Yavuz  Sultan   Selim’in    1520   yılında   ölümü   üzerine   tek   oğlu    Süleyman    tahta   geçti. Avrupalılar’ın  “Muhteşem  Süleyman”  olarak  nitelendirdikleri  bu  hükümdar  döneminde Osmanlı İmparatorluğu tartışmasız dünyanın en güçlü devleti hâline gelmiştir.

İç İsyanlar

Kanunî’nin ilk zamanlarında çeşitli iç isyanlar çıkmıştır. Bunların en önemlileri Memlûklar’ın eski Şam Valisi Canberdi Gazalî’nin, Mısır’da Ahmed Paşa’nın (1521), Şiî temayüllü Kalender İsyanı (1524), gene Şiî temayüllü Bozoklu Baba Zünnûn isyanıdır.

Osmanlı-Macar-Avusturya-Almanya İliikileri

Kanunî Sultan Süleyman’ın tahta çıkışını tebrik etmeyen Macarlar, üstelik göndermedikleri vergiyi istemeye giden Behram Çavuş’u da öldürmüşlerdi. Bunun üzerine Macar seferine çıkan Kanunî, 1521 yılında Belgrat’ı kuşatarak zapt etti. Belgrat’ın zaptı Orta Avrupa’nın tehlikeye düşmesi demekti. Macar Kralı karısının ağabeyleri olan Alman İmparatoru Şarlken ile Avusturya Kralı Ferdinand’a güvenmekteydi. Bu sırada Fransa Kralı I. Fransuva, Alman İmparatoru’na esir düşmüştü. Fransa Kralı’nın annesi oğlunun kurtarılmasını Kanunî’den rica etmişti. Bunu fırsat bilen Kanunî Macar seferine çıktı. Macar Kralı II. Layoş, Avrupa devletlerinden yardım istedi. Geri çekilen Macar kuvvetleri nihayet Mohaç Ovası’nda Türk kuvvetlerinin karşısına çıktı. 1526 yılında yapılan Mohaç Savaşı’nda Kanunî Sultan Süleyman Macarlar’ı ağır bir yenilgiye uğrattı. Kral II. Layoş kaçarken boğularak öldü. Budin’i de ele geçiren Kanunî, Macar Krallığı’nın başına Jan Zopolyo (Yanoş)’yu atayarak geri döndü. Osmanlı ordusunun dönmesinden sonra Avusturya Kralı Ferdinand Macar topraklarına girdi. Yanoş Lehistan’a kaçtı. Oradan Kanunî’ye başvurarak korunmasını istedi. Bunun üzerine Kanunî Sultan Süleyman Avusturya seferine çıktı. Tarihte I. Viyana Seferi olarak bilinen 1529 seferi sonunda Budin tekrar alındı. Viyana kuşatması ise mevsimin ilerlemesi sonucu kaldırıldı. Ferdinand daha sonra başvurarak vergi vermek şartıyla Macar Krallığı’nın kendisine verilmesini istediyse de Kanunî kabul etmedi. Macar içişlerine tekrar karışmaya başlayan Ferdinand Budin üzerine yürüdüyse de Türk akıncılarının hareketini öğrenerek geri döndü. Kanunî Sultan Süleyman bunun üzerine Alman Seferi’ne çıktı (1532). Ancak ne Ferdinand, ne Alman İmparatoru Şarlken, Türk ordusunun karşısına çıkmaya cesaret edemedi. Nihayet taraflar arasında barış yapıldı (1533). Bu barışta Yanoş’un Macar Krallığı Ferdinand tarafından tanındı. Avusturya Arşidükası Veziriâzamla protokol bakımından eşit sayıldı. Elinde bulundurduğu Macar toprakları için Avusturya her yıl Osmanlı Devleti’ne 30.000 altın vergi verecekti.

