Kuzey Amerika’ya yerşekilleri açısından bakıldığında, açıkça ortaya çıkan fizyografik bölgeler hemen ayırt edilirler. Örneğin, kıtanın batısında boydan boya uzanan Kayalık dağlar, ortasındaki Büyük Ovalar ve doğudaki Appalaşlar gibi. Kuzey Amerika’nın yapısı ve yerşekillerinde debeşerî özelliklerinde olduğu gibi, ekonomik gelişmeyi teşvik eden hususlar vardır. Kıtanın çekirdeğini oluşturan merkezi kalkan, diğer adıyla “Kanada Kalkanı” ile içerideki alçak alanlar ve kenardaki dağlar arasında açık bir denge söz konusudur.
Açıkça belirgin olan yerşekilleri genellikle şu başlıklar altında toplanmaktadırlar:
Kanada Kalkanı,
Örtülü Platform/İçerideki Alçak Alanlar ve Havzalar,
Kenar Dağlar,
Kıyı Ovaları.
Kanada Kalkanı
Kıtanın çekirdeğini oluşturur. Yer kabuğunun en eski kısımlarından biri olan Kanada Kalkanı Great Bear (Büyük Ayı) Gölü, Athabasca Gölü ve kuzey-merkezi Onratio olmak üzere üç temel nüve/çekirdek alan etrafında gelişmiştir. Şekli, Superior Gölünün güneybatısından başlayarak Hudson Körfezi’nin batı ve doğusuna uzanmak üzere ikiye ayrılarak “Y” harfine benzer. Kanada Kalkanı bugünkü şeklini alıncaya kadar çeşitli değişikliklere uğramıştır. Kalkan, esas görünümüyle eski ve aşınmış olmakla birlikte, hâlâ arızalı bir platodur. 2.8 milyon km2’lik bir alan kaplayan Kanada Kalkanı her iki ülkenin de önemli bir fizyografik bölgesi durumundadır.
Yükseltiler, Kalkan boyunca, doğuda 1.600-1.700 m, güneydoğuda 1.300 m iken, güneyde 700, batı ve kuzeyde 300 m ve hatta daha azdır. 500,400 ve 300 m dolayında bulunan eski aşınım düzeyleri ise genel görüntüye büyük bir çeşitlilik katmaktadırlar.
Kalkanın kapladığı alan geniş bir buzullaşmaya sahne olmuş, kısmen gençleşmiş ve böylece de buzulların oyması, taban ve uç morenlerinin birikmesi, “drumlin”lerin meydana gelmesi, türbülant hareketli akarsularla birbirlerine bağlı sayısız göl çanaklarının varlığıyla daha da çok arızalanmıştır. Örneğin buzulların eridiği dönemde, daha önce taşıdıkları malzemeler buzulların kenarlarında birikmiş ve sonra da akarsuların kolları boyunca doğal baraj setleri meydana getirmişlerdir.
Buzulların genişlettikleri vadilerin sular altında kalmasıyla da çok güzel manzaralı göller -örneğin New York eyaletinin Parmak Gölleri (Finger Lakes) gibi- meydana gelmiştir; Minnesota da yine bu şekilde oluşan gölleriyle “10.000 Göller Bölgesi” olarak anılmaktadır.
Buzullaşmanın ardından kıyı bölgeleri yükselmiş ve kıyılar deniz seviyesinden 200 m daha yüksek kalarak kıyı taraçalarını meydana getirmişlerdir.
Örtülü Platform-İçerideki Alçak Alanlar/Havzalar
Kanada Kalkanı örtülü platform hâlinde Hudson Körfezi etrafında ve iç kısımdaki alçak alanların altından, Mackenzie’den Mississippi Deltası’na kadar uzanır. Büyük Göller(Huron, Superior, Michigan, Ontario, Erie) örtülü platformdaki havzaların en büyüğünü kaplar ve bu göller geniş ve dolambaçlı bir kavis meydana getirecek şekilde uzanırlar. Büyük Göller’in güney ve batı kesimlerinde Appalaşlar ve daha sonra da Kayalık Dağlar’ın meydana getirdiği büyük birikinti şekilleri vardır.
Platform’un kuzeyinde, Kanada’nın önemli bir kısmını kaplayan “Kuzey Büyük Ovalar”ı ve güneyine doğru da çeşitli iç havzalar yer alır. Bu ovalar buzul depolarından oluşan ince bir tabakayla kaplıdır. Bu iç havzaların en önemlisi olan Ohio-Mississippi Havzası, doğu ve güneyde iç platoyu oluşturduktan sonra Büyük Göller bölgesinde genişleyerek Merkezi Ovalar’a katılır; batıda ve kuzeyde ise yükselerek Büyük Ovalar’a ulaşır. ABD içinde kalan bu ovalara “Güney Büyük Ovalar”ı da denilir
Kenar Dağlar
Bunlar arasında en önemlileri doğudaki Appalaşlar ve batıdaki Kayalık Dağların önemli bir bölümünü oluşturduğu Kordilleralar vardır. Esas olarak, Kanada’da New Foundland’den ABD’de Teksas’a kadar uzanan büyük jeosenklinallerin sıkışmaları ile meydana gelmiş olan Appalaşlar’da yapı büyük önem taşımaktadır. Appalaşlar üçe ayrılırlar:
New Foundland’den Hudson Nehri’ne kadar uzanan Kuzey Appalaşlar;
Alabama’ya kadar inen Güney Appalaşlar;
Missisippi’nin güneybatısındaki Ouachita-Wichita sistemi.
