yapmıştır. Araştırma 2006-2007 öğretim yılında Konya ili Meram Fen Lisesi, 9. ve 10. Sınıf öğrencileri üzerinde yapılmıştır. 15 deney ve 15 kontrol olmak üzere, toplamda 30 öğrenci üzerinde haftada 2oturum, olmak üzere toplam 14 oturumluk eğitim yapılmıştır. Araştırma verilen insani değerler eğitiminin, öğrencilerin sorumluluk, dostluk/arkadaşlık, barışçı olma, saygı, dürüstlük, hoşgörü değerlerini kazanımında olumlu etkisi olduğunu göstermiştir.
Demirhan İşcan İlköğretim düzeyinde, bazı derslerle (Türkçe, Sosyal Bilgiler, Fen ve Teknoloji) bütünleştirilerek oluşturulmuş değerler eğitimi programının uygulama sürecine katılan öğrencilerin, bu sürece katılmayan öğrencilere göre, “evrensellik” ve “iyilikseverlik değerleri ilgili bilişsel davranışlarına, duyuşsal özelikleri ve değerleri gösterme düzeylerine etkisi ile bu uygulama sürecinin öğrencilere katkılarını incelemek amacıyla bir araştırma yapmıştır. Nitel ve nicel araştırma desenleri birlikte kullandığı; deneysel desenli bu araştırmasında ilkokul 4. Sınıflara çeşitli derslerle bütünleştirilerek oluşturulan değerler eğitimi programı 17 hafta boyunca uygulanmıştır. Bazı derslerle bütünleştirilerek değerler eğitimi programının uygulandığı deney grubundaki öğrencilerin değerlere ilişkin bilişsel davranışları kazanma düzeyleri, kontrol grubu öğrencilerinden anlamlı bir biçimde yüksek bulunmuştur. Deney grubundaki öğrencilerin duyuşsal özeliklere ilişkin puanları ile kontrol grubundaki öğrencilerin puanları arasında anlamlı farklılık bulunamamıştır. Ancak, deney grubundaki öğrenciler, ön uygulama sonuçlarına göre, son uygulamada değerlere ilişkin maddelerde olumlu görüşleri seçmişlerdir. Bu programa katılan öğrencilerin değerlereilişkin puanları ile söz konusu derslere ait yılsonu notları arasında orta düzeyde ve pozitif yönde ilişki ortaya çıkmıştır. Bu durumda öğrencilerin değerleri kazanma düzeyleri ile söz konusu derslere ilişkin başarıları arasında anlamlı ilişkiler olduğu söylenebilir.
Baysal ve Saman (2010) 4. ve 5. sınıf sosyal bilgiler öğretim programının kazandırmayı amaçladığı duyarlılık, sorumluluk, dayanışma, işbirliği, hoşgörü, çalışkanlık, çevreye saygı değerlerini, öğrencilerin 5. Sınıfın sonunda kazanma durumlarını belirlemek amacıyla bir çalışma yapmıştır. Araştırma 2008-2009 öğretim yılında İstanbul ve Erzurum’dan seçilen toplam 60 beşinci sınıf öğrencisi üzerinde nitel araştırma yöntemi kullanılarak gerçekleştirilmiştir. Yapılan içerik analizi ve betimsel analizler sonucunda öğrencilerin dersin amaçladığı değerleri doğru tanımladığı ve bu değerlere sahip olduğu görülmüştür.
Öztürk Samur ana sınıfına devam eden 6 yaş çocuklarına verilen Değerler Eğitimi Programının, çocukların sosyal duygusal gelişimlerine etkisini incelemek amacıyla bir çalışma yapmıştır. Konya ili Milli Eğitim Müdürlüğüne bağlı okullardan tesadüfî küme örnekleme yöntemi ile seçilen, Çumralıoğlu ilköğretim Okulunun anasınıflarında eğitim görmekte olan, altı yaş grubundaki 22 deney 22 kontrol grubu olmak üzere toplam 44 öğrenci üzerine 8 haftalık değerler eğitimi programı uygulanmıştır. Araştırma sonucunda deney grubu çocukların duyguları düzenleme, okul hazırbulunuşluğu, sosyal güven, aileye aitlik, toplam sosyal ve duygusal gelişim düzeylerinde öntest/sontest puanları arasında anlamlı bir fark bulunurken, son testlerin ön testlerden anlamlı düzeyde yüksek olduğu sonucu ortaya çıkmıştır. Yani değerler eğitimi programının çocukların sosyal duygusal gelişimlerini olumlu yönde desteklediği tespit edilmiştir.
