Kıyametin büyük alâmetlerinden biri de Ye’cüc-Me’cüc’ün zuhurudur. Ye’cüc-Me’cüc denen kavim, denizden karadan her yerden gelip dünyayı ele geçirecek, ancak, sonunda Allah yardım ederek bundan kurtulunacaktır. İnsanın me’cûcu ise, onun küçük kıyametidir. Bu, insanın bozuk havâtırı ve inatçı vesveseleridir. Bunlar insanın kalp ülkesini ele geçirir ve sır denizini bozar. Allah’ın yardımıyla bu, silinir ortadan kalkar. Ye’cüc ve Me’cüc Kur’an-ı Kerim’de iki yerde geçer: Kehf/94, Enbiya/96

Cezbolunmuş, çekilmiş, yüksek mertebeye ulaşmış kişi için kullanılır. İki türlü meczûb vardır:

Sâlik meczûb, 2. Meczûb, sâlik. Makbul olanı, ilki, yani, tasavvufî suluktan geçtikten sonra cezbeye ulaşmadır. Akşemseddin’in, aklını yitirmiş meczûblar için yaptığı tesbit, onların bir anda zât tecellîsine, Şeyhe bağlı olmadan direkt maruz kalmaları ve bunun sonucu, akıl nurunun yanması şeklindedir. Bu tipler, aile sahibi olamaz, nefsanî bazı özellikleri kaybolmuş, bir tür sürekli tecellî sarhoşu kişilerdir. Türkçemizde “kendini meczûb gibi göstermeyi” ifade eden “âkıl-ı meczûb-numâ” sözcüğü meşhurdur. Halkın teveccühünden kurtulmak üzere, olmadığı halde kendini meczûb gösteren kişilere, akıllı meczûb denir.

Arapça, yardım anlamında bir kelime. Allah’dan yardım istemeye istimdâd, velilerin ruhundan istemeye meded veya medet denir. Meded-i Vücûdî: Var oluş desteği. Mümkin bir varlığın, varolabilmesi için gerek duyduğu her şeyin, Allah tarafından ona ulaşması ve bu surette varlığını devam ettirmesi. Buna icâd ve imdâd da denir. Bu yardım Hakk’ın, Rahmanî nefesten bağışta bulunması ile olur.

Arapça, ahz olunmuş, alınmış anlamında bir kelime. İsm-i Mef’ul. Bu, kendisinden alınan anlamına gelen müstelib gibidir. Ancak me’huz, mânâ açısından müstelibden daha mükemmeldir. Müstelib, yorgunluktan soluk soluğa kalan yahut dehşetten şaşkına düşen kişiye denir. Halk, böyle birini görünce, deli olmadığı halde, onu deli zanneder, işin aslında bu kişi, inancında doğru, işini Allah’a havale edip O’na tevekkül etmiş bir mü’mindir. Me’huz ise “bir kimse, insanlar tarafından deli suçlamasına uğramadıkça imânın hakikatine ulaşmaz” hadis-i şerifindeki kişidir.

Bir şair şöyle der:

Problemimden dolayı başıma geleni kınama

Ben, Senin sevginle me’hûz u müstelibim.

Me’hûz, işleri birbirine karıştırmış zannedilen, ancak Allah yolunda yürümeye devam eden kişidir. Bu kişinin fanî hisleri gitmiş, Allah’ın büyüklüğünde varlığını sürdürmektedir. (Yani, Allah’ın büyüklüğü tefekküründe daimî haldedir).

Arapça, yer, konak anlamında bir kelime. Allah’ın, halk ile birleşmekten münezzeh olan Zâtının çevrelenmesi, yani gerçek âlemin, mekânsızlık âleminden ortaya çıkışı demektir. Hafnî, mekâna farklı bir anlam yükler ve şöyle der: “Mekân, olgunlukta sona ulaşmış, temkîn sahibi, kâmil kimseler içindir. Kul, ma’nâ âleminde kemale erince, artık kendisine bir mekân oluşur. Çünkü o, makamları, halleri geçmiş ve artık bir mekân sahibi olmuştur”.

Yer, menzile, derece, makam gibi mânâları ihtiva eden Arapça bir kelime. Allah katındaki menzillerin en yücesi. Mekan da denilir. Buna, şu âyette işaret vardır: “Muktedir bir kralın katındaki sıdk makamında” (Kamer/55).

Kazançlar, kârlar anlamında Arapça bir kelime. Abdullah b. Mübarek “elinin emeğiyle kazanma zorluğuna katlanma zevkine varmayanda, hayır yoktur” der. Yine Abdullah b. Mübarek “elinin emeğiyle geçimini temin, tevfiz ve tevekküle engel değildir” der. Havvâs da, “mürid, üç günden fazla sebepleri aşabiliyorsa, çarşı, pazara gidip, alnının teri ile geçimini sağlamak üzere çalışsın” der.

Hiyle, tuzak anlamında Arapça bir kelime. Allah’a isyan yolunda olmakla birlikte, nimetlerin devam etmesi. Veya su-i edeb üzere olmakla birlikte Allah’ın nimetlerinin kesilmemesi, yerli yersiz keramet gösterisine kalkışmak. Kur’an-ı Kerim’de Allah, “Nefsinizi tezkiye ediniz, hanginizin takva sahibi olduğunu, Allah çok iyi bilir” (Necm/32). “Onlar tuzak kurarlar, Allah da kurar, halbuki Allah, tuzak kuranların en hayırlısıdır” (Al-i imran/54). “Onlar bir tuzak kurarlar, halbuki onların farkına varmadıkları şekilde, biz de tuzak kurmaktayız” (Nemi/50). Peygamberler, makamlarının yüksekliklerine rağmen Allah’ın mekrinden korkarlar. Mekr, açıkta görünenin aksine, gizli kalan bir durumdur. Bunun ne olduğundan, kimse emin ve ma’lumat sahibi değildir. Cahil kimseler, sâhib olduğu iman ile gurura kapılır. Kendini kurtuldum sanır, amelinin kabul edilip edilmediğini düşünemez. Allah, onun düşündüğünün zıddına bir hüküm sahibidir. işte bunları düşünecek olursak, hangi halde olursak olalım, gereğinden fazla güven hissine kapılmamak gerekir. Ancak Allah’dan ümitvâr olmamak da günahtır. Bu durumda bir kulun, Allah karşısında hafv ve recâ arasında (korku ve ümit) duygularla dolu olması gerekir.

İzzet, saltanat, Allah’ın mülkü, hükümranlık vs. gibi anlamları olan Arapça bir kelime. Gayb âlemi. Ruhlar ve nefislere ait gayb âlemi. Sûfiler, zahir âlemde melek kelimesini kullanırken, bâtın âlemde melekût kelimesini kullanmışlardır. Sonundaki vav mübalağa ifade eder, bu durumda en büyük melek mânâsına gelir.

Arapça, güzellik demektir. Sonsuz olan İlâhî güzellik. Hiç kimse bunun nihayetine varamamıştır.

Küpe anlamında Farsça bir kelime. Bektaşî tabiri olarak, bekar dervişlerin kulağına taktığı küpelere denir. Özellikle bu haydarîlerde yaygındır. Bu küpe, demir, pirinç, necef taşı veya gümüşten yapılır, sağ kulağa takılırdı. Dervişlik ve dünyaya önem vermemeyi ifade eden küpeleri, Yavuz Sultan Selim de kullanmıştır.

Dürr-i nazmın çarha mengüş olsa bilmez rüzgârı,

Şîr-i NefT midir ol, yâ kevkeb-i sara mıdır?

Nef’î

Mest olup bezm-i elestten taze kıldık huşumuz,

Huşumuzdan cümle âlem halkına menhusumuz,

Didemiz Hakk’ı görüp Hakk’ı işitir gûşumuz,

Bir gürûh-ı sultan-ı dehriz zümre-i Bektaşiyüz,

Lâmekân iklimine azmedenin yoldaşıyız.

Selâmi

(Manası: Elest toplantısında sarhoş olarak, aklımızı fikrimizi yeniledik. Küpemiz, herkese aklımızdan haber verir. Gözümüz Hakk’ı görmekte, kulağımız Hakk’ı işitmekte. Zamanın sultanı olan bir topluluğuz, biz Bektaşîleriz, mekânsızlık diyarına gitmek isteyenin yol arkadaşıyız biz.)

Cüneyt Dumlupınar 10 Ağustos 1980 yılında İzmir’de doğmuştur. Türkiye’nin en genç ve başarılı teknik direktörü olarak popüler olmuştur. Başta Adana Demirspor olmak üzere büyük başarılara imza atmıştır. Manisa Celal Bayar Üniversitesi’den mezun olmuştur. Spor bilimleri alanında kariyer yapmış ve aynı zamanda eski bir futbolcudur. 2014 – 2015 senesinde Kayserispor ile 1. Lig şampiyonluğu yaşamıştır. Günümüzde Türkiye’nin en büyük ve köklü klübü Adana Demirspor’u çalıştırmaktadır.