Avusturya ile yapılan barış 1541 yılında Macar Kralı Yanoş’un ölümüyle yeniden bozuldu. Macar Krallığı’nı ele geçirmeye çalışan Ferdinand’a karşı Yanoş’un bebek yaşta bıraktığı çocuğunun annesi Kanunî’den yardım istedi. Avusturya ordusunun Budin’i kuşatması üzerine sefere çıkan Kanunî düşman ordusunu bozguna uğrattı. Budin bir beylerbeylik hâlinde Osmanlı topraklarına katıldı. İzabella ve oğlu Sigismund Transilvanya (Erdel) Beyliği’ne gönderildi. Macaristan’ın kuzey bölümü de Avusturya’nın elindeydi. Böylece ortadan kalkan Macaristan Devleti’nin toprakları üçe bölünmüş oldu. Ferdinand ile mücadeleler daha sonra da devam etti. Ancak 1562 yılında Ferdinand 8 yıllık bir barış yaparak savaşa son vermek zorunda kaldı. Ancak Ferdinand’ın ölümü ile başa geçen oğlu Maksimilyen barışı bozdu. Bunun üzerine Kanunî tekrar Avusturya üzerine sefere çıkarak Zigetvart’ı aldı (1566). Savaş sırasında ölen Kanunî’nin bu son seferi oldu.

Deniz Seferleri

Karadaki zaferlere paralel olarak denizlerde de büyük fetihler yapıldı. Akdeniz bir Türk Gölü hâline geldi. İlk olarak Sen Jan şövalyeleri’nin elindeki Rodos Adası fethedildi (1522). Daha sonra Osmanlı hizmetine giren Barbaros Hayreddin Paşa sahibi olduğu Cezayir’i Osmanlı ülkesine kattı (1529). Cezayir Beylerbeyliği ve Kaptan-ı Deryalığa getirilen Barbaros Hayreddin Paşa, Türk deniz tarihinin en büyük zaferini kazandı. 1538 tarihinde Andrea Doria idaresindeki Haçlı donanmasını Preveze önlerinde bozguna uğrattı. Daha sonra Fransızlar’a yardım için gönderilen Barbaros Hayreddin Nis şehrini aldı (1543). Barbaros Hayreddin dönemi Türk Denizciliği’nin en yüksek dönemi oldu. Akdeniz bir Türk Gölü hâline geldi. Bu büyük Türk Amirali 1546 tarihinde öldü.

Barbaros Hayreddin’den sonra Türk Denizciliği’nin büyük ismi Turgut Reis’in yardımıyla 1551 yılında Trablusgarb fethedildi. Preveze’den sonra ikinci bir darbeyi Andrea Doria Cerbe önlerinde yedi. Piyale Paşa komutasındaki Osmanlı donanması, Turgut Reis emrindeki donanmayla birleştikten sonra Cerbe önlerinde Andrea Doria komutasındaki Haçlı donanmasını ağır bir yenilgiye uğrattı (1559). Bu savaştan sonra Cerbe Adası İspanyollar’dan alındı. Kanunî, Türk gemilerine zararı dokunan Malta korsanlarını ortadan kaldırmak üzere Piyale Paşa ve Vezir Mustafa Paşa komutasında bir donanmayı Malta’nın fethine memur etti. Turgut Paşa’ya da bu donanmaya katılması emredildi. 1565 tarihindeki Malta kuşatmasından sonuç alınamadı. Malta kuşatmasında Turgut Reis şehit oldu.

Kanunî zamanında denizlerde yapılan seferlerden Hint seferleri de oldukça önemlidir. Baharat Yolu’nun Portekizliler tarafından ele geçirilmesi tehlikesine karşı bu seferler dört defa yapılmış ancak sonuç alınamadan yarıda bırakılmıştır. Birinci sefer 1538 yılında Mısır Valisi Hadım Süleyman Paşa tarafından yapıldı. Hindistan’ın batısındaki Diyu Adası’na kadar ulaşıldı. Ancak Aden Müslüman hükümdarının iki taraflı politikası karşısında Süleyman Paşa geri döndü. İkinci sefer Piri Reis tarafından 1551 yılında yapıldı. Maskat’ı zapt eden Piri Reis, Hürmüz Boğazı’nı Portekizliler’in kapatması üzerine üç gemi ile Süveyş’e döndü. O’nun bu korkak hareketi hayatına mal oldu. Üçüncü sefer Basra’da bırakılan donanmanın geri getirilmesi için 1552 yılında yapıldı. Murad Reis Hürmüz Boğazı’nda Portekiz donanması karşısında çok kayıp vererek Basra’ya dönmek zorunda kaldı. Bunun üzerine Seydi Ali Reis 1553 yılında dördüncü Hint seferine memur edildi. Seydi Ali Reis Hürmüz Boğazı’nı geçerek Portekizliler’i yendi. Ancak fırtınaya yakalanarak birçok gemisini kaybetti. Hindistan kıyılarına çıkan Seydi Ali Reis karadan üç buçuk yıllık zahmetli bir yolculuktan sonra İstanbul’a döndü.

