Farsça, eşik, dergah, büyük tekke, başşehir anlamındadır. Ayrıca tarikat pirinin kaldığı tekke veya medfun olduğu yer Mevlevî tarikatı’nda ve çile çıkarılan büyük tekkelere de bu isim verilir. Tasavvuf! edebiyatta ise, şeyhin kapısıdır ki oradan himmet umulur.

Sıtmaya ateşli hastalıklara, ellerde çıkan ve siğil denen içi dolu kabarcıklara, çeşitli sebeplerle ruhî dengesini bozan kişilere nefes edilir ; yani muayyen ayetlerle, içlerinde “şifa” kelimesi geçen “şifa ayetleri” (ki Kur’an’da şifa ayetlerinin sayısı altıdır) okunur, üflenir. Kağıda bazı ayetler, dualar, şekiller yazılır, çizilir, üçgen şeklinde bükülen bu kağıt, yedi kat muşambaya sarılıp, üstüne bir bez geçirilerek, bir kılıfa konulur. Dikilen ve muska (doğrusu nüsha) denen bu nesne hastanın boynuna takılır. Bazı kere de yazılı kağıt suya konur, üç gün suyu içilir, üçüncü günü durulup bükülerek bir yudum suyla yutulur. Eski dinlerden kalan ve bilhassa Keldanîlerden geçen bu inançlar ve adetler, İslam tarafından men edilmekle beraber, günümüzde dünyalık menfaat elde etmek üzere bazı cahillerce meslek edinilmiştir. Tarihte görülen uygulamasıyla, okumak ve nüsha yazmak için el almak, izin verilmek şarttı. Bu izin, ya sözle verilir, yahut mezun olan kişi, el almak isteyenin ağzına hafifçe tükürürdü. Bu şekildeki sırrî güç geçişimi olayı, Anadolu’da “ocak” olarak nitelendirilir. Bu terimin, Orta Asya’dan intikal eden Türk ocak kültürü ile bir bağlantısı olduğu düşünülebilir.

Arapça, halifelik, imamet, emirlik gibi anlamları bulunan bir kelime, islâm devletlerinin yöneticilerine halife denirdi. Taftazanî’ye göre hilafet; Hz. Peygamber (s)’den halef olarak, din ve dünya işlerindeki genel başkanlığa denir. Tarikatların hemen hemen hepsinde, şeyhlik makamına hilâfet denilir. İnsan-ı Kâmil’e, Allah’ın esma ve sıfatlarını ortaya çıkardığı için, halife denilir. Allah’ın ruhundan bir soluk olduğu için, her insan bilkuvve halifedir. insanın bir kul olarak, bunu bilfiil ortaya çıkarması gerekir. Emanet sadece insanda olduğu için, Allah’ın 99 ismini ortaya çıkarabilire kabiliyeti, varlıklar âleminde sadece insana verilmiştir. İki türlü hilâfetten bahsedilir.

Hilâfet-i Kübra : Bu zahiri dünyanın reisliğini ifade eder.

Hilâfet-i Suğra : Batînî âlemin reisliğini gösterir.

Yine ikinci bir hilâfet-i kübra, hilâfet-i suğra ayırımı vardır ki, ilki, tarikatta kol oluşturabilme yetkisine sahipliği ifade ederken, ikincisi, bulunduğu tasavvuf okulunun dairesi içinde görev yapar.

Arapça, azim, enerji, istek, arzu, meyi, şevk gibi anlamları olan bir kelime. Bir olgunluk hali veya kulun bir şeyi elde etmek üzere kalbinin bütün gücüyle Hakk’a yönelmesi. Allah’ın icabeti sonucu vuku bulur; tesir Allah’tandır, kul ise duacı olarak vasıtadır, yoksa kul hiçbir zaman Allah (c) olamaz. Velilerin bu anlam çerçevesi içerisinde şekillenen gücü, Arapça şu atasözüyle anlatılır: Himmetü’r-ricâl takla’u’l-cibâl (Allah adamlarının himmeti, dağları yerinden oynatır).

Sülük ile ilgili derecelerin ilkine himmetu’l-ifaka, ikincisine de himmetu’l-enefe denir. İlki sâliki, geçici (fani) olanları terkedip, sürekli (bakî) olanı istemeye yönlendirir, ikincisi amele karşı sevap istemeye sevkeder ki, bu durumda sâlik, Hakk’a, ihsan üzere ibâdet eder. Yine o, yaklaşmayı taleb etmek için Hakk’a teveccühden geri kalmaz.