Farsça âlem demektir. Cihan-ı Halk: Ta’ayyünler (belirmeler) şeklindeki tecelli mertebesi. Cihan-ı Emr: İlâhi emir âlemi, Cihân-ı Reng-âmizi: Renksizlikten kurtulmuş, renk kazanmış âlem, yani etrafımızı kuşatan üç boyutlu maddî dünya. Cihan-ı Sübhanî: Lâhût âlemi, en yüce melekût. Cihân-ı Tahayyül: Hayal âlemi, kevn ü fesad (olma ve bozulma) âlemi, dünya hayatı ile ilgili olan. Cihan-ı Nefs: Nefsânî arzular âlemi.

Farsça, Put. Herkesin putu kendi nefsinin hevasıdır. Kur’an-ı Kerim’de Yüce Allah şöyle buyurur: “Ey Muhammed (s)! Nefsinin isteğini putlaştıranı görmedin mi?” Furkan/ 43; Câsiye/23.

Fütüvvet erbabı “Fetâ” (Yiğit) yı putkıran kişi olarak değerlendirir. Bazıları büt’ü sevgili, ma’şuk, matlûb şeklinde tanımlamıştır. Putperest: Aşık; But: Vahdet; Büt-hane: Kelime olarak puthane ve tapınak demektir. Bu ifade Vahdet-i kül, Lahûti âlem, Zât-ı Ehâdiyyet, mazhar olma hali, maddi âlem, şeklinde değerlendirilir. Bütgede: Mâbed, dua edilen makam. Bu, tasavvuf erbabınca, ıstılah olarak İlâhî bilgilere şiddetle iştiyak duyan kâmil arifin gönlü olarak tanımlanmıştır.

“Allah size, emanetleri mutlaka ehline vermenizi ve insanlar arasında hükmettiğiniz zaman adaletle hükmetmenizi emreder. Allah size ne güzel öğütler veriyor. Şüphesiz Allah her şeyi işitmekte, her şeyi görmektedir.”

Nisa 58

Türk tarihine ve devlet felsefesine baktığımız zaman binlerce yıllık tarihi birikimden ve tecrübeden beslenen, birçok farklı kültürün ve inanç sisteminin değerlerini içselleştiren bir sistem karşımıza çıkar. Devlet felsefesi hususunda Türk tarihinin kadim dönemlerinden itibaren, günümüze ulaşıncaya kadar, tarihi bir devamlılık içerisinde, asla erozyona uğramadan, gelenek ve değer terk edilmeden devam eden bir çizgi söz konusu olmuştur. Kadim Türk devletleri ve halklarının inşa ettiği devlet felsefesi birikimi, modern döneme kadar asla terk edilmeden, yeni birikimlerden de beslenerek bir devamalılık arz etmiştir.

İslamiyet öncesi dönemde sahip olunan devlet tecrübesi, İslamiyet ile tanışma ve müşerref olmanın sonrasında başta Kur’an olmak üzere İslamî telakki ve usullerle iç içe geçmiştir. Bu yeni kaynak, başta devlet felsefe geleneğimizi inkiraza uğratmadan ve yok saymadan beslemiş ve geliştirmiştir.

Türk devletlerinin felsefî ve siyasî sistemindeki ilerleme sadece İslam devlet anlayışı ile beslenmemiş, bunun dışında da Türk topluluklarının gittiği yeni bölgelerin devlet ve toplum anlayışlarıyla da şekillenmiştir. Özellikle İran coğrafyası köklü bir medeniyete ev sahipliği yapmış binlerce yıllık devlet geleneğinin hakim olduğu topraklar olarak Türk ve İslam devlet geleneğini etkilemiştir. Bunun dışında İslami keşifler ile Hind, Mısır ve Bizans devlet gelenekleri de tanınmıştır. Tüm bu gelenklerin sahip olduğu birikim ile kadim tarihi tecrübe ve değerler Türk ve İslam devlet geleneğinin kendine özgün bir tarzda yenilenmesine imkan tanımıştır.

Türk ve İslam düşünürleri de devlet felsefî geleneği ile ilgili kendi dönemlerinde nitelikli eserler kaleme almışlar ve devlet felsefe geleneğine yeni ufuklar kazandırmışlardır. Özellikle erken dönem devlet felsefesi klasiklerinden kabul edilen Yusuf Has Hacib’in Kutdgu Bilig adlı eseri, Beydaba’nın Kelile ve Dimne adlı eseri, Maverdi’nin Ahkamu’s-Sultaniyye adlı eseri ve Farabi’nin Medinetü’l Fazıla adlı eseri ile İbn Haldun’un Devleti ve Nizamülmülk’ün Siyasetname adlı eserleri devlet geleneğimizi şekillendiren önemli klasiklerimizin başında gelmektedir.

Tecrübe edilen ve Türk – İslam filozoflarının düşünceleri ile inşa edilen bu birikim zirve noktasını Osmanoğulları döneminde bulmuştur. Öyle ki Osmanlılar sahip olduğu devlet geleneğinde ve uyguladıkları mevcut siyasal sistemlerinde bütün bu birikimi kullanmışlardır. Kendilerine has “Türkokrasi” denilen nev-i şahsına münhasır bir devlet sistemi inşa etmişlerdir.

Buraya kadar verdiğim bilgiler yazımıza giriş mahiyetinde birer özet olarak kabul edilmelidir. Türk ve İslam devlet sistemi ile Osmanlıların devlet yapısı başlı başına incelenmesi ve üzerinde çok derin akademik çalışmaların yapılması gereken mevzulardır. Bizim yazımızın konusu Osmanlı devlet sistemi içerisinde önemli bir yeri olan Daire-i Adliye yâni Adalet Dairesi’dir.

Adalet, Türk ve İslam devlet geleneğinin kilit kavramlarından birisidir. Özellikle Kur’an kelamı dahil olmak üzere Hz. Peygamber’in devlet adamlığı örneğinde de en önemli husus adalettir. Arapça “adl” kökünden gelen kelime mana itibarı ile bir şeyi yerli yerine koyma ve hak sahibine hakkını verme anlamlarını taşımaktadır. Tarihi süreçte bu kelime hükümdar ve devlet ile özdeşleşmiştir. Hükümdar adaletin sağlayıcısı, temsilcisi ve koruyup gözetecisi olarak kabul edilmiştir.

Daire kavramı ise İslam geleneğinde süreklilik arz eden, devamlılığı olan bir felsefeyi ifade etmektedir. Adalet kavramı da bu yönü ile devlet sistemi içerisinde tekrar edilmesi elzem olan ve devamlılığı gereken bir düşünceyi ifade etmektedir.

Adalet Dairesi’nin kökleri Helenistik döneme ve Sasani devlet geleneklerine kadar gitmektedir. Bu felsefe İslam ve Türk devlet geleneği ile harmanlanmış, gelişmiş ve Osmanlılara kadar büyük bir birikim oluşturmuştur. Bu düşüncenin izlerini Yusuf Has Hacib’den, Nizamülmülk’e ve İbn Haldun’a kadar birçok önemli düşünürlerimizin eserlerinde görmek mümkündür.

Adalet Dairesi, Osmanlı uleması tarafında da incelenen, üzerine düşünülen ve tartışılan bir mesele olmuştur. Osmanlı alimleri bu kavram üzerinden bürokrasinin ve hükümdarlığın eksikleri üzerinde durmuş. Bu kavram ile devlet adamlarına gerekli uyarıları yapmışlardır. Osmanlı döneminde Daire-i Adliye kavramı üzerinde derinlikli düşünen ve tartışan en önemli isimlerden birisi de hiç şüphesiz Kınalızade Ali Efendi’dir. Kaleme aldığı Ahlak-ı Alai adlı eseriyle bu konuda ufuk açmıştır.

Kınalızade Ali Efendi Adalet Dairesi’ni sekiz madde de belirlemiş ve devlet felsefesini bunu üzerine kurmuştur. Kınalızâde’nin belirlediği Adalet Dairesi ilkeleri şu şekildedir:

1. Adldir mucib-i salâh-ı cihan – Dünyanın kurtuluşunu, düzenini ve saadetini sağlayan adâlettir.
2. Cihan bir bağdır dîvarı devlet – Dünya bir bahçedir, duvarı ise devlettir.
3. Devletin nâzımı şeriattır – Devletin nizamını kuran Allah’ın kanunudur.
4. Şeriate olamaz hiç hâris illa mülk – Allah kanunu ancak saltanat ile korunur yani siyasi kurumlar ile.
5. Mülk zabt eylemez illa leşker – Otorite ve kudret, ancak ordu ile zaptedilebilir.
6. Leşkeri cem edemez illa mal – Ordu, ancak mal ile ayakta kalabilir.
7. Malı cem eyleyen raiyettir – Malı toplayan halktır.
8. Raiyeti kul eder padişah-ı âleme adl – Halkı idare altına ancak Cihan Padişah’ının adâleti alır.

Adalet Dairesi’nin her maddesi ayrı birer derinlikli incelemenin konusudur. Her maddesinin tarihi gelenekte birer tecrübesi ve yaşanmışlığı söz konusudur. Daireyi oluşturan maddeler tarihi süreçte elde edilen kazanımlar ve birikimler ile oluşarak bu noktaya kadar gelmiştir.

