Eğitim insanları tanımak, özel kabiliyetlerinin farkına vararak doğru mesleği seçmelerine yardımcı olmak, yol göstermek ve insanların sağlıklı kişilik geliştirmeleri adına yapılan faaliyetlerin tümüdür. Eğitim insanların kabiliyetlerini geliştirip başarılı, üretken ve güçlü bir kişilik geliştirmelerini sağlamak gibi maddi yönünü beslediği gibi; insanları diğer varlıklardan üstün kılan milli ve ahlaki değerleri kazandırarak manevi yönünü de beslemelidir. Bundan dolayı eğitimin, tüm kademelerinde değerler eğitimine yer vermesi gerekir.
Williams’a göre okul müfredatının tüm alanlarında bir miktar da olsa değerlere yer verilmelidir; sınıf içinde, dersin bağlamı içerisinde değerlere değinilmelidir. Dersin işleniş sürecinde değerlere ve inançlara müfredatın pek çok alanında ve doğrudan ilişkili olmayan konularda dahi yer verilmelidir. Okullarda değerler eğitimi birbirinden farklı ve birbirini tamamlayan etkinlikler aracılığıyla sürdürülmelidir. Nitekim değerler eğitimini yalnızca bir ders veya programa indirgemek sağlıklı bir yaklaşım değildir. Okulun iklimi, okulda yürütülen formal ve informal eğitim programları dâhil pek çok unsur değerler eğitiminin kapsamı içerisindedir. Formal eğitimin içeriğinde öğretmenlerin sınıf içinde kullandığı öğretim yöntemleri, farklı stratejiler kullanması, öğretmenin öğrencilere model olması ve ahlaki bir sınıf iklimi oluşturmaları gibi etkinlikler mevcuttur. İnformal eğitimin içeriğinde ise sınıf dışında öğrencilerle yapılan etkinlikler bulunur. Hökelekli’ye göre de değerler eğitimi ayrı bir ders olarak değil okul içinde yürütülen faaliyetleri ve bütün ders programlarını içine alan bir müfredat kapsamında sürdürülmelidir. Okulların programlarına dâhil olan tüm dersler bu amaca hizmet edecek şekilde birbiri ile bağlantılı ve birbirini tamamlayacak şekilde olmalıdır. Okul iyi karakteri kendisinde bulunduran bir yapıya sahip olmalıdır. Öyle ki spor alanları, okul bahçesi, kantin, derslikler gibi bütün okul alanı değerlerin hayat bulduğu mekânlar olmalıdır.
Değer ve değer eğitimi öğretim programlarında ahlak eğitimi, karakter eğitimi, vatandaşlık eğitimi, irade eğitimi gibi isimlerle yer aldığı gibi; örtük program çerçevesinde okul kuralları, düzeni, okulun fiziksel ve psikolojik çevresi, okuldaki öğretmen ve yöneticilerin mesajları şeklinde de yer alabilir. Örtük program, öğrenci ile öğretmen arasında bilinçli ya da bilinçsiz bir şekilde meydana gelen, yazılı olmayan ve resmi programın dışında işleyen programdır. Doğanay ve Sarı’ya göre örtük program yazılı olmasa da zaman zaman öğrencilerin davranışları üzerinde daha büyük bir etkiye yol açmaktadır. Sarı’ya göre örtük programın unsurları, okuldaki öğrencilerin ve personelin sahip olduğu değerler, tutumlar, inançlar, okuldaki düzenin sürdürülmesini sağlayan kurallar, normlar, törenler ve ritüeller ve kişiler arası sağlıklı iletişimin kurulmasıdır. Eğitim literatürüne baktığımız zaman örtük programın çok geniş bir sahayı kapladığı görülür. Kılık-kıyafet düzenlemeleri, toplantılar, öğrenciyi izleme, kültürel özellikler gibi okulun öğrencilere öğrettiği her şey dâhil edilebilir. Değerler eğitimi de örtük programın kapsamı içerisinde yer alır. Okulun kazandırmayı amaçladığı değerleri öğrenciler açıkça tanımlamasa da, değerler okuldaki eğitim-öğretimin bir parçası durumundadır. Örtük programı planlama ve uygulama sorumluluğu büyük oranda öğretmenlere aittir. Bu sebeple öğretmenlerin programla ilgili düzenlemeleri ve uygulamaları çok dikkatli ve özenli bir şekilde yürütmeleri gerekmektedir. Görüldüğü üzere bu konuda öğretmenlere önemli görevler düşmektedir.