Osmanlı-Fransız İlişkileri

Fransuva’nın annesinin Kanunî’den yardım istemesi ile başlayan Osmanlı-Fransız ilişkileri giderek yoğunlaştı. Fransa’yı Hıristiyan dünyasından koparmak için hiç olmazsa tarafsızlaştırabilmek için Kanunî bu Hıristiyan hükümdarına yardım elini uzattı. 1525 yılında Şarlken’e esir düşen Fransuva, Mohaç Zaferi’ni takiben serbest bırakılmıştı. Kanunî’nin I. İran Seferi dönüşünde hükümdarı tebrik eden Fransız heyeti ile bir ticaret anlaşması imzalandı. Tarihlerimizde “Uhud- Atika” veya “İmtiyazat-ı Mahsusa” olarak belirtilen bu antlaşma Batı kaynaklarında Kapitülasyonlar olarak bilinmektedir. 1535 yılında imzalanan Kapitülasyonlar her iki hükümdarın hayatta kaldıkları sürece devam edecekti. Ancak Fransızlar her hükümdar değişikliğinde tekrar müracaat ederek bu imtiyazları uzattırmışlardır.

İran Seferleri

Yavuz Sultan Selim zamanında bozulan İran ilişkileri Kanunî Sultan Süleyman zamanında savaşa dönüştü. Kanunî saltanatı süresince İran’a üç büyük sefer düzenledi. Bunların ilki 1534 yılında oldu. Irakeyn Seferi olarak bilinen bu sefer sonunda Bağdat Osmanlı topraklarına katıldı. İkinci sefer 1548 yılında yapıldı. 1549 yılında da devam eden bu sefer sonunda Gürcistan’a kadar gidilerek 20 civarında kale fethedildi. Kanunî’nin üçüncü seferi olan Nahçıvan Seferi 1553 yılında oldu ve Nahçıvan, Erivan (Revan), Karabağ tarafları Osmanlı ülkense katıldı. Bu savaşlar sırasında Osmanlılar’a karşı başarı sağlayamayacağını anlayan İran Şahı ile 1555 yılında Amasya Antlaşması imzalandı. Azerbaycan, Tebriz, Doğu Anadolu ve Irak-ı Arap bu antlaşma ile Osmanlılar’a terk ediliyordu.

Sultan II. Bayezid’in üç oğlundan Korkut Antalya’da, Ahmed Amasya’da, Selim ise Trabzon’da Vali bulunmaktaydılar. Babalarının yumuşak idaresi sebebiyle daha sağlığında taht mücadelesine başladılar. Başkente oldukça uzak Trabzon’da Vali olan Selim babasından bir sancak beyliği istedi. İsteği kabul edilmeyince Kırım üzerinden Rumeli’ye geçti. Bunun üzerine Semendire Beyliği verildi. Semendire’ye gitmeyen Selim Filibe yakınlarında beklemekteydi. Bu sırada Şehzâde Ahmed veliaht ilân edilerek başkente çağrılmıştı. Bunun üzerine Selim Çorlu’ya yürüdü. II. Bayezid ile oğlu arasındaki savaşı Selim kaybetti. Ancak savaşta gösterdiği yiğitlik askerin kalbini kazanmıştı. Ordu Selim’i istedi. Bunun üzerine Bayezid, Selim’i İstanbul’a çağırarak tahtı O’na bıraktı. Kendisi ikâmetgâh olarak seçtiği Dimetoka’ya giderken hastalanarak yolda öldü (1512). Yavuz Sultan Selim daha sonra önce kardeşi Ahmed’i sonra Korkut’u ortadan kaldırarak rakipsiz olarak tahtta kaldı (1513).