Dem-i Mesih’den etsen recâ-yı himmet der,

Bu deyr-i köhnede biz de duaya muhtacız.

Koca Ragıb Paşa

Aslen Arapça olan bu kelime, Türkçe’mizde de aynı manada kullanılır. Tekkeye yeni giren, ilmin lezzetini tatmamış, hallerin nefesleriyle uyanmamış sâlikin durumu, hizmet olarak değerlendirilir. Himmet, hizmete bağlıdır: “Allah’a yardım ederseniz, O da size yardım eder.” (Muhammed/7) âyetiyle, bu espiriye işaret olunur. Nefsini terbiye etmemiş kişilerin, çoğu zaman yaptığı hizmet, onun Allah (c) rızasına ulaşmasına perde olur. Hizmet de putlaşabilir.

Her şeyin iyi yanını görmek. “Eşyada aslolan ibahattır” şeklindeki kural, her şeyin özü itibariyle, hakikati itibariyle güzel olduğunu gösterir. Maddedeki öz üzerine inşa edilmiş olumsuz nitelikleri aşıp, ardındaki hakikatin güzelliğini yakalamak, tasavvuf! ruh eğitiminde büyük önem arzeder. Allah’ın Gaffar, Settar, Halim, Rauf, Rahim, Afüv, Gafur sıfatları, hoşgörme ekseni etrafında hâlelenen ince bir espiriyi içerirler. Hoş görmeyi ahlak edinenlerde, Allah’ın bu saydığımız ahlâkı tecellî etmiş olur.

Elif üstün ötürü, pazar eyle götürü.

Yaradılanı hoşgör, Yaradandan ötürü.

Yunus Emre

Arapça “O” anlamında munfasıl zamir olup, İlâhî isimlerdendir, yani Allah’ın güzel isimlerinden biridir. Allah’ın zâtını ifade eden, mutlak gayb olan hüviyeti. Zikr, önceleri üç, yedi isimle icra edilirken, sonraları oniki isim ile yapılmıştır. Bazı âlimler “Hû, Hû” diye zikir çekmeyi caiz görmemiş ise de, Muhakkıklar ve Sufilerin arifleri, Allah lafzının, O’nun ulûhiyyet mertebesine delâlet ettiği gibi, “Hû” lafzının da “gaybet-i zât ve hüviyet-i batınî” ye delâlet edeceğine hükmetmişlerdir. “Hû” ile ilgili deyişlerden bazısı şunlardır: Bir işin bittiğini belirtmek için, “Ya Hû” veya “artık bu işe yâ Hû dedik” denir. Şeyh Galib’in şu beytinde, “ya Hû” bir işin bitmesi anlamında kullanılır:

Süzülüp o çeşm-i âhû dedi zevk-i vasla ya Hû

Bu değildi neyleyim, bu; yolum intizara düştü.

Birisi çağırılırken “Ya Hû” veya “Komşu, Hû” denilir.

Dervişlik edeplerinden biri de, eşine adıyla hitap etmek yerine “Hûcuğum” veya “Yâ Hûcuğum” inceliğiyle seslenilir.

Bazı gülbangler, gerçeğin Allah katında makbul olduğunu, onun niyaza layık olduğunu bildirmek üzere, “Gerçeğe Hû” sözüyle biter.

Mevlâna çoğu zikrini Allah veya Hû sözleriyle yaparmış:

Hû derim,

Her gece kudsiler üzerine gönülden Hû Hû derim.

Mevlâna.

Ey safa ehli sûfi, gönülden Allah Hû de

Ey vefalı âşık, candan Allah Hû de

Mevlâna.