Daire-i Adliye bir devleti gerekli kılan ve ayakta tutan bütün dinamiklerle beraber en önemli kabul edilebilecek prensipleri belirler. Devleti gerekli kılan en önemli dinamikler hükümdar, siyaset, ordu, iktisat ve halktır. Bu vasıfların hepsinin bir devletin büyesinde bulunması elzemdir. Dairede bütünlük esastır, bu felsefi gelenekte eğer maddelerden biri eksik veya prensiplerde bozulma söz konusuysa daire işlevselliğini yitirir ve dolayısıyla devlet köhneleşir ve çökmeye yüz tutar. Adalet Dairesi’nde aynı zamanda tüm maddelerin birbiyile ilişkili olduğu görülecektir. Halk, Devlet, Ordu başta olmak üzere hepsi içiçedir. Biri olmazsa diğeri asla var olamaz.

Adalet Dairesi’nde bulunan her madde aynı zamanda o madde ile ilişkili kurumların vasıflarını ve prensiplerini de belirler. Örnek olarak dairede bulunan ekonomi veya ordu ile alakalı prensibin işaret ettiği hazine ve askeriyede bozulma varsa devlet nizamının işleyişinde ciddi sıkıntılar hasıl olur. Zaaf içerisindeki hazine ekonomik gerileyişi, askeriyedeki bozulmalar ise savaş kayıpları ve askeri zafiyetleri husule getirir. Adalet olmazsa halk olmaz, halk olmaz ise ekonomik gelir olmaz, gelir olmazsa ordu ve asker olmaz, asker olmazsa da devlet var olmaz.

Osmanlıların bir imparatorluk haline gelmesiyle Daire-i Adliye arasında sıkı bir ilişki söz konusudur. Daire düzenini sağlıklı bir şekilde işlediği dönemler her zaman için Osmanlıların en kazançlı ve başarılı olduğu dönemler olarak tarihte yerini almıştır. Dairede mevcut olan madde ve prensiplerin uygulanmasında sıkıntı hasıl olan dönem ise Osmanlıların gerilemeye başladığı zamana denk gelmektedir. Bu dönemle birlikte dairede bozulmalar meydana gelmeye başlamıştır. İmparatorluğun gerilemesi ile birlikte Adalet Dairesi’nin önemi ve değeri bürokraside iyice hissedilmeye başlanmıştır.

Hasan Kâfî el-Akhisârî, Koçi Bey, Kınalızâde Ali Efendi ve Taşköprülüzâde gibi alimeler başta olmak üzere muhtelif Osmanlı uleması meydana gelen bu bozulmalara dikkat çekmiş ve tavsiyelerde bulunmuşlardır. Risaleler ve Layihalar kaleme alınmış, hükümdara ve devlet erkanına uyarılarda bulunulmuştur. Tanzimat ve Meşruiyete giden süreç bu şekilde başlamıştır. Bu süreçte geç kalınmış ve alınan önlemler çare getirmemiştir.

Modern dönemle birlikte her ne kadar imparatorluklar ortadan kalkmış ve yeni siyasal sistemler tarih sahnesinde yerine almış olsa da Adalet Dairesi’nin gerekliliği ve faydası asla geçerliliğini yitirmemiştir. Daire’nin madde ve prensipleri yeni siyasal sistemler içerisinde  kendine yer bulmuştur. Günümüzde malesef birtakım siyasi ideolojiler ve yönetim şekilleri Adalet Dairesi’nda mevcut olan dengeyi gözetmemektedirler. Daire’de bütün maddeler eşit ve dengeli bir şekilde yer almaktadır. Hiçbir prensip diğerinden evla kabul edmemektedir. Bir düzen ve işleyiş söz konusudur. Fakat modern dönem bazı devlet sistemleri ve siyasal ideoloji doktrinlerinde bazı prensipler ayrıcalıklı bazıları ise önemsiz addedilmektedir. Sahip olunan bu anlayış malesef modern toplumlar için büyük bir sıkıntı yaratmaktadır. Bu nedenle sürekli olarak devlet zaafiyeti, toplumsal huzursuzluk ve kriz dönemleri meydana gelmektedir.

Daire-i Adliye, modern siyasal sistemler, ideolojiler ve doktrinler karşısında binlerce yıllık bir tarihi tecrübe olarak durmaktadır. Bu sebeple Adalet Dairesi’nin birçok devlet ve toplum için kurtuluş reçetesi olacağı muhakkatır!

Bu yazı Umut Güner tarafından kaleme alınmıştır.

Kurban kesmek, âkil (akıl sağlığı yerinde), bâliğ (ergen), dinen zengin sayılacak kadar mal varlığına sahip ve mukim olan bir müslümanın yerine getireceği malî bir ibadettir (Merğînânî, el-Hidâye, VII, 146).
İster vacip isterse nafile olarak kurban kesecek kimse, kurbanını peşin satın alabileceği gibi, borçlanarak da satın alabilir. Bu, kurbanın sıhhatine engel teşkil etmez. Ancak faizli borç alması durumunda faiz verme yasağını işlediği için günaha girmiş olur. (Bkz. Bakara, 2/275-279; Müslim, Müsâkât, 105, 106; Ebû Dâvûd, Büyû’, 4). Kendi imkânlarıyla kurban kesemeyecek olanların böyle yöntemlere başvurmaları dinen uygun değildir.

Kurban kesmekle mükellef olan şahıs, kurbanlık hayvanı nakit olarak alabileceği gibi kredi kartıyla tek çekim veya vadeli olarak da alabilir. Bu bağlamda bedelin kredi kartıyla ödenmesi kurbanın sıhhatine engel teşkil etmez. Ancak kredi kartı borcunu, ödeme tarihinde ödemek ve gecikmeden kaynaklanan faizli işleme düşmemek gerekir.
Kredi kartıyla vadeli olarak kurban alırken, vadeyi bankanın uygulaması halinde ilave bir ücret ödenirse kesilen kurban geçerli olmakla birlikte, faizli işlem sebebiyle ayrı bir günah söz konusu olacağı için bundan sakınmak gerekir.

Kurban ibadetini yerine getirmek, gerekli şartları taşıyan bir hayvanı, kurban niyetiyle kesmekle gerçekleşir. Hayvanın kesim ameliyesi ibadet değildir. Böyle olduğu için kurban kesenin, hadesten taharet şartını yerine getirmesi gerekmez. Yine bu sebeple, kurban kesen kasabın ücret alması caizdir. Şayet kurban kesme eylemi ibadet olsaydı kasabın ücret alamaması gerekirdi. Çünkü ibadet karşılığında ücret almak caiz değildir (Mevsılî, el-İhtiyâr, IV, 228-229). Öte yandan mekruh olmakla birlikte Ehl-i kitaptan olan kasabın kestiği kurban geçerlidir (Merğînânî, el-Hidâye, VII, 166).
Kurban kesen kişinin abdestli olması şart olmamakla birlikte kurban bir kurbet (Allah’a yakınlaşma aracı) olduğu için kesenin abdestli olması daha faziletlidir.

Kişi, kurbanını bizzat kesebileceği gibi vekâlet yoluyla başkasına da kestirebilir. Zira kurban, hac ve zekât gibi mal ile yapılan bir ibadettir; mal ile yapılan ibadetlerde ise vekâlet caizdir (Kâsânî, Bedâi‘, V, 67; Mevsılî, el-İhtiyâr, IV, 263-265; Remlî, Nihâyetü’l-muhtâc, VIII, 132). Nitekim Hz. Ali’nin (r.a.) şöyle dediği rivayet edilmiştir: “Resûlullah (s.a.s.), develer kesilirken başında durmamı, derilerini ve sırtlarındaki çullarını paylaştırmamı emretti ve onlardan herhangi bir şeyi kasap ücreti olarak vermeyi bana yasakladı ve ‘kasap ücretini biz kendimiz veririz’ buyurdu.” (Buhârî, Hac, 120; Ebû Dâvûd, Menâsik, 19)
Vekâlet, sözlü veya yazılı olarak ya da telefon, internet, faks ve benzeri iletişim araçları vasıtasıyla verilebilir. Vekil tayin edilen kişi veya kurum aldığı vekâleti gereği gibi yerine getirmelidir. Kurbanda önemli olan, kişinin niyetinin Allah için olması ve vekâleten kendisi adına kurbanın kesilmesidir.
Dolayısıyla kurbanın yurt içinde başka bir ilde ya da yurt dışında kesilmesinde sakınca bulunmamaktadır. Kurban fiyatlarının kesilen ülkeye göre az veya çok olması bu durumu değiştirmez. Ancak yaşadığı yerde muhtaç ve fakirler varsa kişinin, kurbanını orada kesip dağıtması daha uygun olur. Çünkü kişinin yaşadığı yerdeki fakirlerin ve komşuların onun üzerinde hakları vardır.