İran Savaşları

Bayezid zamanında Anadolu’da başlayan Şiî propagandasını yakından takip eden Yavuz Sultan Selim, buna bir son vermek için İran üzerine sefere karar verdi. Kuvvetli bir ordu ile Şah Ġsmail’in üzerine yürüdü. Ancak İran ordusu devamlı geri çekilmekteydi. Nihayet Çaldıran Ovası’nda iki ordu karşı karşıya geldiler. Yavuz Sultan Selim kısa bir zamanda Safevî ordusunu bozguna uğrattı. Şah İsmail, karısını ve hazinesini savaş alanında bırakarak kaçtı. Çaldıran Zaferi (1514) Osmanlılar’a Doğu Anadolu’yu kazandırdı. Dönüşünde Dulkadıroğlu Beyliği’ni ortadan kaldıran Yavuz Sultan Selim böylece Anadolu’daki birliği tam anlamıyla sağlamış oldu.

Memlûk Savaşları

Fatih Sultan Mehmed zamanından beri devam etmekte olan Osmanlı-Memlûk çekişmesine bir son vermek isteyen Yavuz Sultan Selim Veziriâzamı Hadım Sinan Paşa’yı önden Suriye’ye gönderdi. Kendisi de kuvvetli bir ordu ile arkadan gelmekteydi. Daha sonra Memlûk topraklarına giren Yavuz Sultan Selim Mercidâbık denilen yerde Kansu Gavri komutasındaki Memlûk ordusunu yendi (1516). Kansu Gavri savaş alanında öldü. Mercidâbık Zaferi Osmanlılar’a Suriye’yi kazandırmıştır.

Kışı Güneydoğu Anadolu’da geçiren Yavuz Sultan Selim ertesi yıl Sina Çölü’nü geçerek Mısır üzerine yürüdü. Mısır’da ölen Sultan Kansu Gavri’nin yerine Tomanbay seçilmişti. Tomanbay Sina Çölü’ne bakan Ridaniye’de Venedikliler’den temin ettiği toplarla bir müdafaa hattı kurmuş ve çölden gelmesini beklediği Osmanlı ordusunu perişan edeceğini ummuştu. Ancak Yavuz Sultan Selim, bir kısım kuvvetlerini Veziriâzamı Sinan Paşa komutasında Ridaniye önlerine gönderirken, kendi komutasındaki kuvvetlerle El-Mukaddem dağını dolaşarak Memlûk ordusunu arkadan kuşattı. Topları kullanmak imkânını bulamayan Memlûklar 1517 yılında Ridaniye’de tekrar yenildiler. Tomanbay kaçtı. Kahire’ye giren Yavuz Sultan Selim böylece Mısır’ı da topraklarına kattı. Yakalanan Tomanbay idam olunarak Memlûklu Devleti’ne son verildi. Ridaniye Zaferi’nden sonra Suriye, Filistin, Hicaz ve Mısır gibi ülkeler Osmanlı ülkesine katılmış güneydeki önemli bir ticaret yolu olan Baharat Yolu da Türk kontrolüne girmişti. Kıbrıs için Mısır’a her yıl 10.000 duka altın vergi veren Venedikliler bundan sonra bu vergiyi Osmanlılar’a vermişlerdir. Mukaddes emanetleri de İstanbul’a getiren Yavuz Sultan Selim’den sonra Osmanlı hükümdarları Halife olarak da anılmışlardır.