Safha-i sadrından dâim âşığım efkârı Hû

Şâkirin şükrü Hû Allah’ı zâkirin ezkârı Hû

Ravza-i Hû’yu makam et ey Cemâl-i Halvetî

Tâ vücûdun mülküne keşfola bu esrar-ı Hû

Cemâlî-i Halvetî

Arapça, herhangi birşeyin kötü, çirkin ve bozuk olması anlamında kullanılan bir masdar. Mekruh (çirkin) olan şeylere, hubs denir. Âlem, vahdet-i vücûd telakkisine göre Hakk’ın suretidir. Bu yönüyle âlem, temelde iyidir. “Eşyada temel veya esas olan ibâhattır”, şeklindeki mecelle kuralının bu espiriye dayandığı şüphesizdir. İnsan, iki sünnet üzere olup, iyiyi kötü vasıtasıyla bilir. İnsan habis (pis)’i tadarak bildiği halde, tayyib (iyi)’i tadmadan bilir. O, kötülüğü tatmadan, kötü vasıtasıyla iyiyi idrakle kendini meşgul eder. Kötünün, nefsinden uzak kalması durumu, “iyi” sonucunu verir. İşte bu yüzden, iyinin varlığına delâlet eden kötünün, âlemden kalkması, sahih olmaz.

Huda veya Hüda’nın anlamı: Arapça, hidayete götürmek, doğru yolu göstermek, irşad etmek anlamlarını ifade eder. Matluba, hedefe ulaştıran yol. Dört tür yol vardır: 1- Sâlik-i Sırf : Nefsin sıfatlarından tamamen kurtulamayanlar, şeriat ve tarikatı iyi bilseler bile mürşid olamazlar. Bunlar sâlik olma özelliğini aşamamıştır. 2- Meczûb-ı Sırf : Akıl nurları, aşk ateşi ile yanmış bu kişiler de, mürşid olamazlar. 3-Sâlik-meczûb : Bu gruptakiler sekr’den sahv’a gelemediği ve temkine ulaşamadığı için mürşid olamazlar. 4- Meczûb ve Sâlik : Cezbesi suluktan önce olduğu için, temkine ulaşmış, mürşid olmaya layık kişilerdir.

Arapça, yanmak demektir. Sâlikin aşk ateşiyle içinin yanması. Nar (ateş) ile de yanılır, Nur (ışık) ile de. Nur ile yananların, hem kendilerini, hem de etrafındakiler! aydınlattığı kaydedilir. “Tasavvuf bir hurka (yanma) idi, hırka haline geldi. “Yani tasavvuf bir yanma işiydi, zamanla şekil ve kıyafet haline dönüştü.

Arapça, hususilik anlamındadır. Müminler içinde, Allah’ın hakikat, hal ve makamlar tahsis ettiği kişilere, ehl-i husus denir. Husûsu’l-husus, halleri, makamları geçmiş, tevhid ve tecrid ehlidir. “Sonra Kitabı kullarımız arasından seçtiklerimize miras verdik. Onlardan kimi nefsine zulmedendir, kimi muktesid (orta giden) dir, kimi de Allah’ın izniyle hayırlarda öne geçendir. İşte büyük lütuf budur.” (Fatır/32) âyetindeki muktesidler ehl-i husus, sabıklar da ehl-i husûsu’l-husûs’tur.

Arapça, itaat etmek, boyun eğmek, tevazu göstermek, korkmak gibi manalara gelir. Hakk’a boyun eğmek. Kalbin, Hakk’ın önünde hazır bulunmasına da, huşu denmiştir. Hasan-î Basrî huşû’yu; “Kalpte, Allah korkusunun sürekli olarak bulunmasıdır” diye ifade eder. İnsanın kendini alçak gönüllü ve mütevazi kılmasına huşu dendiği gibi, huzû’nun da aynı manaya geldiği kaydedilir. Namazdaki huşû’nun, kulu felaha (kurtuluşa) erdirdiği âyetle sabittir (Mü’minûn/1-2). Namazdaki huşû’nun nasıl olacağı şu şekilde tanımlanmıştır: Kulun, namazda, sağ ve solundakini bilemeyecek derecede, kendini Rabbisine vermesi. Kuşeyrî, Hakk’ın heybetinin kalpte hissedilmesini, huşu olarak değerlendirir.

Arapça, nasip, pay, saadet, şans, şanslı anlamına gelen “hazz” kelimesinin çoğuludur. Bundan, nefsin payı anlaşılır. Nefsin arzu ve isteklerine huzûz denir. Hukukun olduğu yerde huzûz olmaz. Zira ikisi birbirinin zıddıdır. Hakk’ın isteklerine hukuk, nefsinkine huzûz denir. Hukuk, haller makamlar, marifetler, irâdeler, maksûd, muamelât ve ibâdetlerden ibarettir. Tayalisi er-Râzî şöyle der: Hakların ortaya çıktığı yerde hazlar (huzuz) kaybolur. Huzuz ortaya çıkınca da hukuk kaybolur.