İbadetlerin şekil, şart ve rükünleri olduğu gibi hikmetleri, amaçları ve teşri gerekçeleri de vardır. İbadetlerdeki bu özelliklerin birbirinden ayrı düşünülmesi mümkün değildir. Diğer taraftan ibadetler ancak emredildikleri şekliyle yerine getirilir. (Kâsânî, Bedâi‘, V, 40). Her ibadetin bir yapılış şekli vardır. Kurban ibadeti de ancak kurban olacak hayvanın usûlüne uygun olarak kesilmesiyle yerine getirilebilir (el-Fetâva’l-Hindiyye, V, 360). Bedelini infak etmek suretiyle, kurban ibadeti yerine getirilmiş olmaz. Zira hayvanın kesilmesi bu ibadetinin rüknüdür.
Nitekim Hz. Peygamber (s.a.s.) de, kurban meşru kılındıktan sonra her yıl bizzat kurban kesmek sureti ile bu ibadeti yerine getirmiştir (Buhârî, Hac, 117, 119; Müslim, Edâhî, 17).
Hz. Peygamber (s.a.s.), kurban bayramında, Allah katında en sevimli ibadetin kurban kesmek olduğunu, kurbanın kesilir kesilmez Allah katında makbul olacağını ve kurban edilen hayvanın her bir parçasının kişinin hayır hanesine kaydedileceğini ifade etmiştir (Tirmizî, Edâhî, 1; İbn Mâce, Edâhî, 3).
Allah Teâla’nın rızasını kazanmak niyetiyle, karşılıksız olarak fakir ve muhtaçlara yardım etmek, iyilik ve ihsanda bulunmak da müslümanın önemli vazifelerinden biridir. Zaruret derecesinde ihtiyaç içerisinde bulunan kimseye yardım etmek dinimizde farz kabul edilmiştir. Ancak, bu iki ibadetin birbirinin alternatifi olarak sunulması doğru değildir. Bu sebeple kesme olmadan hayvanı, sadaka olarak bir kişiye vermek kurban yerine geçmez (İbn Âbidîn, Reddü’l-muhtâr, IX, 454, 463). Aynı şekilde kurban bedelini de yoksullara ya da yardım kuruluşlarına vermek suretiyle, kurban ibadeti ifa edilmiş olmaz (Serahsî, el-Mebsût, XII, 13).

Etlerinin yenmesi helal olan hayvanların, -ister kurban olarak ister başka bir amaçla kesilmiş olsun- kanları, ödleri, bezeleri, idrar torbaları, cinsel organları ve husyelerini (yumurtalarını) yemek tahrîmen mekruhtur (İbn Nüceym, el-Bahr, VIII, 553; el-Fetâva’l-Hindiyye, VI, 495).
Bir hadisi şerifte Hz. Peygamberin (s.a.s.), eti yenen hayvanların cinsel organlarının, husyelerinin (yumurtalarının), dübürlerinin (anüslerinin), bezelerinin, öd keselerinin, mesanelerinin yenilmesini uygun görmediği bildirilmektedir (Beyhakî, es-Sünenü’l-kübrâ, X, 12). Bununla birlikte Malikî ve Şâfiî mezheplerinde eti yenen hayvanların yumurtalarını (husye) yemek caizdir (Uleyş, Şerhu minah, V, 8-9; Zekeriyyâ el-Ensârî, Esne’l-metâlib, IV, 256).
Kurbanın veya başka bir amaçla kesilen bir hayvanın yenilmeyen kısımlarını toprağa gömmek, sağlık ve çevreyi temiz tutma açısından öncelikli olmakla beraber çevreyi kirletmemek kaydıyla, kedi ve köpek gibi hayvanlara da verilebilir.

Kurban, Allah’a yakınlaşma niyeti ile yerine getirilen bir ibadettir. Bu amaç ise ancak kişinin kendi mülkiyetindeki hayvanı kurban etmesi ile gerçekleşir (Kâsânî, Bedâi‘, V, 76). Mülkiyet, hayvanı bizzat yetiştirme, hibe veya miras yolu ile olabileceği gibi satın alma yolu ile de gerçekleşebilir.
Esasen vadeli satış caizdir (Mevsılî, el-İhtiyâr, II, 59). Taksit ise, borcun ödenmesinin belirli birkaç zamana vadeli olarak geciktirilmesidir (Mecelle, md. 157). Buna göre taksitlendirme yolu ile satın alınan bir mal, alıcının mülkiyetine geçtiğine göre, bu yolla alınan bir hayvanın kurban edilmesinde bir sakınca yoktur.

Kredi kartıyla kurban satın almak caiz midir?

Kurban kesmekle mükellef olan şahıs, kurbanlık hayvanı nakit olarak alabileceği gibi kredi kartıyla tek çekim veya vadeli olarak da alabilir. Bu bağlamda bedelin kredi kartıyla ödenmesi kurbanın sıhhatine engel teşkil etmez. Ancak kredi kartı borcunu, ödeme tarihinde ödemek ve gecikmeden kaynaklanan faizli işleme düşmemek gerekir.
Kredi kartıyla vadeli olarak kurban alırken, vadeyi bankanın uygulaması halinde ilave bir ücret ödenirse kesilen kurban geçerli olmakla birlikte, faizli işlem sebebiyle ayrı bir günah söz konusu olacağı için bundan sakınmak gerekir.

Kurbanlık hayvanların yaş sınırı, Hz. Peygamberin sünneti ile tespit ve tayin edilmiştir (Ebû Dâvûd, Dahâyâ, 5; Nesâî, Dahâyâ, 13; İbn Mâce, Edâhî, 7). Buna göre kameri yıl esasına uygun olarak, devede 5; sığır ve mandada 2; koyun ve keçide ise 1 yaşını doldurma şartı aranır. Bunun yanında, 6 ayını tamamlayan koyun, bir yaşını doldurmuş gibi gösterişli olması hâlinde kurban edilebilir. Koyunlardaki bu istisna bizzat Hz. Peygamber tarafından yapılmıştır (Müslim, Edâhî, 13).
Bunun yanında deve, sığır ve keçinin, koyuna kıyaslanarak besili olması hâlinde söz konusu yaşları doldurmadan kurban olabileceği söylenemez. Nitekim bir yaşına varmamış ama yetişkin olan oğlağını kurban etmek isteyen bir kimseye Hz. Peygamber, “Bu sadece sana mahsustur. Senden sonra başkası için yeterli olmaz.” (Buhârî, Edâhî, 8) buyurmuştur.

Kurban ibadetinin mahiyeti ve hükmü nedir?

Sözlükte yaklaşmak, Allah’a yakınlaşmaya vesile olan şey anlamlarına gelen kurban dinî bir terim olarak, Allah’a yaklaşmak ve O’nun rızasına ermek için ibadet maksadıyla, belirli şartları taşıyan hayvanı usûlüne uygun olarak kesmeyi ve bu amaçla kesilen hayvanı ifade eder (İbn Âbidîn, Reddü’l-muhtâr, IX, 452). Kurban bayramında kesilen kurbana udhiyye, hacda kesilen kurbana ise hedy denir.
Akıl sağlığı yerinde, hür, mukim ve dinî ölçülere göre zengin sayılan mümin, ilâhî rızayı kazanmak gayesiyle kurbanını kesmekle hem Cenab-ı Hakk’a yaklaşmakta, hem de maddi durumlarının yetersiz olması sebebiyle kurban kesemeyenlere yardımda bulunmaktadır (Serahsî, el-Mebsût, XII, 8; İbn Nüceym, el-Bahr, VIII, 197). Bu ibadetin ruhunda Hakk’a yakınlık ve halka fedakârlıkta bulunma anlayışı vardır. Kurban, bir müslümanın bütün varlığını, gerektiğinde Allah yolunda feda etmeye hazır olduğunun bir nişanesidir.
Mezheplerin çoğuna göre udhiyye kurbanı kesmek sünnettir (İbn Rüşd, Bidâye, I, 429). Hanefî mezhebinde ise tercih edilen görüş, kurbanın vacip olduğudur (Merğînânî, el-Hidâye, VII, 146). Kurban, -fıkhî hükmü ne olursa olsun- müslüman toplumların belirli simgesi ve şiarı sayılan ibadetlerden biri olarak asırlardan beri özellikle milletimizin dinî hayatında önemli bir yer tutmaktadır.

Osmanlı-Rus Savaşları (1711)

İstanbul Antlaşması’yla Azak Kalesi’ne sahip olan Rusya’nın başında bulunan Çar I. Petro (Deli Petro, Büyük Petro) ülkesinin bilim ve teknikte ilerlemesi için elinden gelen her türlü çabayı sarf etmişti. Sen Petersburg şehrini de Baltık Denizi kıyılarında kuran odur. Daha sonra açık denizlere çıkmak için batıda İsveç güneyde ise Osmanlı İmparatorluğu’na karşı bir yayılma politikası izlemeye başladı. Ancak İsveç Kralı DemirbaĢ ġarl üstü üste Deli Petro’yu yendi. Çer I. Petro “yenile yenile yenmesini öğreneceğim” düşüncesiyle hareket ederek Demirbaş Şarl’ı Poltova Savaşı’nda ağır bir yenilgiye uğrattı. Yaralı vaziyette Demirbaş Şarl Türk topraklarına sığındı. Bunu bahane eden Rus kuvvetleri sınır boylarında Türk köy ve kasabalarını yakıp yıktılar. Kırım Hanı Ruslar’ın yaptığı tahribatı merkeze bildirdi. Toplana dîvan Rusya’ya karşı savaş açılması kararını verdi. Sadrazam Baltacı Mehmed Paşa komutasındaki Türk ordusu Prut Nehri bataklıklarında Falcı köyü yakınlarında Rus kuvvetlerini kuşattı. Şiddetli bir savaş için Yeniçerilere güvenemeyen Sadrazam, çok zor durumdaki Deli Petro’nun barış teklifini kabul ederek, Prut Antlaşması’nı imzalayıp geri çekildi (1711). Prut Antlaşması ile Azak Kalesi’ni tekrar Osmanlı Devleti ele geçirdi. Bunun dışında Demirbaş Şarl’ın ülkesine dönmesi, Rusya’nın İstanbul’daki daimî elçisini geri çekmesi gibi çok hafif maddelerin dışında elle tutulur bir sonuç alınamamıştı. Prut Antlaşması’nı imzalayan Baltacı azledilerek idam olundu.