Cem Sultan’la Taht Kavgası

Fatih Sultan Mehmed’in ölümünden sonra, Amasya’da vali bulunan II. Bayezid, Konya’daki kardeşi Cem’den daha önce davranarak İstanbul’a gelip tahta çıktı. Saltanatı ele geçirmek isteyen Cem kuvvetleriyle Bursa’yı ele geçirdi ve ağabeyine haber göndererek ülkenin aralarında paylaşılmasını istedi. Bunu kabul etmeyen Sultan II. Bayezid, Cem’in üzerine yürüdü. Savaşı kaybeden Cem Kahire’ye Memlûk Sultanı’nın yanına sığındı. 1482 yılında tekrar Anadolu’ya dönen Cem Sultan, Adana’ya geldi ve burada Karamanoğlu Kasım Bey’le birleşti. Konya üzerine yürüdü ise de şehri alamadı. Üzerine gönderilen kuvvetlerin karşısında tutunamayan Cem, Rodos Şövalyeleri’nin yardımıyla Rumeli’ye geçmek için Rodos’a kaçtı. Ancak Rodos Şövalyeleri bir yandan Bayezid’den çok miktarda para alırken, diğer yandan Fransa’da birçok yeri dolaştırdıktan sonra Papa’ya teslim ettiler. Papa, Cem’den Osmanlı İmparatorluğu’nun parçalanması yolunda faydalanmak istiyordu. Bu sırada Fransa Kralı İtalya topraklarına girerek Papa’dan Cem’i zorla aldı. Ancak daha sonra fazla yaşamayan Cem 1495 tarihinde öldü. Papa tarafından zehirletildiği de rivayet edilir.

Denizlerde ve Denizaşırı Ülkelerde Fetihler

Sultan II. Bayezid zamanında batıda Venedikliler’le savaşlar yapıldı. Modon, Koron ve Navarin limanları ele geçirildi. Bu arada Kemal ve Burak Reis idaresindeki Osmanlı donanması bir Venedik donanmasını yenmeyi başardı. Burak Reis bu savaşta şehit oldu. Karadeniz’de ise Kili ve Akkerman Kaleleri ele geçirildi.

Osmanlı-Memlûk İlişkileri

Fatih Sultan Mehmed zamanında Hicaz Su Yolları meselesinden bozulan Osmanlı-Memlûk ilişkileri, Cem’in Memlûklar tarafından korunması, Dulkadıroğulları’nın Memlûklar’a karşı Osmanlılar’dan yardım istemesi ve Çukurova’daki Ramazanoğulları Beyliği üzerinde siyasî hâkimiyet kurma meselesi yüzünden savaşa dönüştü (1485). Hersekzâde Ahmed Paşa idaresindeki Osmanlı orduları Memlûklar’a yenildi. Daha sonra yapılan bazı savaşları da Memlûklar kazandılar. Ancak malî bakımdan oldukça sıkıntıya düşmüşlerdi. Bu arada Tunus Sultanı’nın araya girmesiyle 1491 yılında barış yapıldı.

Osmanlı-İran İliikileri

İran’da Erdebil şehrindeki Şeyh Safiyüddin (1253-1334), Şiî Tarikatı’nı yeni baştan kurmuş ve propagandaya başlamıştı. 1447 yılında tarikatın başına geçen şeyh Cüneyd, dinî bir devlet kurmak için harekete geçti. Uzun Hasan’dan himaye gördü. Çukurova’daki Varsak AŞireti üzerinde oldukça etkili oldu. Ancak Gürcüler’le çarpışırken öldürüldü. Yerine oğlu Haydar, O’nun 1488 yılındaki ölümünden sonra ise Akkoyunlu Yakub Bey’in ölümüyle Safevîler’in başına ismail geçti. 1502 yılında Azerbaycan’ı ele geçiren Şah İsmail daha sonra Şiraz ve Bağdat’ı ele geçirdi. Akkoyunlu Devleti’ni ülkesine kattı. Şah İsmail iyice güçlendikten sonra Anadolu’daki Alevîler’i tamamen kendisine bağlamak için Anadolu’ya müritlerini yollayarak propagandaya başladı. Bazı Halifeler Şah adına isyanlar çıkardılar. Bunlardan en önemlisi Nur Ali Halife ile şahkulu (veya şeytan Kulu) isyanıdır. Antalya yöresinden hareketle isyanı genişleten Şahkulu Kütahya’ya kadar geldi. Üzerine gelen Karagöz Paşa’yı yenerek öldürdü. Daha sonra Karaman Beylerbeyi Haydar Bey’i de öldüren Şahkulu’nun üzerine Sadrazam Ali Paşa gönderildi. Ali Paşa, Kütahya yakınlarında Şahkulu’nu yendi, Şahkulu bu savaşta öldürüldü (1511). Ancak Veziriâzam da savaş sırasında öldürüldü.