Arapça, ansızın hücum etmek üzerine saldırmak anlamına bir masdar. Nefs, nevadan uzaklaşıp, Hakk’a rağbet edip şehvetlere meyletmezse, yücelmeye muvaffak olur. Bu güçlü yöneliş, hâlis olan nefsi, Allah’a yaklaşma ve matlûbu isteme yolunda mesafe aldırır. Bu, bir tür nefis cihâdıdır. Sâlik, nefsini derin bir denizde bulursa, orada yüzmeye başlar. Yahut korkunç bir sahraya düşerse, ona dalar gider, yahut da bir ateşle yüz yüze gelirse, hücumla ona karşı koyar. Hücuma yakın anlamda olmak üzere, galebe de kullanılır. Vaktin kuvvetiyle kalbe gelen şeye, hücum denir.

Arapça, özgürlük demektir. Allah’tan başkasının kulu ve kölesi olmamak. Bir başka deyişle, hatırın, Allah’tan gayrisine bağlanmamasıdır. Hürriyet çeşitlidir: 1- Avam (halk) tabakasının hürriyeti, şehvetin köleliğinden uzaklaşmak şeklindedir. 2- Havassın hürriyeti, Hakk’ın iradesinde, iradelerini fani kıldıkları için, isteklerinin köleliğinden kurtulmak olarak tecelli eder. 3- Havvassu’l-Havassın hürriyeti ise, nurların nurunun tecellisinde boğulmak üzere, eserler ve şekillerin esaretinden sıyrılmak olarak tanımlanır. Cüneyd, hürriyeti, arifin son makamı olarak değerlendirir. Bişr “Allah seni hür yarattı, öyleyse bu yaratılışını muhafaza et” der. Sâlik hürriyetini elde edince, Allah’a sadık bir kul olur, ona ihlasla taat eder. Allah’ın kazasına sabırlıdır. Verdiği rızktan hoşnuttur.

Arapça, üzüntü demektir. Hüzn, sûfiyyenin hayat ve suluklarında vasıflarındandır. Ayrılığa düşen kalbin bulunduğu kabz (tutukluk) haline, hüzün denir. Hüzn, kalbi incelterek sevinç ve neşeyi istemekten men eder. Dekkâ, kulun senelerce alamadığı yolu, hüzn ile bir ayda alacağı kanaatindedir. Haberde şöyle gelmiştir: “Allahü Tealâ her hüzünlü kalbi sever.” Sûfiyyeye göre hüzn, kulun hasenatının artmasına vesiledir. Onun her ne zaman dünya ile ilgili keder ve hüznü artarsa, âhirette de sevabı artar. Yine Selef-i Şalinin şöyle der: “Her şeyin bir zekâtı vardır. Aklın zekâtı, hüznün uzamasıdır.” Bir hadis-i şerif’de Hz. Rasulullah (s) “Eğer benim bildiklerimi bilseydiniz, az güler çok ağlardınız.” (Suyutî, Camiu’s-Sagir, Ebuzer rivayet etmiştir.) buyurmuştur. Ayet: “Çok ağlayınız, az gülünüz”.