Osmanlı-Venedik ve Osmanlı-Avusturya Savaşları (Pasarofça Barışı)

Karlofça Antlaşması ile kaybedilen toprakları geri almak isteyen Osmanlı devlet adamları Rusya’nın Prut’ta yenilmesi, Avusturya’nın Veraset Savaşları’ndan yorgun çıkması gibi sebepleri göz önünde tutarak Sadrazam Damat Ali Paşa komutasında sefere karar verildi. 1715 yılında Venedikliler’e savaş açıldı. Damat Ali Paşa komutasındaki Türk kuvvetleri Mora Yarımadası’ndaki Venedikliler’i ağır bir yenilgiye uğratarak buraları tekrar ele geçirdiler. Girit Adası’ndaki Venedikliler’in eline geçen bazı iskeleler de geri alındı. Korfu Adası’nı da kuşatan Osmanlılar’ın bu ani başarıları karşısında Avusturya telaşlandı. Bir ültimatomla Osmanlı Devleti’nin Karlofça Antlaşması’na aykırı davrandığını iddia etti (1716). Bunun üzerine Avusturya’ya savaş açıldı. Damat Ali Paşa, Prens Öjen komutasındaki Avusturya ordusu ile Macaristan’da Petervaradin denilen yerde karşılaştı. Ancak Yeniçerilerin kaçmaya başlaması üzerine Türk ordusu bozuldu. Bozgunu önlemek isteyen Damat Ali Paşa kuvvetleriyle ileri atıldıysa da vurularak şehit oldu. Avusturya orduları bundan sonra bütün Banat’ı ele geçirdiler, Belgrat’a girdiler. Yeni Sadrazam Nevşehirli Damat İbrahim Paşa, Karlofça’dan sonra oldukça ağır ikinci barış antlaşmasını yaptı. 1718 Pasarofça AntlaĢması ile Banat, Küçük Eflak, Belgrat, Sırbistan ve Bosna’nın kuzeyi Avusturya’ya bırakıldı. Mora Osmanlılar’da kaldı. Arnavutluk ve Hersek kıyılarındaki bazı kaleler Venedikliler’de kaldı.

Osmanlı-İran iİİlişkileri

Pasarofça Antlaşması’nı takiben İran’la savaş başladı. Savaşın sebebi, şah Hüseyin’in zulmüne karşı Sünnî Müslümanlar’ın Osmanlı Devleti’ne başvurarak yardım istemeleridir. Bu sırada Şah Hüseyin Afganistan taraflarında Mahmud adlı bir kabile başkanına esir düştü. Mahmud İran’ın büyük bir bölümünü ele geçirdi. Ruslar da Derbent’i aşarak İran topraklarına girmişti. Nevşehirli Damat ibrahim Paşa İran’da başarı sağlayarak devletinin itibarını yükseltme gayreti içinde İran’a savaş açılması kararını verdi (1722). Türk kuvvetleri Dağıstan, Gürcistan, Şirvan, Kirmanşah bölgelerini, Derbent’i aşan Ruslar ise Derbent, Bakû ve Mazenderan’ı ele geçirmişlerdi. Azerbaycan’da Türk ve Rus kuvvetleri karşı karşıya idiler. Bu sırada Fransa’nın araya girmesiyle Ruslar’la istanbul AntlaĢması imzalandı. İran’ın kuzey ve batı tarafları bu antlaşma ile Türkler’le Ruslar arasında paylaşıldı (1724). Şah Hüseyin’in yerine geçen Tahmasb bu antlaşmayı tanımazken, Mahmud’un yerine geçen EĢref İstanbul Antlaşması’nı tanıdığını bildirdi ve Ruslar ve Osmanlı Devleti ile ayrı ayrı antlaşmalar yaptı (1728). Ancak Tahmasb’a yardım elini uzatan Afşar Türkleri’nden Nadir şah, Tahmasb Kulu Han unvanını alarak önce Eşref’i, daha sonra Osmanlılar’ı yendi (1730). Ancak bu sırada İstanbul’da Patrona Halil isyanı çıkmış, Sultan III. Ahmed tahttan indirilmiş, Nevşehirli Damat İbrahim Paşa ise öldürülmüştü. Kısa bir aradan sonra savaş tekrar başladı. Osmanlılar üstün geldi. Bunun üzerine Şahın isteği üzerine 1732 yılında Ahmed Paşa Antlaşması imzalandı. Nadir Şah bu antlaşmayı tanımadı. Tahmasb’ı indirerek kendisini İran Şahı ilân etti. Daha sonra devam eden savaşlar sonunda 1746 yılında Kasr-ı Şirin Antlaşması’nın şartları aynen kabul edilerek iki devlet arasındaki savaşlara son verildi.

Osmanlı-Rus ve Osmanlı Avusturya Savaşları (Belgrat Antlaşmaları)

Kırm Han’nın Kabartay bölgesinden geçerek İran savaşlarına yardım etmesini önleyen Ruslar, bununla da kalmayarak Azak’ı tekrar aldılar. Kırım’ın başşehri Bahçesaray’a girerek yakıp yıktılar (1736). İki ülke arasında tekrar barışı sağlayacağını ileri sürerek Türkler’i oyalayan Avusturya hazırlıklarını tamamladıktan sonra üç koldan Rusya’nın müttefiki olarak Türk topraklarına taarruza geçti.

Türk kuvvetleri er cephede düşmanlara karşı şiddetle karşı koydu. Bosna Valisi Hekimoğlu Ali Paşa, Avusturyalılar’ı Bosna’dan çıkardı. Serdar İvaz Mehmed Paşa, Niş’i geri aldı. Banat geri alındı. Belgrat kuşatıldı. Diğer yanda Rus kuvvetleri de Kırım’dan çıkarıldı. Rus kuvvetleri yenildi. Fransa’nın araya girmesiyle her iki devletle ayrı ayrı Belgrat antlaşmaları imzalandı (1739). Avusturyalılar Banat dışında Pasarofça Antlaşması’yla aldıkları yerleri geri verdiler. Ruslar Kırım ve Eflak’tan tamamen çekildiler. Kalesi yıkılmak şartıyla Azak Ruslar’a bırakıldı. Ruslar Azak ve Karadeniz’de ticaret ve savaş gemisi bulundurmayacaklardı. Rus Çarı protokol bakımından Avusturya İmparatoru’na ve Fransa Kralı’na eşit sayılacaktı. Bu antlaşmalar Osmanlı Devleti’nin imzaladığı son şerefli antlaşmalardır.

Osmanlı-Rus Savaşları (Küçük Kaynarca AntlaĢması)

Kocasını öldürerek Rus tahtını ele geçiren Çariçe II. Katerina, Balkanlar’a inmek, Boğazlar’ı aşmak, Kafkasya’ya hâkim olmak istiyordu. 1765 yılından itibaren Bosna ve Karadağlılar’ı Türkler’e karşı isyana kışkırtmaya başladılar. Lehistan’daki bazı vatanperverlerin Türkiye’ye sığınmaları ve yardım istemeleri savaşın başlamasına sebep oldu. Rus kuvvetleri Eflak ve Boğdan’a girerek ismail Kalesi yakınlarında Kartal Ovası’nda Türk kuvvetlerini ağı bir şekilde yendiler. Dobruca’yı işgal eden Ruslar karşısında Kili ve Akkerman Kaleleri de birer birer düştü. Kırım Hanı İstanbul’a kaçtı. Baltık Denizi’nden Aleksi Orlof idaresinde kalkan bir Rus donanması İngilizler’in yardımıyla Mora önlerine geldiler ve Çeşme Limanı’ndaki Türk donanmasını yaktılar (1770). Mora’da isyan eden Rumlar ve kendilerine yardım eden Ruslar buradan atıldılar. Ancak savaş Türkler’in aleyhine gelişmekteydi. Ruslar’ın ilerlemesinden çekinen Avusturya, Türkler’le gizli bir antlaşma yaptı. Prusya Kralı II. Frederik de araya girerek barış yapılmasını sağladı. Karlofça’dan sonra en ağır şartları taşıyan 1774 Küçük Kaynarca AntlaĢması imzalandı. Ruslar işgal ettikleri Eflak, Boğdan ve Mora Yarımadası’nı Türkler’e bırakacaktı. Rus ticaret gemileri serbestçe Boğazlar’dan geçebilecek, Karadeniz’de bir Rus donanması bulundurulabilecekti. Rusya İstanbul’da daimî elçi, Balkan ülkelerinde ise konsolosluklar bulundurabilecekti. Ortodokslar’ın dinî yönden himayesini de kabul etmiştir. Kırım ise bağımsız bir devlet olmuştur.