Okuldaki informal eğitimin zeminini oluşturan örtük programla, açık programdaki hedeflerin aynı doğrultuda olması gerekmektedir. Eğer öğretmen sınıf içerisinde işbirliğinin önemini sürekli vurguluyor fakat tam tersine rekabetçi bir öğretme yaklaşımını kullanıyorsa ya da demokratik bir değer olan ifade özgürlüğünden bahsediyor fakat öğrencilerin kendini ifade edebileceği, düşüncelerini paylaşabileceği bir sınıf atmosferi yaratmıyorsa, böyle bir ortamda amaçlanana değerlerin öğrencilere kazandırılması mümkün değildir. Benzer şekilde ders kitapları demokratik vatandaşlığa teşvik ederek aktif katılımı vurguluyor fakat yöneticiler okul kurallarını öğrencilere empozeetmeye çalışıyorsa, burada öğrenciye aktif katılım değerinin değil, itaat ve değerinin kazandırılması anlamına gelir. Okul içerisinde hem tüm personelin birbiri ile tutarlı olması, hem de eylemleri ile söylediklerinin tutarlı olması gerekir.
Milli Eğitim Bakanlığı, öğretim programlarına önem verdiği gibi değer eğitimi uygulamalarına da bir hayli önem vermektedir. Milli Eğitim Bakanlığının değerlere bakış açısı ile değerler eğitimi arasında, okullardaki öğretim programları üzerinden bir paralellik kurmak mümkündür. Değerler eğitimi okullardaki pek çok dersin öğretim programında mevcuttur. Milli Eğitim Bakanlığının öğretim programlarında değerlerin kazandırılması pek çok dersin amacı içerisinde yer almaktadır. Aşağıda farklı disiplinler açısından bazı derslerin değerlerle ilgili amaçlarına yer verilmiştir:
Tahmin edildiği üzere okullarda değerlerin öğretilmesi en çok önem veren ve zaman ayıran din kültürü ve ahlak bilgisi dersidir. Öğretim programı içerisinde ahlaki kavramlara ve değerlere oldukça geniş bir yer ayrılmış ayrıca değerlerin öğretim tekniklerini açıklanmıştır.İlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersi (4-8. Sınıflar) öğretim programda öğrenciler tarafından içselleştirilmesi amaçlanan değerler şu şekilde sıralanmıştır: Adalet, aile kurumuna ve birliğine önem verme, demokrasi bilinci, dürüstlük, alçak gönüllülük, bağımsızlık, bağışlama, barış, Türk bayrağına ve İstiklâl Marşı’na saygı, bilimsellik, cesaret, cömertlik, çalışkanlık, dayanışma, doğa sevgisi, doğal çevreye duyarlılık, doğruluk, dostluk, duyarlılık, emaneti korumak, estetik, fedakârlık, gazilik, görgülü olmak, güvenirlik, hakseverlik, hakikat sevgisi, hayâ, hoşgörü, ibadet yerlerine saygı, iffet, iyi niyet, kadirşinaslık, kanaat, kardeşlik, merhamet, millet sevgisi, millî birlik şuuru, misafirperverlik, mürüvvet, namuslu olmak, nezaket, ölçülülük, paylaşımcı olmak, sabır, sadelik, sağlıklı olmaya önem verme, samimiyet, saygı, sevgi, sorumluluk, sözünde durmak, şehitlik, şükür, tarihsel mirasa duyarlılık, temizlik, tutumluluk, Türk büyüklerine saygı, vatanseverlik, vefa, yardımseverlik.
Milli Eğitimin genel amaçlarına uygun vasıflı öğrencilerin yetiştirilmesi adına sorumluluğu olan derslerden biri de Hayat Bilgisidir. Hayat Bilgisi programının hedefi öğrenmekten keyif alan, kendisiyle, toplumsal çevresiyle ve doğa ile barışık, kendini, milletini, vatanını ve doğayı tanıyan, koruyan ve geliştiren, gündelik yaşamda gereksinim duyulan temel bilgilere, yaşam becerilerine ve çağın gerektirdiği donanıma sahip, değişikliklere dinamik bir biçimde uyum sağlayabilecek kadar esnek, mutlu bireyler yetiştirmektir. Hayat Bilgisi dersi programında öğrencilerin değerlerini geliştirmeyi hedefleyen “özsaygı, özgüven, toplumsallık, sabır, hoşgörü, sevgi, barış, yardımseverlik, doğruluk, dürüstlük, adalet, vatanseverlik, yeniliğe açıklık, kültürel değerleri koruma ve geliştirme” gibi kişisel nitelikler yer almaktadır.