Yeşilyurt ve Kurt ortaokul 8. sınıfta öğrenim gören öğrencilerin görüşleri doğrultusunda resmi ve örtük program ile okul dışı etmenlerin değerleri kazandırmasındaki etkililik düzeyini ve yollarını belirlemek amacıyla bir araştırma yapmışlardır. Çalışma 2011-2012 eğitim-öğretim yılı ikinci döneminde, Konya ili merkez ilçelerde yer alan 6 ilköğretim okulunda öğrenim gören 526 öğrenci 8. sınıf düzeyinde öğrenim gören öğrenciler oluşturmaktadır. Araştırma sonucunda kişisel ve evrensel değerler ile milli değerlerin öğrencilere kazandırılmasında resmi ve örtük program ile okul dışı etmenlerin üçünün de çok etkili olduğu tespit edilmiştir. İstatistiksel açıdan aralarında fazla bir fark olmamasına rağmen, değerlerin kazandırılmasında birinci derecede okul dışı etmenlerin, ikinci derecede resmi programın, üçüncü derecede ise örtük programın daha etkili olduğu sonucu ortaya çıkmıştır. Değerlerin kazandırılması yollarında da benzer bir sonuca varılmıştır. Elde edilen başka bir sonuç ise, resmi ve örtük program ile okul dışı etmenlerin milli değerlerin öğrencilere kazandırılmasında daha yüksek düzeyde etkili olduğudur.
Kahriman ilkokul 3.Sınıf öğrencilerinin Hayat Bilgisi Dersi, ‘’Benim Eşsiz Yuvam’’ temasındaki konuların drama yöntemi ve mevcut programa göre öğretimin yapıldığı sınıflardaki öğrencilerin iletişim becerileri, empatik eğilim becerileri, değer algıları ölçeğinden aldıkları puanların ortalamaları arasında istatiksel olarak anlamlı bir fark olup olmadığını tespit etmek amacıyla bir çalışma yapmıştır. Çalışma 3. Sınıfta öğrenim gören 2 şubede toplam 40’ı deney gurubu, diğer şubedeki 40 kişi ise kontrol grubunu olmak üzere 80 öğrenci üzerinde yapılmıştır. Çalışmada Hayat Bilgisi Dersi “Benim Eşsiz Yuvam” temasındaki değerlerin geçtiği konular her hafta 2 ders saati olmak üzere toplam 9 hafta (18 ders saati) uygulanmıştır. Çalışmada drama yönteminin uygulandığı deney grubu ile mevcut öğretim programına göre derslerin işlendiği kontrol grubu öğrencilerinin sosyal değerler ölçeği ve iletişim becerileri ölçeklerinden aldıkları puanların ortalamaları arasında deney grubu lehine istatistiksel olarak anlamlı bir fark olduğu belirlenmiştir. Ancak öğrencilerin empatik eğilim ölçeği puanlarının ortalamaları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark olmadığı tespit edilmiştir. Öğrenci görüşme formundan elde edilen verilere dayanılarak öğrencilerin sosyal değerler ve iletişim becerileri puanlarının ortalamaları drama yönteminin daha etkili olduğu fikrini desteklemektedir.
Dilmaç ve Ergül Kaplan, ergenlere verilen değerler eğitiminin öz-düzenleme stratejilerine etkisini incelemek amacıyla bir araştırma yapmıştır. Araştırmada Konya İli Çumra İlçesinde 2011-2012 eğitim öğretim döneminde eğitim gören 6 kız ve 5 erkek öğrenciden oluşan lise 3. Sınıf öğrencilerine 20 oturumdan oluşan değerler eğitimi verilmiştir. Eğitim sonrasında deney ve kontrol grubuna uygulanan son test, öz düzenleme açısından deney grubunun lehine sonuçlanmıştır. Ayrıca bilişsel stratejinin kullanımı, öz-yeterlilik, temel değerler ve öğrencilerin sınav kaygısı bakımından deney ve kontrol grubu arasında önemli farklılıklar vardır. Özetle uygulanan değerler eğitimi, öğrencilerin öz-düzenleme stratejilerinin gelişiminde yarar sağlamıştır.
Izgar ve Beyhan, değerler eğitimi programının ilköğretim 8. Sınıf öğrencilerinin demokratik tutum ve davranışlarına etkisini tespit etmek amacıyla yaptıkları araştırmada, 2011-2012 eğitim-öğretim yılında Konya il merkezinde bulunan Meram Ayşe Sönmez İlköğretim Okulu 8. Sınıfa devam eden 40 öğrenciye Değerler Eğitimi Programı uygulamıştır. Deney grubuna verilen 10 haftalık eğitim sürecinde, programın öğrenciler üzerindeki etkisini tespit edebilmek için; her iki gruba son test ve 4 hafta sonra her iki gruba kalıcılık testi uygulanmıştır. Araştırma sonucunda, uygulanan değerler eğitimi programının ilköğretim 8. sınıf öğrencilerinin demokratik tutum ve davranışlarını olumlu yönde etkilediği sonucuna ulaşılmıştır.