Kuzey Appalaşlar fazla kıvrılmış, geniş buzullaşmaya uğramış ve böylece parçalanarak oyulmuş ve yer yer deniz tarafından istila edilmiştir (Tümertekin 1970).
Güney Appalaşlarda peneplasyon ve gençleşmenin etkileri çok fazladır. Yer yer uzun ve dar depresyonlar (Ridge and Valley’de olduğu gibi) arasında paralel dağ sıraları vardır. Ayrıca bu kesimdeki Blue Ridge olarak anılan orta yükseklikteki masif dağ sıralarının doğusunda dalgalı bir peneplen sathı hâlinde Piedmont (dağ eteği ovası) yer alır. Piedmont ise doğuda Fall Line adlı bir kırık hattıyla sona erer ki burası şelalelerin sıralandığı ve enerji üretiminde yeri olan bir alandır.
Missisippi’nin güneybatısındaki Ouachita-Wichita dağ sistemi (Ozarklar) ayrı bir bütünlük gibi görünse de Appalaşlara çok benzerler. Appalaşlara fiziksel bakımdan bağlı durumda değilse de yapısal olarak onun devamı hâlindedirler. Ozark yaylalarının Ouachita ve Wichita dağlarıyla birlikte oluşturdukları alan birçok bakımdan Appalaşların aynısıdır. Bunlar da uzun bir erozyon devresi geçirmişlerdir. 500-700m yükseltileri olan fakat belirgin bir şekilde yüksek tepeler, alçak kuestalar ve kısmen de 200-300m yükseltilerde aşınım yüzeyleri sergilemektedirler.
Ayrıca, kıtanın doğu kenarında, Appalaşlardan daha kuzeyde, özellikle Parry adalarında odaklaşan fakat diğer adalara da uzanan, yüksek olmayan, Arktik kıvrımlar da yine kenar dağlar arasında sayılırlar. Bunlar aşağıda değineceğimiz Kordilleralardan çok Appalaşlara benzer. Bunlar da buzullaşmayla karşı karşıya kalmıştır; derin fiyortlarla yarılmış durumdadır.
Karışık bir yapıya sahip olan Kordilleralar doğu ve batı olmak üzere ikiye ayrılırlar. Doğu Kordilleraları Alaska’nın 2.000 m yükseltideki şiddetle kıvrılmış Brooks Dağları’ndan başlar; buradan, 2.000-2.500 m yükseklikteki kıvrımlar hâlinde ve Mackenzie dağları adı altında Franklin Dağları’na uzanır. Kanada Kayalık Dağları olarak anılan bu dağlar 4.000 m’ye kadar çıkarlar.
Batı Kordilleraları ise dört kısım hâlindedirler:
Batı Kordilleraların doğusundaki platolar (örneğin Columbia platosu, Colorado platosu)ve dağlararası havzalar,
Batı Kordilleralarının merkezindeki Kaskadlar,
Batı Kordilleralarının batısındaki Kıyı Dağları,
Pasifik kenarında kalan kesimindeki depresyonlar.
Kaskadlar, Amerika’nın en yüksek tepesi olan McKinley’i (yeni adıyla Denali; 6,195m) içine alan Alaska sıradağlarıyla başlar ve İngiliz Kolumbiyası kıyı sıradağlarıyla sonuçlanır.
Pasifik kenarındaki dağlar ise Kıyı Sıradağları ve Kayalık Dağlar olarak Alaska’dan Kaliforniya Yarımadası’na kadar uzanırlar. Bu kesim aynı zamanda dünyanın en büyük deprem kuşağı “ateş çemberi” içinde kalmaktadır.
Kıyı Ovaları
Genellikle düz ve bazen de bataklık olan “kıyı ovaları” Atlantik ve Meksika Körfezi kıyılarında yer alırlar. Bunlar dışında Kuzey Amerika’da geniş kıyı ovalarına pek rastlanmaz.
Kıyı ovalarının en çok görüldüğü yer olan kıtanın doğusunda, Atlantik kıyısında kıyı ovaları Cape Cod’dan Tampico’ya kadar olan alanda değişik genişliktedir. Atlantik kıyısında, kuzeydoğuda dar olan kıyı ovaları güneyde Georgia’da 30-40km’ye, Teksas’ın kuzeydoğusunda 100 km genişliğe erişir; Meksika’daki devamında ise yeniden daralır. Kıyı ovaları Appalaşlarla ilgili olarak Doğu Kıyı Ovaları ve Quichita (Ozarklarla) ile bağlantılı olarak da Güney Kıyı Ovaları olarak ikiye ayrılır. Mississippi Güney Kıyı Ovaları’nın en büyüğüdür.