Osmanlı-Rus ve Osmanlı-Avusturya Savaşları (Ziştovi ve Yaş Antlaşmaları)

Küçük Kaynarca ile bağımsızlığını ilân eden Kırım 1783 yılında Avusturya ile anlaşan Ruslar tarafından işgal edildi. Bu sırada Rus Çariçesi II. Katerina ile Avusturya İmparatoru II. Josef aralarında Osmanlı ülkesini pay edecek bir taksim projesinde anlaşmışlardı. Buna göre Küçük Eflak, Sırbistan, Bosna, Hersek ve Adriyatik kıyıları Avusturya’nın olacaktı. Eflak’ın geri kalan kısmı ile Boğdan’da Dakya adı verilen bir devlet kurulacak ve Avusturya’nın himayesine verilecekti. Türkler Rumeli’den atılırlarsa, merkezi İstanbul olmak üzere bir Bizans Devleti kurulacak ve Rusya’nın himayesinde olacaktı. Bunun başına ise Katerina’nın torunu Konstantin geçecekti. Durumu öğrenen Osmanlı Devleti 1787 yılında Rusya’ya savaş açtı. Rusya’nın müttefiki olarak Avusturya da Türkler’e savaş açtı. Bu yüzden Türk kuvvetleri ikiye ayrılmak zorunda kaldı. Ruslar Yaş, Hotin, Özü, Bender, Akkirman, Kili Kalelerini, Avusturyalılar ise Belgrat’ı aldılar. Savaş meydanlarında hiçbir varlık gösteremiyorduk. Bu sırada patlak veren Fransız İhtilâli Türkler’in yardımına yetişti. İhtilâl fikirlerinin ülkesine girmesinden endişelenen Avusturya Kralı savaştan çekildi. Avusturya ile 1791 yılınsa ZiĢtovi barışı yapıldı. Avusturyalılar aldıkları bütün yerleri geri verirlerken, Ruslar’a da yardım etmeyeceklerini taahhüt ediyorlardı.

Yalnız kalan Rusya da 1791 yılında barışa yanaştı. 1792 yılında her iki devlet arasında Dinyester sınır olmak üzere Yaş Antlaşması imzalandı.

Osmanlı-Fransız ilişkileri

1535 yılında Kanunî zamanında imzalanan kapitülasyonlarla başlayan Türk-Fransız dostluğu 1740 kapitülasyonları ile devam etmişti. Ancak 1798 yılında Fransız Generali Napolyon, dostluğu hiçe sayarak Mısır’ı işgale kalktı. Çaresiz kalan Osmanlı Devleti Rus ve İngilizler’in yardım teklifini kabul etti. Türk kuvvetleri Rus donanmasının yardımıyla Yunan adalarını Fransızlar’dan geri aldı. İngiliz Amirali Nelson, Abukır denilen yerde Fransız donanmasını yaktı. Suriye üzerine yürüyen Napolyon, Akka’da CezzarAhmed Paşa tarafından durduruldu, Napolyon geri dönmek zorunda kaldı. Fransa’da karışıklık çıktığını bahane ederek ordusunu Kleber’e bırakıp Fransa’ya kaçtı. Kleber daha sonra Süleyman adlı bir fedai tarafından öldürüldü (1800). Daha sonra yerine geçen Fransız komutan barış yaparak Mısır’ı terk etti (1801).

Devlet otoritesini sağlamak için iş başına getirilen Kuyucu Murad Paşa (1606-1611), Anadolu’da Celâlî ayaklanmalarının bastırılmasına çalıştı. 100.000’i aşkın Celâlî öldürüldü. Devlet otoritesini sağlamaya yönelik bu dönem geçici oldu. Murad Paşa’nın ölümünden sonra isyanlar daha şiddetli bir şekilde tekrar ortaya çıktı.

Sultan II. Osman (Genç Osman, 1618-1622), Hotin Seferi dönüşü, İstanbul’da içki yasağı koydu, meyhaneleri kapattı. Suçluları küreğe mahkûm etti. Şeyhülislâm Esat Efendi’nin kızı ile nikâhla evlendi. Devlet işlerine sık sık karışan ilmiye sınıfının nüfuzunu kırdı. Kadı ve müderris tayinlerini Şeyhülislâm’ın elinden aldı. Bunların tahsisatını kıstı. Asker ocağının defterlerini kontrol ettirdi. Ocaklara kayıtlı olup da bulunmayanların tahsisatlarını kestirdi. Yeniçeri ve Sipahi Ocaklarının artık devlete bir yük olduğu kanaatine varan Genç Osman Anadolu’ya geçip kuvvet toplayarak bunları ortadan kaldırmak istedi. Ancak fikirlerini yakınlarına açması kendi felâketi oldu. 1622 yılında tahttan indirilerek öldürüldü.

1623-1640 yıllarında hükümdarlık yapan IV. Murad, ancak 1634 yılından sonra gerçek iktidar ele geçirebildi. Bu tarihte Sinan Paşa Köşkü’nde bir ayak dîvanı toplayarak Yeniçeri ve Bölük Ağaları’nın kendisine itaat edeceklerine dair yemin ettirdi. Daha sonra saltanatının ilk yılarlında çıkan isyanda Veziriâzam’ı Hafız Ahmed Paşa’nın ölümünden sorumlu tuttuğu Sadrazamı Topal Recep Paşa’yı idam ettirdi. Gene isyancılarla işbirliği yaptığı gereçesiyle Osmanlı tarihinde ilk defa olarak devrin Şeyhülislâmını da idam ettirdi. Meyhane ve kahvehaneli kapattırdı. Tütün ve içki yasağı koydu. Uymayanları ve şüpheli kişileri merhametsizce ortadan kaldırdı. Daha sonra Anadolu ve Rumeli tımarlı sipahilerinin yoklamasını yaptırarak tımarların gerçek sahiplerine, sipahi çocuklarına verilmesini sağladı. Daha geniş ıslahat yapılması gerekliliğine inanan IV. Murad devlet ileri gelenlerinden rapor istedi. Bu raporlar içinde bilhassa Koçi Bey’in hazırladığı rapor (Koçi Bey Risalesi) oldukça önemlidir.

Deli İbrahim’den sonra Venedik Savaşları sırasında Sadrazamlığa getirilen Tarhuncu Ahmed Pala (1651) maliyede yapmak istediği ıslahatla tanınır. Osmanlı tarihinde ilk defa bütçe tanzim eden ve bütçeyi denkleştirmeye çalışan Tarhuncu Ahmed Paşa’dır. Ancak ulema, ocak ve saraydaki kadro fazlası olarak bulunan ve havadan geçinen düşmanlarının çabaları sonucu idam olundu.

Valide Turhan Sultan devleti kurtarabilmek amacıyla bir Sadrazam aramakta idi. Saray mimarlarından Kasım Ağa’nın tavsiyesi üzerine Köprülü Mehmed Paşa’ya Sadrazamlık teklif etti. Köprülü Mehmed Paşa, saraya sunacağı tekliflerin derhal kabul edilmesi, devlet memurlarının atama-azil-nakil-emeklilik işlerine kimsenin karışmaması, işlerine kimsenin müdahale etmemesi, hakkında yapılacak şikayetlerde kendisinin dinlenilerek karar verilmesi şartıyla Sadrazamlığı kabul etti (1656-1661). Teklifleri kabul edilen Köprülü Mehmed Paşa isyan hâindeki Eflak Beyi ile ittifak içinde olan Rum Patriği’ni idam ettirdi. Savaştan kaçan, yolsuzlukları görülen zorbaların tümünü ortadan kaldırdı. Celâlî isyanlarını kanlı bir şekilde bastırdı. Maliyeyi düzeltti. Orduyu düzene koydu. Çanakkale’den Venedikliler’i kovdu. Ayrıca Erdel üzerine başarılı bir sefer yaparak devletin itibarını yükseltti.

İhtiyar Sadrazam Köprülü Mehmed Paşa’dan memnun olan Valide Turhan Sultan, O’nun isteğini kırmayarak oğlu Fazıl Ahmed Paşa’yı Sadrazamlık makamına getirdi. Fazıl Ahmed Paşa devri (1661-1676) devletin âdeta yeni bir yükselme devri oldu. Topçu sınıfını ıslah eden Sadrazam maliyeyi de düzene koyarak bütçeyi denkleştirdi. Avusturya, Venedik ve Lehistan üzerine başarılı seferler yaparak devleti eski gücüne ulaştırmıştır.

Merzifonlu Kara Mustafa Paşa’nın Viyana önünde bozguna uğraması üzerine işbaşına getirilen Fazıl Mustafa Paşa (1689-1691) savaş sebebiyle konan vergileri kaldırdı. Orduyu disiplin altına aldı. Maliyeyi düzeltti. Memurlukların para ile alınıp satılmasını önledi. Rüşvet aldıkları tespit edilen kadıların tümü görevden alındı. Böylece devlet otoritesini sağlayan Fazıl Mustafa Paşa çıktığı Avusturya seferinde ne yazık ki Salankamen SavaĢı’nda şehit oldu.