Sosyal Bilgiler dersinin içeriğinde değerler eğitimi, önemli bir boyut olarak ele alınmıştır. Diğer sosyal bilgiler programında değerler eğitiminin varlığı dolaylı olarak görülürken 2004 yılında yayınlanan programda değerler eğitimi kavramına ilk defa doğrudan yer verilmiştir. Programda dersin amaçlarından bazıları şu şekilde ifade edilmiştir: Milli kimliği merkeze alarak evrensel değerlerin benimsenmesine önem verir. Öğrencilerin kendi örf ve adetleri çerçevesinde ruhsal, ahlaki, sosyal ve kültürel yönlerden gelişmesini hedefler. Öğrencilerin toplumsal sorunlarına karşı duyarlı olmasını sağlar. Öğrencilerin haklarını bilen ve kullanan, sorumluluklarını yerine getiren bireyler olarak yetişmesini önemser. Programın geneline bakıldığında bilimsellik, vatanseverlik, dürüstlük, dayanışma, çalışkanlık, sorumluluk, adil olma, hak ve özgürlüklere saygı gibi değerlerin sosyal bilgiler programında doğrudan yer aldığı görülmektedir. Sosyal bilgiler dersi öğretim programında; adil olma, bağımsızlık, bilimsellik, dayanışma, duyarlık, çalışkanlık, sağlıklı olmaya önem verme, aileye önem verme, sorumluluk, temizlik, vatanseverlik, yardımseverlik, dürüstlük estetik saygı ve sevgi değerleri vurgulanmaktadır.
Vatandaşlık ve Demokrasi Eğitimi dersi öğretim programında özgür, bağımsız, hoşgörülü, barıştan yana ve kendine güvenen bir birey olarak demokratik ve adaletli bir toplumun oluşmasına katkı sağlamaları, paylaşılan ortak değerlerin korunması ve geliştirilmesinin önemini benimsemeleri, Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı olarak temel hak ve özgürlüklerini kullanarak sorumluluklarını yerine getirmeleri, insanlığın bir parçası olduğu bilinci ile ülkesini ve dünyayı ilgilendiren konularda duyarlılık göstermeleri amaçlanmaktadır. Ayrıca öğrencilere kazandırılmak istenen değerler, “Dayanışma, hoşgörü, sorumluluk, sevgi, saygı, yardımseverlik, diğerkâmlık, barış, onur, adil olma, özsaygı, paylaşma, vatanseverlik, özgürlük, uzlaşma, eşitlik, farklılıklara saygı duyma, kültürel mirası yaşatmaya duyarlılık, millî, manevi ve evrensel değerlere duyarlı olma” şeklinde ifade edilmiştir. Görüldüğü gibi bu ders kapsamında öğrencilere hem demokratik değerler hem de insani değerlerin kazandırılması mümkündür.
Türkçe dersi (1-5.Sınıflar) öğretim programının genel amaçları incelendiğinde bu anlayıştan hareketle hazırlanan Türkçe dersi (1-5.Sınıflar) öğretim programı; Türkçeyi doğru, güzel ve etkili kullanan, eleştirel ve yaratıcı düşünebilen, bilgiyi kullanabilen, üretebilen, girişimci, kişisel ve sosyal değerlere önem veren bireyler yetiştirmeyi amaçlamaktadır. Ayrıca millî, manevi, ahlaki, tarihî, kültürel, sosyal, estetik ve sanatsal değerlere önem vermelerini sağlamak; millî duygu ve düşüncelerini güçlendirmek amaçlan maktadır. Kumbasar’a göre Türkçe dersinin temel malzemesi olan edebi metinler öğrencilere değerlerin öğretilmesinde kullanılabilecek oldukça işlevsel olan araçlardır. Bu metinlerin yanı sıra Türkçe eğitimi kapsamında kitap okuma saatleri yapılması ya da okul dışı zamanlarda öğrencilere uygun kitapların okutulması, kitap okumaya teşvik edilmesi değerler eğitiminin niteliğini artıracaktır. Ancak öğrencilere okutulacak kitapların milli ve evrensel değerleri içermesi ve değerler eğitimine uygun olması önemlidir. Bu şekilde işlenen Türkçe dersleri türce dersinin amaçlarına hizmet ederken bir yandan da vatanını milletini seven, milli ve kültürel değerlerine sahip bireyler yetişmesini sağlayacak, ülkemizin daha güçlü bir devlet olmasında minik ama sağlam adımlar atılmasını kolaylaştıracaktır.