İstanbul’un Fethi (29 Mayıs 1453)

İstanbul jeopolitik olarak önemli bir noktada bulunmakta idi. Boğaz’a hâkimdi. Rumeli ve Anadolu’ya hâkim Osmanlı Devleti bünyesinde bir çıbanbaşıydı. Osmanlı taht kavgalarında taraf tutuyor, Anadolu beylerini kışkırtıyor, Batı’da Haçlı seferlerinin hazırlanmasını teşvik ediyordu.

İstanbul tarihte çeşitli milletler tarafından defalarca kuşatılmış ama alınamamıştı. Etrafının surlarla çevrili olması, ellerinde her yerde yanan Rum Ateşi (Grejuva) gibi bir silahın varlığı, ayrıca deniz tarafından her an yardım alabilmesi bu kuşatmaları sonuçsuz bırakmıştı.

Edirne’de tahta çıkan Fatih Sultan Mehmed öncelikle İstanbul’un fethi meselesine eğildi. Surları yıkabilecek çapta büyük toplar döktürdü. Bu işte Muslihiddin, Saruca Sekban ve Macar Urban’ın büyük faydaları oldu. Daha sonra Yıldırım Bayezid’in yaptırdığı Anadolu Hisarı (Güzelcehisar)’nın karşısında Rumeli Hisarı’nı yaptırarak, Karadeniz’den gelen ticaret ve savaş gemilerini tamamen kontrole aldı. Daha sonra hazırladığı büyük bir orduyla hareket ederek İstanbul önlerine geldi. Türk donanması da Haliç tarafını tutarak denizden gelmesi ihtimal dâhilinde olan yardımları önlemekle görevlendirildi.1453 yılının Nisan başında başlayan kuşatma 29 Mayıs 1453 fetih gününe kadar sürdü. Bu arada bir kısım donanmayı Kasımpaşa sırtlarından Haliç’e indirten Fatih Sultan Mehmed, böylece fetih gününü oldukça yaklaştırmış oldu. Nihayet denizden ve karadan kuşatılan İstanbul 29 Mayıs 1453 günü Türkler tarafından alındı.

İstanbul’un fethi ile 1000 yıldan beri devam eden Bizans İmparatorluğu ortadan kalktı. Ortaçağ sona erdi. İstanbul Yeni Türk İmparatorluğu’nun merkezi oldu. Bizans’ın fethi sırasında Bizans’tan kaçan bazı bilginler, yanlarında birçok eseri de götürmüşlerdi. Bunlar İtalya’ya yerleşerek Rönesans hareketinde büyük rol oynadılar.

Rumeli’deki Fetihler

1454-1459 yıllarında Sırbistan’a yapılan üç sefer sonunda burası kesin olarak Osmanlı ülkesine katıldı. Sadrazam Mahmud Paşa, Belgrat dışında bütün Sırbistan’ı ele geçirdi.

Koron ve Modon dışında bütün Mora Yarımadası, Atina fethedilerek Türk topraklarına katıldı (1460).

Eflak Beyi Vlad (Cellât veya Drakula olarak anılır), Hamza Paşa komutasındaki bir Türk kuvvetini pusuya düşürerek, Türk askerlerini feci işkencelerle öldürtmüştü. Bunun üzerine Fatih Sultan Mehmed Eflak seferine çıktı (1462). Vlad Macaristan’a kaçtı. Eflak, bağlı beylik hâline getirildi. Daha sonra birkaç seferden sonra Boğdan da bağlı beylik hâline getirildi (1476).

Bosna’nın verdiği vergiyi vermek istememesi üzerine yapılan Bosna seferinin sonunda bu ülke Osmanlı ülkesine katıldı (1463). Sultan II. Murad zamanından beri Türkler’i uğraştıran Arnavut Prensi İskender Bey, Venedikliler’in yardımıyla mücadelesini sürdürmekteydi. Arnavutluk seferi Osmanlı-Venedik savaşlarının da başlamasına sebep oldu. Bu arada 1465 yılında Hersek’i de Osmanlı ülkesine katan Türk kuvvetleri Venedik’le yapılan savaştan sonra 1479 yılında Arnavutluk’u ele geçirdi.