Duraklama Devri ve Sebepleri

Osmanlı sınırları tabiî sınırlara ulaşmıştı. Yönetimdeki bozukluklar çeşitli ırklardan oluşan toplumlar arasında düşmanlık tohumlarının yeşermesine sebep oldu. Eskiden gönderildikleri eyaletlerde devlet yönetimini öğrenen padişahların yerini sarayda büyüyen, her an ölüm korkusuyla karşı karşıya bulunan, korkak, cahil, eğlence düşkünü padişahlar almış, bunların seçtikleri kişiler ise devlet idaresinden aciz dalkavuk ruhlu kişiler olmuştu. Eyaletlerin yönetimi iltimas, rüşvet ve adam kayırmanın had safhaya ulaşmasıyla bozulmuş, eyalet isyanları ile ülke perişan olmuştur. Ordu teşkilâtı bozulmuş, disiplin kalmamış, askerlikle ilişkisi olmayan kişilerin de askere alınmasıyla savaştan kaçan, eli silahlı hazır yiyici bir sınıf ortaya çıkmıştı. Kuruluş ve yükseliş dönemlerinde padişahlara yön veren, haksız kararlarını düzelttiren Zembilli Ali Efendi, Ebusuud Efendi gibi bilginlerin yerini cahil, korkak ve dalkavuk ruhlu kişiler almıştır. Dinî bilimlere ağırlık verilmiş, Türkler’in hiçbir döneminde görülmediği hâlde taassup had safhaya çıkmış, yenilik hareketleri bunların muhalefetiyle önlenmiştir. Maliyenin bozulması, gelirlerin azalması, uzun ve sık cereyan eden savaş giderlerinin artması sonucu ayarı düşük veya gramajı düşük akçe kestirilmiş, satın alma gücü az olan bu para esnafla, asker ve memurların aralarının açılmasına sebep olmuştur. Bunun sonucu olarak İstanbul’da padişahları tahttan indirmeye kadar varan isyanlar görülmüştür. Osmanlı İmparatorluğu bu şekilde gerilerken, Avrupa Rönesans ve Reform’un etkisiyle ilerlemeye, Yeniçağ Avrupası’nda büyük ve güçlü krallıklar ortaya çıkmaya başlamıştır.

Osmanlı-Avusturya Savaşları

1593-1606 SavaĢları: Sokullu Mehmed Paşa zamanından beri devam etmekte olan barış, 1593’de bir sınır çarpışması sonucu bozuldu. Savaşın ilk yılları Osmanlılar’ın yenilgisiyle sonuçlandı. Erdel, Eflak ve Boğdan beyleri Avusturya tarafına geçtiler. Sultan III. Murad’ın ölümüyle başa III. Mehmed geçti. Estergon Kalesi’nin düşmesi padişahın sefere çıkmasına sebep oldu. Sultan III. Mehmed Avusturya Kralı Maksimilyen’in ordusunu Haçova denilen yerde yendi (1596). Devam eden savaş sırasında Kanije Kalesi Türkler tarafından alındı (1599). Kale komutanlığına getirilen Tiryaki Hasan Paşa, büyük bir orduyla kaleyi kuşatan Avusturya Kralı II. Ferdinand’ı Kanije önlerinde yendi (1601). Kanije Zaferi’nden sonra Erdel, Eflak ve Boğdan Beyleri tekrar Osmanlılar tarafına geçtiler. Sadrazam Lala Mehmed Paşa Estergon Kalesi’ni geri aldı. Türk taraftarı Macar asilzâdelerinden Boçkay, Erdel tahtına çıkarıldı. Avusturya barış istemek zorunda kaldı. 1606 yılında Zitvatoruk AntlaĢması imzalandı. Bu barışa Kanije, Estergon ve Eğri kaleleri Osmanlılar’da kaldı. Avusturya bir defaya mahsus olmak üzere 200 bin kara kuruş savaş tazminatı ödeyecekti. En önemli madde ise bundan böyle Avusturya İmparatoru Osmanlı Padişahı’na denk sayılacak ve Roma Cesarı unvanıyla anılacaktı.

1662-1664 Savaşları: Avusturya’nın Erdel işlerine karışması yüzünden çıktı. Veziriâzam Köprülü Fazıl Ahmed Paşa ordunun başında harekete geçti. Uyvar Kalesi’ni zapt etti. Üzerine gönderilen Avusturya ordusunu bozdu. Avusturya bunun üzerine barış istedi. Rab Suyu’nu geçmekte olan Osmanlı ordusu düşmanın ani bir baskını sonucu Sen Gotar’da ağır zayiat verdi. Neticede barış antlaşması imzalandı. 1664 yılında yapılan Vasvar Barış

Antlaşması ile Uyvar ve Neograt Kaleleri Osmanlılar’da kaldı. Erdel işlerine karışmamayı taahhüt eden Avusturya 200 bin kara kuruş harp tazminatı ödeyecekti.

Osmanlı-Lehistan İlişkileri

Genç Osman’ın Lehistan Seferi: Kırım ve Boğdan’ın alınmasıyla Osmanlılar Lehistan’a komşu olmuşlardı. Ancak Lehliler’in Boğdan işlerine karışmaları ve buraya kuvvet göndermeleri yüzünden ilişkiler bozuldu. II. Osman (Genç Osman) ordunun başında sefere çıktı. Hotin Kalesi’ni kuşattıysa da askerin disiplinsizliği yüzünden alamadı. İki taraf arasında 1621 yılında barış yapıldı. Buna göre Lehliler eskiden olduğu gibi Kırım Hanlığı’na vergi vermekte devam edeceklerdi.

Mehmed’in Lehistan Seferi: Lehistan’a karşı Osmanlılar’ın Ukrayna Kazakları’nı desteklemeleri yüzünden çıktı. IV. Mehmed ordunun başında sefere çıktı (1671). Yapılan savaşı kazanan Türkler Galiçya bölgesini de ele geçirdiler. Bunun üzerine 1672 yılında BucaĢ AntlaĢması imzalandı. Ancak Polonya’da Jan Sobieski kral seçilmiş ve barış antlaşmasında yer alan vergi meselesini kabul etmemişti. Bunun yüzünden savaş yeniden başladı. Nihayet vergiden vazgeçilmek şartıyla 1676 yılında yeniden barış yapıldı.

Osmanlı-İran Savaşları

şah Tahmasb’ın ölümü ile İran’da başlayan taht kavgalarından faydalanmak isteyen Osmanlı devlet adamlarının harekete geçmeleri ile 1578 yılında başlayan İran savaşları sırasında Lala Mustafa Paşa Çıldır’da bir İran ordusunu yenmiş, Tiflis, Gürcistan ve Şirvan taraflarını fethetmişti. Özdemiroğlu Osman Paşa da Tebriz ve Dağıstan taraflarını almıştı. İranlılar’ın barış istemeleri üzerine 1590 yılında Azerbaycan’ın bir bölümünü ġirvan, Luristan ve Gürcistan’ı Osmanlılar’a bıraka Ferhat Paşa Antlaşması imzalandı.

İran’ın başına geçen şah Abbas, Osmanlılar’ın Avusturya ile savaşını fırsat bilerek Ferhat Paşa Antlaşması ile kaptırdığı toprakları geri alabilmek için harekete geçti. Osmanlı orduları yenildiler. 1611 yılında Ferhat Paşa Antlaşması’nda alınan yerleri İran’a iade eden Nasuh Paşa AntlaĢması imzalandı. Ancak antlaşma gereğince İran Şahı’nın göndermesi lâzım gelen yıllık iki yüz yük ipek ve eşyanın gönderilmesinden vazgeçilmesi savaşı tekrar başlattı. Aynı şartlarla 1618 yılında Serav Antlaşması yapıldı. Ancak İran’ın 1622’de hile ile Bağdat’ı ele geçirmesi savaşı yeniden başlattı. IV. Murad İran üzerine yaptığı iki seferle 17 yıldır devam eden savaşa son verdi ve 1639 yılında Kasr-ı ġirin AntlaĢması yapıldı. Bugünkü Türkiye-İran sınırını kısmen çizen bu antlaşma ile Bağdat Osmanlılar’da kaldı.

Osmanlı-Venedik Savaşları (Girit Savaşı)

Emekliye ayrılan Kızlar Ağası Sümbül Ağa’nın gemisinin Maltalı korsanlar tarafından ele geçirilerek bir kısım eşyanın Girit’e satılması yüzünden çıktı. Yüksek dereceli bir devlet memurunun uğradığı bu hareketi cezalandırmak isteyen Osmanlı Devleti bir donanma ile Girit’e asker sevk etti (1645). Böylece 25 yıl sürecek olan Girit SavaĢı başladı. Silahtar Yusuf Paşa Hanya ve bazı kaleleri aldı ancak Kandiye alınamadı. Bu sırada Venedik donanması Çanakkale Boğazı’nı tıkamış ve adaya yardım gönderilmesini engellemişti. Köprülü Mehmed Paşa Sadrazam olduktan sonra Çanakkale’deki Venedik ablukasını kaldırttı. Daha sonra Sadrazam olan oğlu Fazıl Ahmed Paşa 1666 tarihinde Girit’e giderek 3 yıl kadar süren bir kuşatmadan sonra Kandiye’yi alarak Girit’in fethini sağladı. Yenilen Venedikliler daha sonra Türkler’e karşı kurulan Mukaddes ittifak’a katılmışlardır.