Benzer şekilde Edebiyat dersleri de öğrencilere değerlerinbenimsetilmesinde kullanılabilecek bir disiplindir. Ana konusu insan olan edebiyat insanı insan yapan temel konulardanbiriolan değerleri öğrencilere aktarmada oldukça işlevseldir. Ortaöğretim Türk Dili ve Edebiyatı dersi (9-12. Sınıflar) öğretim programında, edebî metinler, sanat zevki ve anlayışıyla kültür değerlerini, hayatın gerçekliğinden hareketle somutlaştırır. Bunlar; insanın zevkinin gelişmesine ve mensubu bulunduğu toplumun değerlerini benimsemesine, hizmet eder. Bunun için edebiyat eğitimi; estetik zevkin gelişmesi, kültürel değerlerin somut olarak ifade edilmesi ve yorumlanması, sürdürülen hayatın farklı bir dikkat ve duyarlılıkla dile getirilmesi bakımlarından son derece önemlidir, denilmektedir. Ayrıca, programın genel amaçlarından birisi olarak da ulusal ve evrensel değerlerin, sanat eseri olan edebî metinlerde zenginleşerek varlıklarını nasıl sürdürdüklerini kavramaları, amaçlanmıştır.
Ortaöğretim Tarih dersi (9-12.sınıflar) öğretim programında öğrencilere barış, hoşgörü, karşılıklı anlayış, demokrasi ve insan hakları gibi temel değerlerin önemini kavratarak bunların korunması ve geliştirilmesi konusunda duyarlı olmalarını sağlamak, kendi kültür değerlerine bağlı kalarak farklı kültürlerle etkileşimde bulunabilmelerini sağlamak ve kültür ve uygarlığın somut olan ya da olmayan mirası üzerinde tarih araştırmaları yaparak çalışkanlık, bilimsellik, sanatseverlik ve estetik değerleri kazandırmayı amaçlanmaktadır.
Ortaöğretim Coğrafya dersi (9-12.sınıflar) öğretim programı, dayanışma, hoşgörü, bilimsellik, sevgi, saygı, duyarlılık, vatanseverlik, barış, estetik ve sorumluluk gibi değerleri öğrencilere kazandırmayı hedeflemektedir. Programdaki değerler, bir örnek olaydan ya da öyküden hareketle, değerleri açıklama, ahlâkî muhakeme ve değer analizi şeklinde verilmelidir. Değerlere kazanımlar içinde zaman zaman yer verilmiştir. Öğretmen tıpkı becerilerde olduğu gibi uygun gördüğünde etkinlikler için de değerleri vurgulayan bölümler oluşturarak programda belirtilen değerleri pekiştirmelidir. Öğretmen, öğrencileri milli, ahlâki, insani, manevi, kültürel değerler bakımından besleyici; demokratik, lâik ve sosyal bir hukuk devleti olan Türkiye Cumhuriyeti’ne karşı görev ve sorumluluklarını yerine getirmede yol gösterici olmalıdır.
Değerlere ve değerlerin öğretimine, öğretim programında yer veren derslerden birisi de felsefe dersidir. Felsefe dersi, öğrencilere insan açısından değerlerin anlamını fark etme ve hem etik hem de estetik değerleri, milli ve evrensel açıdan değerlendirme tutumu geliştirebilme yeteneği kazandırmayı amaçlamaktadır. Felsefe dersini başarıyla tamamlayan öğrenciler, bilgi, bilim ve ahlak değerleri gibi felsefenin temel problem alanlarıyla ilgili düşünme sorgulama ve eleştirme yeteneği kazanır. Bireysel farklılıklara saygıyı ön planda bulundurur. Millî eğitimimizin amaçları doğrultusunda millî değerleri koruyup geliştiren, evrensel değerleri benimseyen bireylerin yetiştirilmesine vurgu yapar. Öğrencilerin; özgür düşünebilen, sorumluklarının farkına varan, haklarını bilen, çevresiyle uyumlu kişiler olarak yetişmeleri için çaba gösterir. Kültürel ve sanatsal değerlerimizi, kişilik gelişiminin ve toplumsallaşmanın bir aracı olarak görür.