Anadolu’da Yapılan Fetihler ve Anadolu’da Türk Birliğinin Sağlanması

1459 yılında Amasra’yı Cenevizliler’in elinden alan Fatih Sultan Mehmed, 1460 tarihinde Sinop’u anlaşma ile Candaroğulları’ndan alarak Osmanlı ülkesine kattı. Osmanlı sınırları Trabzon Rum İmparatorluğu’na dayanmıştı. Bu sırada Trabzon’un başında ise David Komnen bulunmaktaydı. 1461 yılında Gelibolu Sancak Beyi Kâzım Bey ile Yakub Bey’i bir donanma ile Trabzon üzerine yollatan Fatih, komutasındaki bir orduyla karadan Trabzon üzerine sefere çıktı. Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan’ın kayınbiraderi olan David Komnen bir şey yapamayacağını anlayarak şehri teslim etti (1461). Karamanoğlu İbrahim Bey’in ölümünden sonra Fatih’in desteğiyle Karaman Beyliği’nin başına geçen Pir Ahmed Bey, Fatih’in Venedik savaşı ile uğraşmasından faydalanmak suretiyle Osmanlılar’a verdiği yerleri geri almak istedi. Bunun üzerine Karaman seferine çıkan Fatih Sultan Mehmed Niğde ve Lârende dışındaki bütün toprakları Osmanlı ülkesine kattı. Karamanoğulları Uzun Hasan’ın yanına kaçtılar.

Doğu Anadolu’da Akkoyunlu Devleti’ni kuran Uzun Hasan ile Fatih’in arası önce Trabzon’un fethi sırasında daha sonra da Karamanoğlu meselesi yüzünden hayli açılmıştı. Uzun Hasan Bey kendisini Timur yerine koyarak kendisine sığınan Anadolu beylerini himaye etti, diğer yandan Osmanlılar’la savaş hâlinde olan Venedikliler’le anlaşarak bu devlette top ve usta istedi. Fatih Sultan Mehmed 100 bin kişilik bir ordu ile doğuya hareket etti. Erzincan’ın Otlukbeli denilen mevkiinde yapılan savaşı kazarak (1473), doğu sınırlarını emniyete aldı. Uzun Hasan kaçarak zor kurtulabildi.

Denizler ve Denizaşırı Ülkelerde Yapılan Fetihler

İstanbul’un fethi ile donanmaya büyük önem verilmişti. Bunun sonucu olarak Rumlar’dan Taşoz ve Semendire, Cenevizliler’den ise Limni ve Midilli alınmıştı. Arnavutluk Meselesi Osmanlı-Venedik savaşlarının başlamansa sebep oldu. 1463-1479 yılları arasında cereyan eden savaşlar karada Osmanlılar’ın, denizde Venedikliler’in başarılarıyla devam etti. Ancak Türk kuvvetlerinin karadaki üstünlüğü yanında müttefiklerini birer birer kaybetmesi Venedikliler’i barışa zorladı. Yılda 10.000 duka altın vergi vermek suretiyle Venedik barış yapmak zorunda kaldı. Kırım üzerine 1475 yılında Gedik Ahmed Paşa’yı bir donanma ile gönderen Fatih Sultan Mehmed, Kefe, Menkub, Azak Kalesi gibi yerlerin fethini sağladı. Daha sonra Mengli Giray Han’ı Kırım tahtına çıkardı (1477). Böylece Kırım, Osmanlı Devleti’ne bağlı bir beylik hâline getirildi.

Venedik Savaşları sırasında Osmanlılar’a karşı sefere katılan Napoli Krallığı’nı cezalandırmak isteyen Fatih Sultan Mehmed, Gedik Ahmed Paşa’yı İtalya seferine memur etti. Gedik Ahmed Paşa Otranto’yu fethederek İtalya’ya ayak bastı (1480). Ancak Fatih’in ani ölümü İtalya’nın fethini engelledi. Gene aynı tarihte Mesih Paşa komutasında Rodos Adası’na yapılan sefer sonuçsuz kaldı (1480).