Uzunkol ve Yel Sakarya ilinde öğrenim gören ilkokul 3. Sınıf öğrencilerinin, hayat bilgisi dersleri ile bütünleşmiş olan saygı ve sorumluluk değerine dayalı olarak verilen değerler eğitiminin, öğrencilerin öz-güven düzeyi, sosyal problem çözme ve empati düzeyine etkisini tespit etmek amacıyla bir araştırma yapmıştır. 34 deney ve 33 kontrol olmak üzere toplamda 67 öğrenci üzerinde yapılan çalışmada deney ve kontrol grubundaki cinsiyet dağılımının dengeli olması da göz önünde bulundurulmuştur. Araştırmada değerler eğitimi programının öğrencilerin öz-saygı düzeylerinde önemli bir değişiklik meydana getirmese de sosyal problem çözme ve empati düzeylerinde artışa yol açtığı bulunmuştur.
Gömleksiz ve Cüro değer eğitimine ilişkin yaptıkları çalışmada, okullarda değer eğitiminin etkililiğini arttırmak için bazı öneriler getirmişlerdir. Bu öneriler;
- Değer öğretiminde tek bir yaklaşımı benimsemek yerine hem doğrudan hem de dolaylı öğretim yaklaşımlarının benimsenmelidir.
- Değer eğitiminin kalıcı ve anlamlı olabilmesi için sınıf,okul ve aile ortamı olumlu bir havaya sahip olması gerekir.
- Değer eğitimi sadece planlanmış eğitim programları değil okulun örtük programı aracılığıyla da gerçekleştirilmelidir.
- Değer eğitimindeokul ve aile işbirliğiiçinde olmalıdır.
Değerler eğitiminin etkililiğini artırmak için anne-babaların ve öğretmenlerin çocukların fiziksel, bilişsel ve duygusal her türlü gelişim özelliklerini göz önünde bulundurması ve bu doğrultuda hareket etmesi gerekir.
Bunun yanı sıra bir diğer mesele de değerler eğitiminin nasıl verileceği ile ilgilidir. Literatüre bakıldığında değer öğretiminde kullanılabilecek olan başlıca yaklaşımlar şunlardır:
- Değerlerin Doğrudan Öğretimi Yaklaşımı,
- Değer Analiz Yaklaşımı,
- Değerleri Belirginleştirme Yaklaşımı,
- Değerler Eğitiminde Gizilgüç: Örtük Programı
- Bütüncül Yaklaşım, Kolhberg’in Adil Topluluk Okulları,
- Karakter Eğitimi.
Toplumdaki temel değerleri benimseyen ve bunları davranışlarında gösteren ve yaşamının her alanında bu değerler ile hareket edebilen insanlar yetiştirmek hem ailenin, hem okulun hem de toplumun görevidir. Değerler eğitimini başarıya ulaşması bu kurumların üzerlerine düşen sorumluluğu yerine getirmesi gerekir. Bir toplumun istikbalini yetişen “iyi insanlar” belirler. Bireylerin sahip olduğu değerler ve değerlere verdiği önem hayatı boyunca değişim gösterebilir. Ancak, ilkokuldan itibaren öğrencilere temel değerleri kazandırmak ve sağlam bir zemin oluşturmak önemlidir. Bu sayede öğrenci değerlerini sağlam bir zemin üzerine inşa edebilecek, içselleştirip özümseyecek ve davranışlarında sergileyecektir.
Özetle, okullarda değerler eğitimine yer verilmesi çok önemlidir fakat bu görevi sadece okullara yükleyip yüksek beklentilere kapılmak doğru bir yaklaşım olamaz. Elbette okul bilgi verir ancak, bu bilginin eyleme dökülmesi, bilgili kişinin güzel ahlaklı ve karakterli olması, öğrenilen bilginin duygularla bütünleştirilmesiyle mümkün olur. Duygular da insanoğlunda doğuştan itibaren mevcuttur ve çeşitli yönlerde şekillenmeye başlamıştır. Çocuklara eğitim vermek için okul çağını beklemek akıllı bir davranış değildir çünkü bu, çocuğun okul başarısını da olumsuz yönde etkiler. Eğer okula başlamadan önce çocuğa birtakım beceriler öğretilmemişse, çocuğun duyguları geliştirilmemişse okulun verdiği bilgiler yüzeysel kalacak, çocuk onları içselleştirmek yerine ezberleyecektir. Doğruyu-yanlışı, iyiyi-kötüyü, teorik boyutta öğrenen çocuk kanun ve kuralları ezberlediği durumda, yalanı, hırsızlığı, rüşveti, iftirayı, kendi çıkarlarını üstün tutmayı, hilelere başvurmayı, başkalarına zarar vermek gibi davranışlar sergileyecektir ki bunun da sebebi öğrendiklerini içselleştirmemiş olmasıdır.
Bülent Dilmaç ve Zeynep Şimşir