İyi yapmak, birisini seçm.ek, dostlar, için davet ve ziyaret tertip etmek vs. gibi manaları ifade eden Arapça bir kelime. Allah’ın kulunu güzel ahlâkla süslemesi, onu nefsanî özelliklerden sıyırıp, iyi özelliklerle muttasıf kılması. Allah, bu dereceyi enbiyâ ve sıddîklara tahsis etmiştir. Nitekim Tâhâ sûresinin 41. âyetinde, “seni kendim için ayırdım” ifadesi ile Hz. Musa’nın, İlâhî bir terbiyeye maruz kaldığını görürüz. Buradaki ıştına’, ifade ettiği mana ile, Allah’ın sıddîklara olduğu gibi, nebîlere de tahsîs ettiği yüksek bir makamdır. Harraz bu konuyu açıklarken, “Allah’tan gelen ilk şey, bu gibi kulları kendi için ayırması (seçmesi) dır. Bu da, sürekli tevhid halinin ortaya çıkışı bakımından, tevhide ilk giriştir.” der. Bu mânâda sâlikin, Allah’a doğru (yani mükemmelleşmeye doğru) yol alırken, tüm kötü özelliklerinden, nefsinin arzularından ve şehvetlerinden sıyrılması ve Allah’da, Allah’tan, Allah için ve Allah’la varlığını sürdürmesi, söz konusudur. Böylece kul, itaatkâr, Allah’a bağlı ve Rabbânî hale gelir. Tam anlamıyla sâdık ve sıddîk olur. Ancak, Allah için nazar eder, ancak Allah’ın gözü ile bakar ve Allah’ın nuru ile görür, velayeti tamamlayarak sıddîklık makamına hak kazanır. Ancak ıstınâ’da veli ve nebinin sınanmaması diye bir şey söz konusu değildir. Allah, ezelî ilmiyle onun ne olacağını bilmekle birlikte, onu minnet ve nimetleriyle denemeye maruz bırakır. Hattâ veli ve nebiler, insanlar içinde en çok mihnete ve belâya uğrayan kişilerdir. Allah’ın bir veli veya nebiyi, kendisi için seçmesi (ıstına’), onu nimetleri ile denemesinden başkası değildir.

Arapça, kesmek, kökünden sökmek mânâsına gelen bir kelimedir. Tasavvuf ıstılahında, kalpteki aşırı sevgiye denir, istilâm; Hakk’ın, kulu kendisine mağlub eden galebeleridir. Bu da, kulun iradesini kaldırması konusunda lütuf imtihanı ile olur. Serrâc’a göre istilâm şudur: Sufiyye yoluna giren sadık mürid, o yolda, içini ve dışını hâlis kılar. Kalbine Hakk’ın nuru değer, orada ilhâmî bilgi zuhur eder, kendini kaplayan vecd halinde lahzalar devam eder. Bu vecd hali arttıkça, sevgisi de artar, işte bu duruma, sûfiyye ıstılahında istilâm denir. Zira bu durumda kalp, sultan-ı veled ile meşgul olur ve onda sükûnet bulur.

Arapça, kazanmak, çalışmak demektir. Tasavvufta tembelliğe yer yoktur. Her sufî, mutlaka bir sanatla uğraşır, alın terinin ürününü yer, helâle rağbet eder, Tufeylî (parazit, asalak) değildir.Seyyid Ali Hemezanî (Keşmir), takke örer, Hacı Bayram çiftçilik yapar, Akşemseddin doktorlukla uğraşır, Ömer Dede Sıkkînî bıçak imal ederdi. Son devir sûfilerinden rahmetli Sami Efendi, babasından kalan yüklü mirası helal-haram endişesiyle almamış, helal kazanca yönelik ticaretle iştigal eden kişilerin, muhasebeciliğini yaparak hayatını sürdürmüştür.

Parlayanlar anlamına Arapça bir kelime. Tekili, lâmi’dir. Başlangıç durumunda zayıf ruh gücüne sahip olan kişilere pırıltılı, yayılıcı nurlar zuhur eder ki, bunlara levami’ denir. Bu nurlar, hayaldan müştereke gelir. Maddî gözle görülür. Tıpkı güneş ve ay ışığının görüldüğü gibi. Kahr türünden nurların rengi kırmızıya çalarken, lütuf nurlarının rengi yeşil olarak ortaya çıkar. Ayne’l-Cem ve ma’rifete giden yolun başında dervişin yaşadığı bir haldir. Bu nurların, geldiğinde, müridin etrafını aydınlattığı kaydedilir.

Arapça, elbise demektir. Ulaştıkları vakte göre libaslarında bulunan fukaraya denir. Suf veya murakka bulduklarında onları giyerler. Bundan başkasını bulunca, onu da giyerler. Gerçek fakirde tekellüf (zorlama) ve ihtiyar olmaz. O, elbisenin sert ve kaba olanını da giyer ki, bu, ona daha sevimli, daha evlâdır. Onu âfetlerden uzak ve selâmette tutar.