Viyana Kuşatması

1681 yılında Avusturya tahtına geçen Katolik mezhebinden I. Leopold, Protestan Macarlar’a karşı büyük zulüm yapmaktaydı. Macarlar Tökeli Ġmre başkanlığında ayaklanmışlar ve Osmanlılar’dan yardım istemişlerdi. Sadrazam Merzifonlu Kara Mustafa Paşa büyük bir ordu ile Avusturya üzerine sefere karar verdi. Amacı Kanunî’nin alamadığı Viyana’yı zapt etmekti. 1683 yılında Viyana önlerine gelen ordu şehri kuşattı. I. Leopold, yardım almak bahanesiyle şehri terk edip kaçmıştı. Teslim teklifini reddeden şehir şiddetle kuşatıldı. Kuşatmanın uzaması Avrupalı devletlerin toparlanmalarına fırsat verdi. Jan Sobieski komutasında Alman, Leh ve Avusturyalılar’dan hazırlanan 100 bin kişilik bir ordu şehrin imdadına yetişti. Düşman ordusunun Tuna’dan geçmesini Kırım Hanı önleyemedi. Daha sonra yapılan savaşı kaybeden Merzifonlu Kara Mustafa Paşa, Budin’e gelerek bozulan orduyu tekrar toparladı. Düşmanın ilerlemesine engel olarak her türlü tedbiri aldı. Ancak Belgrat’a geldiği sırada kandırılan padişahın emriyle boğduruldu.

Viyana önlerinde o güne kadar yenilmez kabul edilen Türk ordusunun yenilgisi Hıristiyan ülkelerinde bir bayram sevinci ile karşılandı. Bunu takiben Türkler’i Avrupa’dan atmak üzere bir ittifak yaptılar. Kutsal ittifak olarak bilinen bu ittifaka başta Avusturya, Almanya, Polonya, Venedik, Papa, Malta, Rusya katıldılar. Bu ittifaka dâhil devletler her yandan Türk topraklarına saldırıya geçtiler. Avusturyalılar başta Budin olmak üzere bütün Macaristan’ı ele geçirirken, Venedikliler Atina dâhil Mora yarımadasını almışlardı. Lehler Podolya ve Ukrayna üzerine harekete geçtiler. Sırbistan’a giren Avusturyalılar Belgrat’ı da ele geçirdiler.

Üstü üste gelen bu felaketler karşısında Sadrazamlığa getirilen Fazıl Mustafa Paşa, orduyu toparlayarak Avusturyalılar üzerine yürüdü. Sava Nehri’ni geçerek Salankamen denilen yerde savaşa tutuştu. Bu sırada Anadolu askerinin bozularak kaçmaya başlaması üzerine, orduya cesaret vermek için ileriye atıldığı sırada alnından vurularak şehit oldu. O’nun ölümü ordunun tamamen bozulmasına sebep oldu (1691). Daha sonra sefere çıkan II. Mustafa, Zenta SavaĢı’nda yenildi (1697). Bu sırada Rus Çarı Deli Pedro da Azak Kalesi’ni alarak Karadeniz’e çıkmıştı. Daha sonra Sadrazamlığa getirilen Amcazâde Hüseyin Paşa, devlete biraz nefes aldırabilmek için barış yaptı. Belgrat’a bağlı Karlofça kasabasında Avusturya, Lehistan ve Venedik devletleriyle ayrı ayrı 25 yıl sürecek barış antlaşması yapıldı. Karlofça Antlaşması (1699)’na göre, Banat dışında bütün Macaristan Avusturya’ya terk edildi. Sava Nehri iki devlet arasında sınır oldu. Podolya ve Ukrayna Lehistan’a, Boğdan ise Osmanlılar’a bırakıldı. Lehliler’in Kırım Hanlığı’na verdikleri yıllık vergi kaldırıldı. Korint şehri dışında Mora Yarımadası ve Dalmaçya kıyıları Venedikliler’e bırakıldı. 1700 yılında Ruslar’la yapılan istanbul AntlaĢması ile Azak Kalesi Ruslar’a bırakıldı. Ayrıca İstanbul’da devamlı bir Rus elçisinin bulundurulması kabul edildi.

İç Ayaklanmalar

İstanbul Ayaklanmaları: İlk isyan III. Murad devrinde (1574-1595) çıktı. Kendilerine ayarı bozuk akçe (züyuf akçe) verileceğini duyan asker isyan etti. Defterdar ve bir vezirin idamıyla sonuçlandı.

Yeniçeri Ocağı’nı ortadan kaldıracağı duyulan II. Osman’a karşı çıkarılan ihtilâl en kanlısı oldu. Tahttan indirilen Genç Osman Yedikule Zindanı’nda öldürüldü (1622).

Yeniçeriler IV. Murad zamanında da iki kere isyan ettiler. Bu isyanların ilkinde Veziriâzam Hafız Ahmed Paşa öldürüldü.

Mehmed zamanında çıkan isyan (1656) sonunda askerin öldürülmesini istediği devlet adamları Sultanahmet Meydanı’nda bir çınar ağacına asıldılar. Bu olaya Vaka-yı Vakvakiyye denir.

Celâli Ayaklanmaları: Eyâletlerdeki yönetimin bozulması, vergi adaletsizliği, adalet sağlamakla görevli kadıların suiistimalleri devlete karşı duyulan güveni sarsmıştı. Savaştan sırasında ordudan kaçanların ise Anadolu’da eşkıyalığa başlamaları ve etraflarına gayrımemnun birçok kişiyi toplamaları sonunda yer yer ayaklanmalar baş gösterdi. Bunlar arasında Karayazıcı Deli Hasan, Canbulatoğlu, Kalenderoğlu, Abaza Mehmed Paşa, Vardar Ali Paşa, Abaza Hasan Paşa önemlidir. Bu isyanlar kuvvetler veya elebaşlarına mansıplar vermek suretiyle ortadan kaldırılmaya çalışıldı.

Eyalet isyanları: Devlet otoritesinin zayıflaması sebebiyle, İstanbul ve Anadolu’daki isyanların yanı sıra eyaletlerde de birtakım isyanlar çıktı. Mısır, Trablus, Suriye, Hicaz, Eflak, Boğdan gibi bölgelerde sık sık ayaklanmalar oldu. Bu eyaletlerde birtakım yarı bağımsız idareler kuruldu.

Yükselme döneminin padişahlarını aratmakla beraber devrin Sadrazamı Sokullu Mehmed Paşa’nın varlığı bu iki hükümdar zamanında da devletin büyüklüğünü devam ettirdi. Kanunî’nin son Sadrazamı Sokullu, ölüm tarihi olan 1579 yılına kadar makamında bırakıldı. Bu devirde yapılan fetihleri şöyle sıralayabiliriz:

1568 tarihinde Piyale Paşa komutasındaki Türk donanması Sakız Adası’nı Osmanlı topraklarına kattı. Yine aynı yıl Özdemiroğlu Osman Paşa ve daha sonra O’nun yerine atanan Koca Sinan Paşa tarafından Yemen toprakları ülkeye katıldı. Lala Mustafa komutasındaki donanma 1570 yılında Kıbrıs’a çıktı. Bir yıllık bir kuşatmadan sonra 1571 yılında Kıbrıs fethedildi. Kıbrıs’ı kurtarmak isteyen Don Juan komutasındaki bir Haçlı donanması Müezzinzâde Ali Paşa yönetimindeki Türk donanmasını Ġnebahtı Körfezi’nde baskına uğratarak yaktı. Bu savaştan yalnızca Uluç Ali Reis kurtulabildi. Sokullu Uluç Ali Reis’e Vezirlik vererek Kaptan-ı Deryalığa atadı. Kılıç Ali Paşa olarak tarihe geçen bu Türk denizcisi kısa zamanda İnebahtı yenilgisinin acısını unutturdu. 1574 yılında Kaptan-ı Derya Kılıç Ali Paşa ile Koca Sinan Paşa Tunus’u fethettiler. 1577 yılında Cezayir Beylerbeyi Ramazan Paşa Portekizliler üzerine yürüyerek Vâdi’s-sebil Savaşı’nda onları yendi ve Fas Sultanlığı Osmanlı himayesine alındı. Daha sonra Lehistan taht kavgalarına da karışan Türk Devleti, burada Türk yanlısı Baturu ĠĢtevan’ın Lehistan tahtına çıkmasını sağladı. Böylece 1575 yılında Lehistan da Osmanlı himayesine alınmış oldu. Sokullu ayrıca Don-Volga nehirleri arasında bir kanal açtırarak Asya Türklüğü ile bağlantı kurmak istedi. Ancak bu başarılamadı. 1579 yılında Sokullu bir deli tarafından hançerlenerek öldürüldü.