Ortaöğretim (9-12. Sınıflar),Kimya dersi öğretim programının amaçlarından biri de öğrencilerin kimyasal teknolojilerin insan hayatına yansıyan olumlu ve olumsuz yanlarını ayırt edebilecek tutum geliştirmesi; bunları insan sağlığı, toplum, çevre ve hayat kalitesi açısından değerlendirebilmesidir.
Ortaöğretim (9-12. Sınıflar), Beden Eğitimi dersinde dayanışma, hoşgörü, sevgi, saygı, vatanseverlik, estetik, barış, millî, manevi ve evrensel değerlere duyarlı olma, kişisel ve sosyal değerlere önem verme sorumluluk, centilmenlik değerlerini kazanmaları amaçlanmıştır.
İlköğretim (6-8. Sınıflar), Matematik dersiöğretim programıamaçları arasında sistemli, dikkatli, sabırlı ve sorumlu olma özelliklerini geliştirebilme, araştırma yapma, bilgi üretme ve kullanma gücünü geliştirebilme, matematik ve sanat ilişkisini kurabilecek, estetik duygular geliştirebilme gibi değerler yer almaktadır.
İlköğretim Müzik dersi (1-8. Sınıf) öğretim programında değerlere oldukça geniş bir yer ayrılmıştır. Kendisi ve çevresiyle barışık, ulusal ve uluslararası kültürleri tanıyan, vatan ve millet sevgisine sahip, çevresindeki olaylara, değişim ve gelişmelere duyarlı, güzel sanatların her türüne açık, mutlu, kişilikli ve öz güveni olan bireyler olarak yetişmelerini sağlamaya yöneliktir.
İlköğretim Görsel Sanatlar dersi (1-8. Sınıf) öğretim programında sanattan zevk alan, sanatı içselleştiren, bilinçli, estetik zevke sahip ve eleştiri yapabilen nesiller yetiştirilmesi hedeflenmektedir. Ayrıca ders kapsamında iş birliği yapma, paylaşma, sorumluluk alma, kendi işine saygı duyduğu kadar başkalarının işine de saygı duyma bilinci ve duyarlılığı kazandırmak, ulusal ve evrensel değerleri tanıyabilme ve anlayabilme bilincini kazandırmak amaçlanmaktadır.
Bu temel derslerin yanı sıra ilköğretim ve ortaöğretim programlarında yer alan pek çok seçmeli ders öğrencilere çeşitli değerleri öğretmeyi ve benimsetmeyi amaçlamaktadır.
Yukarıda görüldüğü gibi değerler eğitimi sadece din kültürü ve ahlak bilgisi ya da sosyal bilgiler derslerinin müfredatı ile sınırlı değildir. Değerler eğitiminin kapsamı oldukça geniş ve diğer disiplinlerle ilişkisi çok boyutludur. Bu sebeple örtük program çerçevesinde tüm derslerin bağlamında ve hatta okulun diğer mekânlarında değer eğitimine yer vermek mümkündür.
Milli eğitimin genel amaçlarında ve ders programlarının amaçlarında değerler eğitimine yönelik beklentiler olsa da eğitimin nasıl yapılacağına dönük tam bir netlik yoktur. Diğer bir deyişle okul ders programlarında değerler doğrudan değil, dolaylı olarak ele alınmıştır. Bundan dolayı resmi programların amaçlarında yer alan değerler, büyük oranda örtük programlar aracılığı ile gerçekleştirilmektedir. Ancak Deveci ve Ay, değerlerin öğrencilere verimli bir biçimde öğretilebilmesi için rastlantılara yer verilmeksizin, sistemli ve planlı bir program dâhilinde yapılması gerektiğini vurgulamıştır. Bazı araştırmacılar okullarda değerler eğitiminin örtük program çerçevesinde yapılmasını yetersiz bulmakta ve planlı değerler eğitim programlarının gerekliliğinin altını çizmektedir.
Bülent Dilmaç ve Zeynep Şimşir