İstanbul’da doğdu. Babası Kırım göçmenlerinden Seyit Osman Nuri Bey, annesi Ayşe Bahriye Hanım’dır. İlk tahsilini Ankara Gazi Mektebi’nde, orta öğretimini Sivas Muallim Mektebi ve Ankara’da Gazi Muallim Mektebi’nde, lise eğitimini Balıkesir Necati Bey Muallim Mektebi’nde tamamladı. Yüksek tahsiline 1935’te AÜDTCF’de başladı. 1940’da mezun oldu ve aynı yıl AÜDTCF Yeniçağ Tarihi Kürsüsü’ne ilmî yardımcı tayin edildi. 1942’te Tanzimat ve Bulgar Meselesi adlı teziyle doktor oldu. Aynı yıl AÜDTCF Yeniçağ Kürsüsü’ne asistan olarak tayin edildi. 1943’te Viyana’dan Büyük Ricat’e Osmanlı İmparatorluğu ve Kırım Hanlığı adlı teziyle doçentliğe atandı. 1952’de Viyana Bozgun Yıllarında Osmanlı-Kırım Hanlığı İşbirliği teziyle profesörlük payesini aldı. 1953-54 ders yılında Colombia Üniversitesi School of International Affairs’e ziyaretçi profesör olarak davet edildi. 1956-57’de Rockefeller Vakfı’nın bursuyla Harvard Üniversitesi’nde ‘research fellow’ olarak çalıştı. 1957’de Türkiye’ye döndü ve Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi’nde Osmanlı, Avrupa ve Amerika tarihi okuttuğu gibi İdari Teşkilat Tarihi ve Devrim Tarihi derslerini de üstlendi. 1972’de otuz yıl çalıştığı AÜDTCF’den emekli oldu. Emekliliğini takiben 1972’de Chicago Üniversitesi’ne imtiyazlı profesör olarak davet edildi. Yaklaşık 15 yıl burada çalıştı ve 1986’da emekli oldu. 1990-92 arasında Harvard ve Princeton üniversitelerinde misafir profesör olarak dersler verdi. 1992’de Bilkent Üniversitesi Tarih Bölümü’nü kurmak üzere davet edildi. Halen görevine burada devam etmektedir.
30 civarında kitabın ve 300’den fazla makalenin yazarı olan İnalcık, tarih anlayışı ve metodolojisi ile Osmanlı tarihi araştırmalarına yeni bir yön vermiş ve Osmanlı tarihinin evrensel düzeyde anlaşılmasında öncü bir rol oynamıştır. O, genelde Osmanlı tarihinin her alanında öncü çalışmalar yapmasına rağmen daha çok Osmanlı sosyal ve ekonomik tarihi üzerinde yoğunlaşmıştır. Bu bağlamda araştırmalarında hem arşiv materyaline ve belgelerine hem de alan araştırmalarına dayanan İnalcık’ın araştırma konuları ve konulara bakış açısında hocası Fuat Köprülü, Ömer Lütfi Barkan ve Annales okulunun etkisi görülür. Teori, yaklaşım ve analizlerini bu birikimle ortaya koyar. Esasında İnalcık araştırmalarında tarih anlayışını, kitlelerin ve halkın tarihini yazmak olarak niteler. Ancak bunları yaparken doktriner bir tarih anlayışının olmadığının da altını çizer. İnalcık’ın tarih yazımında görülen bir diğer önemli özellik, konuları disisplinlerarası ve karşılaştırmalı bir yöntemle ele almasıdır. O, bu tarih anlayışıyla tarihçilerin kutbu sayılır.
Halil İnalcık, bu çalışmalarının yanında pek çok projenin yürütücüsü ve bilimsel kuruluşun kurucusudur. Bunun yanında pek çok yayının editörü ve derginin yayın kurulundadır. Ayrıca 20’den fazla bilimsel kuruluşun üyesidir. Bunlara ilaveten yurt içi ve dışında 20’den fazla üniversite tarafından fahrî doktora unvanı tevcih edilmiştir.
İnalcık’ın çalışmaları siyasî tarih, sosyal-ekonomik tarih ve doğrudan sentez eserler şeklindedir. Başlıca eserleri şunlardır:
Eserleri:Tanzimat ve Bulgar Meselesi, Ankara 1943; Fatih Devri Üzerinde Tetkikler ve Vesikalar, Ankara 1954; Hicri 835 Tarihli Suret-i Defter-i Sancak-ı Arvanid, Ankara 1954; Kanûnnâme-i Sultânî ber Mûceb-i Örf-i Osmanî, Ankara 1956 (R. Anhegger ile birlikte),
The Ottoman Empire: The Classical Age, 13001600, London 1973; Gazavât-ı Sultân Murâd b. Mehemmed Hân İzladi ve Varna Savaşları (1443-1444) Üzerinde Anonim Gazavâtnâme, Ankara 1978 (M. Oğuz ile birlikte); Tursun Beg, The History of Mehmed the Conqueror, Chicago-Minnesota 1978 (R. Murphey ile birlikte); Osmanlı İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi Üzerinde Arşiv Çalışmaları, İncelemeler, İstanbul 1993; The Middle East and the Balkans under the Ottoman Empire, Bloomington 1993; . The History of the Black Sea Trade: the Register of Customs of Caffa, Cambridge 1993; From Empire to Republic: Essays on Ottoman and Turkish Social History, İstanbul 1995; Essays in Ottoman History, İstanbul 1998; Osmanlı’da Devlet, Hukuk, Adâlet, İstanbul 2000; Turkey and Europe in History, İstanbul: Eren, 2006; Atatürk ve Demokratik Türkiye, İstanbul 2007.
İlhan ŞAHİN
KAYNAKÇA:
Halil İnalcık, “Tha Shaykh’s Story Told by Himself”, Paths to the Middle East: Ten Scholars Look Back, edited by Thomas Naff, State University of New York Press, Albany 1993, s. 105-141; Bülent Arı, “Halil İnalcık ve Osmanlı Hukuku Araştırmaları”, Türkiye Araştırma Literatür Dergisi, III / 5 (2005), s. 791-803; Halil İnalcık-Bülent Arı, “Türk-İslam Osmanlı Şehirciliği ve Halil İnalcık’ın Çalışmaları”, Türkiye Araştırma Literatür Dergisi, III / 6 (2005), s. 27-56, Mahmut Şakiroğu, “Halil İnalcık Bibliyografyası”, Tarihçilerin Kutbu: Halil İnalcık Kitabı, İstanbul 2005, s. 523-560.