Aslen Arapça olan bu kelime, Türkçe’de de aynı manada kullanılmaktadır. Tekkelerde yemek yedim denmez, onun yerine “lokma ettim” denir. Cur’a, bir ağız dolusu (yudum) suya; lokma, bir ağıza alınacak kadar yiyeceğe denir. Mevlevî tekkelerinde, bir çeşit yemeğe “lokma” adı verilir. Bu; pirinç, et, soğan, nohut, kişniş ve fıstıktan yapılan bir tür pilavdır. Bu pilav, Cuma geceleri veya bazan pazartesi günü pişerdi. Bu pilav için özel bir kazan vardı ki, bu kazanda, lokmadan başka bir yemek pişmezdi. Bu kazan bembeyaz kalaylı olur, Ateşbâz-ı Veli Ocağı denilen özel bir ocak üzerine konarak, içinde pilav pişirilirdi. Yemeğe buyurun demek için, “lokmaya buyurun” ifadesi kullanılırdı. Yemek vaktinin geldiğini, görevli can (derviş), “Hû… lokmaya sala” seslenişiyle duyururdu. Geçimi dar veya herşeyi yeter görüp, fazlaya rağbet etmeyen tok gözlü insanlar için “bir lokma.bir hırkaya talip” denir. Bize bağlı olanı, dünya ve âhirette mahrum bırakmayız anlamında olmak üzere, “lokması boğazımızdan geçen, yabanda kalmaz” denilir. Mevlevî tekkelerinde pilav pişirilmesine, “lokma basmak” tâbiri kullanılır. Yiyecek bir şey olmadığını ifade etmek için ” lokma Hak vere” denilir.

Arapça, korunmuş, hıfzedilmiş anlamına bir kelime. Allah’ın söz, iş ve istekte kendisine karşı gelmekten koruduğu kişiye denir. Bu gibi kişiler, Allah’ın rızasına uygun düşmeyen bir laf söylemez, herhangi bir iş yapmaz. İstediği de, Allah’ın rızasına uygunluk arzeder. Kâşânî’nin yaptığı bu tarifle, günahtan ma’sum olan peygamberlerin durumu farklılık arzeder. Peygamberler ma’sum iken, velîler mahfuzdur denir. Ma’sum olan, Allah tarafından günaha girmekten korunması garanti altına alınmış iken, bu tam garanti veli için geçerli değildir. Bir gün biri, Cüneyd’e, “ey Cüneyd! Bir veli zina yapar mı?” diye sordu. Cüneyd bir süre tefekküre daldıktan sonra şu cevabı verdi: “Ve kâne emrullahi kaderan makdûrâ” Yani Allah diledi ise yapar, cevabını verdi: Yine bu açıdan olmak üzere, Peygamberler su-i hatimeden emin iken, velîler emin değildirler.

Arapça, bir şeyin eserini, izini tamamen silmek, yok etmek anlamında bir kelime. Kulun aklından gaib olması bakımından, âdete ait vasıfların ortadan kalkmasıdır. İçki içip te sarhoş olan kişiden meydana gelen söz ve işlerde, kulun aklının katkısı yoktur. Bir de cem’e ait mahv vardır. Bu, hakiki mahv olup, çökün tekte fena bulması şeklinde tanımlanır. Ubûdiyyete ait mahv ise, kulun aynının silinmesidir. Bu, varlığının a’yâna izafesinin (bağıntısının) kaldırılmasıdır.

Mukam şekliyle okunursa, oturulan, ikamet edilen yer, makam olarak okunursa, ayağın bastığı yer, topluluk, oturulan yer, vs. gibi anlamları bulunan Arapça bir kelime, ism-i mekan. Velilerin mezarlarına veya hatıralarını taşıyan yerlere bu ad verilir. Makâm-ı ibrahim gibi. Mevlânâ’nın türbesinin girişinde bu manada olmak üzere şöyle bir beyt vardır:

Ka’betü’l-Uşşâk bâşed în makam

Her ki nakıs âmed încâ şod temam.

Yani:

Bu makam âşıkların Ka’be’sidir.

Buraya noksan gelen tamam olur.

Mezarı Aksaray’da olan Somuncu Baba’nın Darende’de makamı vardır.

Birisi, bir başka yerde vefat ederse, memleketinde veya hatırasını taşıyan bir yerde, ruhuna Fatiha okunmak ve onu anmak üzere yapılan merkada “Makam” denir. Bektaşîlerde, ocak, baba postu, gayb erenleri postu gibi makamlar vardır.

Yine bir tanıma göre makam şudur: Kulun tekrar etmek suretiyle kazandığı ve kendisinde özellik haline getirdiği edebler ve ahlâk veya kulun riyazet ve mücehede ile ulaştığı dereceye makam denir. Haller vehbî (yani Allah vergisi iken), makamlar kesbî (yani kulun çabasıyla)dır. Hal geçici, makam süreklidir. Kâşânî, içinde bulunulan bir makamın hakkı yerine getirilmediği takdirde, kulun yükselemeyeceğinden bahseder.

Manasız, boş söz vs. gibi anlamları bulunan, Arapça “mâ”, “la” ve “ya’nî” nin birleşmesinden oluşmuş bir ifadedir. Tasavvufî ahlâkta manasız, boş sözlere yer yoktur.

Eyleme ehl-i salâha ta’ni

Söyleme cehl ile malaya ‘ni.

Taşlıcalı Yahya

Arapça’da bilgi anlamına bir söz. Tasavvufta, dört kapı da denilen dört mertebe vardır: 1-Şeriat, 2-Tarikat, 3- Hakikat, 4- Ma’rifet. Şeriat olmadan tarikat, hakikat ve ma’rifet olmaz, her şeyin başı, şeriatı yani islâm dinini iyi yaşamaktan geçer, islâm’ı yaşama ve anlamada, takva boyutunda olmak üzere derinleşme sonucu, bu mertebeler teşekkül etmiştir. Bu durumda, herkesin normal gündelik kurallara uyarak yaşadığı islâm’a şeriat; dinde biraz takva cihetine ağırlık verenlerin yaşadığı ve ulaştığı inceliğe tarikat; takva ve verada titizlikle varılan sonuca, hakikat; ve nihayet bu yaşamanın, mânâ açısından kişide ifade ettiği bilgi planındaki sonuca ma’rifet denir ki, meydana gelişi, yaşamakla sıkı sıkıya irtibatlıdır. Bunlardan ilki avama, ikincisi havassa aittirdirler. Hacı Şa’ban Velî bu dört mertebeyi şöyle anlatır: Şeriat beden için, tarikat kalp için, hakikat ruh için, ma’rifet Hakk içindir.

Marifetin, sırra ait olduğunu söyleyenler de vardır, ilim ile ma’rifet bir imiş gibi gözükmesine rağmen, aralarında ince bir fark vardır: ilmin zıddı cehil iken, ma’rifetin zıddı, inkardır. İlim kesbî iken, ma’rifet vehbîdir. Hafnî de, bu konuyu şu şekilde açıklar: Kul, Allah’ı sıfat ve isimleri ile bilir, Allah’la arasındaki kulluk muamelesinde ciddi, samimi ve doğru olur, sonra kötü ahlâkını düzeltme yoluna gider. Hakk’ın kapısından sürekli olarak ayrılmaz, yani kalbi ile sürekli itikâf halindedir (yani ihsanı yaşar). Sonra kendisine hatıralar gelir, sürekli içten Allah ile münâcât (söyleşi, yalvarı) halinde olur. Allah tarafından kalbine gelen sırlardan bahseder, işte bu durumda olan kişiye arif ve bu kişinin bilgisine de ma’rifet denir. Nefsinin kötülüklerinden ne denli uzak olursa, Rabbi hakkındaki ma’rifeti, o denli artar. Bir kimsede ma’rifetin meydana geldiğinin belirtisi, o kişide Allah’dan heybetin zuhur etmesidir. Ma’rifeti fazla olanın, heybeti fazla olur. Bazıları da ma’rifeti fazla olanın sekîneti fazla olur, demiştir.

Arapça istisna edatı olan sivâ, mâ mevsûlü ile birleşince başkası anlamına gelir. Tasavvufta Allah’ın dışındaki her şey mâsivâdır. Bütün yaratılanları içine alan bir sınırı vardır.

Nümayiş-i suver-i kâinatı sorma bana

Nidayı bir bilirim, mâsivâ nedir bilmem.

Hersekli Arif Hikmet

Tasavvufta, gönülde Allah’dan başka neyin sevgisi varsa, onun sevgilisi, hattâ ilâhı odur. Bu yüzden, kalpten mâsivâ putunun değiştirilmesi, sevginin, hep Allah üzerinde yoğunlaşması büyük önem arzeder. “Ey Muhammed (s.) nefsinin, nevasını ilah edineni görmedin mi?” (Furkan/43) ve(Casiye/23).

Davet etmek dilesen dil-hânesine dilberi

Mâsivadan ışk cârubiyle (süpürge) evvel sil süpür.

Sineçak Yusuf Efendi

Arapça, şerefli mutfak demektir. Bu tâbir, özellikle Mevlevîler’e aittir. Mevlevî tekkelerinde, bir dervişin ilk terbiye yeri mutfaktı. Konya’da “Âsitâne” adıyla da anılan merkez dergâhta iki önemli mekân vardı. 1- Yemeklerin piştiği mutfak 2- Zikir ve semânın yapıldığı “Semahane”. Mutfağa, dergahın tam ortasındaki kapıdan giriliyordu. Burada, bina boyunca devam eden genişçe bir koridor bulunurdu. Bu koridorun sağ tarafını, binanın o cephesini vücûda getiren, büyük bir oda teşkil ediyordu.

Sol tarafı da, asıl mutfak bölümünü oluşturuyordu. Sağ taraftaki o büyük odaya, “Meydan Odası” veya “Meydan-ı Şerif” denirdi.

Matbah-ı Şerife de büyük bir kapıdan girilirdi. Burada, en büyük kazanları bile, içine alacak şekilde geniş bir ocak vardı ki, buna “Ateşbâz-ı Velî Ocağı” denilirdi. Bu ocak da, önem arzeden bir yerdi. Mutfağın sağ tarafında iki oda vardı. Bunun biri “Can Odası” denilen büyük bir oda, diğeri de, mutfak takımlarının bulunduğu “Kazanlık” idi.

Matbah-ı Şerif, Mevlevî dergahlarının önemli yerlerinden biridir. Mevlevîliğe girmek isteyenlerin ilk girdikleri kapı ve tarikata kabul olunmak için, bir müddet hizmete mecbur oldukları ilk merhaledir. Yani mutfakta yemek değil, aslında dervişler pişerdi. Bazan, pazartesi günü olmak üzere, her pazar pilav pişirilir ve pilava lokma denirdi. Bu pilavın pişirilmesi, bir takım usûl ve merasimlere bağlıydı. Pilav için ayrı bir kazan vardı. Gümüş gibi parlak olan kazan, beze sarılı olarak özel bir dolapta muhafaza edilirdi. Pilav sadece bu kazanda ve özel bir ocakta pişirilirdi. O ocağa, Âteşbâz-ı Velî Ocağı denirdi.

Pilav pişirileceği zaman, “Kazancı Dede” kazanın başına gelir, bizzat nezaret ederdi. Kazancı Dede, pilav pişerken “Âteşbâz-ı Velî Postu” na otururdu. Bu pilavda kullanılan malzemeler şunlardı: Pirinç, et, nohut, kişniş, fıstık. Kazancı Dede, pişirme işini orada bulunan matbah canlarına taksim etmişti. Kimisi suyunu kor, kimisi etini hazırlar, kimi de tuzunu dökerdi. Ve bu işler, hep bir sıra ve düzen içerisinde yapılırdı.

Giren müştaktır ol dudmâne (ocağa) girmeyen müştak

Misal-i Ka’be bir hayret matbah-ı monla

Şeyh Gâlib

Arapça mebde’ kelimesinin çoğuludur. Başlangıçlar, temeller, esaslar, prensipler anlamına gelir.

Yüksek başlangıçlar (esaslar); semavi nefisler ve akıllardır. Nihayetlere ait başlangıçlar (esaslar) ise; namaz, oruç, hac, zekat gibi farzlardır. Namazın nihayeti, Hakk’a duyulan sevgiden dolayı, masivayı tamamen sarfetmektir. Orucunki, kendini yaratılışla ilgili özelliklerden sıyırmak, yani kendine hakim olmak, kendini tutmaktır; bu, fenaya ulaşmaya yardımcı olur. Bu sebeple kudsî bir hadiste “Oruç benim içindir, ecrini ben veririm”. Haccın nihayeti, sâlikin nihayete giden menzillerine tekabül eder. Bu nihayet de, “ehadiyetü’l-cem”‘ ve “fark” makamıdır.