1481 yılında erken denilebilecek bir yaşta vefat eden Fatih Sultan Mehmed devlet adamlığının yanında âlim bir padişahtı. Birkaç dil bilir, Avnî mahlâsını kullanarak şiir yazardı. İlk defa olarak yivli topu, havan topunu bulan da odur. Kendi adına yaptırdığı camiin yanında devrin en büyük ilim kurumu olan Sahn-ı Seman Medreseleri’ni yaptırmıştır. Taassubu yoktu, İtalyan ressamı Bellini’ye portresini yaptırmıştı.

Bursa’da tahta çıkan Sultan II. Murad, amcası şehzade Mustafa’nın mücadelesiyle karşılaştı. Edirne’ye giren Şehzade Mustafa burada hükümdarlığını ilân etmişti (1421). Mustafa Çelebi Anadolu’ya geçerek Bursa üzerine yürüdü. II. Murad ise Ulubat Suyu kenarında ordugâh kurmuştu. İki ordu Ulubat Suyu kenarında karşı karşıya geldiler. Sultan II. Murad safında çarpışan Mihaloğlu Mehmed Bey’in Rumeli beyleri ve akıncılar üzerinde büyük etkisi vardı. Mihaloğlu’nun çabası Rumeli beylerinin Sultan Murad tarafına geçmesini sağladı. Şehzade Mustafa’nın müttefiki durumunda olan Aydınoğlu Cüneyd Bey de durumu öğrenerek ordugâhı terk edip kaçtı. Beylerine güvenemeyen Çelebi Mustafa taraftarlarını toplayarak kaçtı. Gelibolu önünde kuvvetleri II. Murad tarafından yenilen Mustafa Çelebi Eflak’a doğru kaçarken yakalanıp öldürüldü.

Mustafa Çelebi meselesini kapatan Sultan II. Murad, Bizans’ın siyasî entrikalarına son vermek üzere İstanbul’u kuşattı. Bu kuşatma Osmanlılar’ın yaptığı altıncı kuşatmadır. Beşinci kuşatmayı Musa Çelebi yapmıştı. 1422 yılında başlayan kuşatma, II. Murad’ın 13 yaşındaki kardeşinin kandırılarak tahtı ele geçirmek istemesi yüzünden kaldırıldı. Bizans bir kere daha kurtulmuş oldu. ġehzade Mustafa ve taraftarları dağıtıldı. Yakalanan Şehzade boğularak idam edildi.

Anadolu Olayları

Taht değişikliğinden faydalanmak isteyen eski Anadolu beyleri beylikleri geri alabilmek için tekrar mücadeleye başlamışlardı. İlk olarak Candaroğulları üzerine yürüyen II. Murad bu beyliği tekrar egemenliği altına aldı (1423). 1425 yılında Menteşeoğulları, 1426 yılında Aydınoğulları Beyliği’ne son verdi. Karamanoğulları Beyliği üzerine yürüyen Sultan II. Murad, Karamanoğlu Mehmed Bey’in ölümüyle başlayan kardeşler kavgasından istifade etti. İbrahim’i Karamanoğulları Beyliği’nin başına geçirerek buna karşılık bütün Hamidili’ni ele geçirdi.

Ancak Karamanoğlu İbrahim Bey, Sultan II. Murad’ın Rumeli’de bulunmasından faydalanarak bazı Hamidili topraklarını ele geçirmesi üzerine 1437 yılında Sultan, yeni bir Karaman seferine çıkmak zorunda kaldı. Bu sefer başta Konya olmak üzere birçok yeri geri aldı. Rumeli meselesi yüzünden Karamanoğlu İbrahim’in af talebi kabul edilerek, Hamidili dışındaki diğer Karaman toprakları O’na bırakılarak barış yapıldı.

Rumeli Olayları, Varna ve Kosova Zaferleri

Osmanlı ülkesindeki taht kavgasından faydalanan Venedikliler Selanik’i ele geçirmişlerdi. İçerdeki durumu düzelten Sultan II. Murad 1430 yılında Selanik’i geri aldı. Venedikliler barış yapmak zorunda kaldılar.

Balkanlar’ın ve Orta Avrupa’nın en kuvvetli devleti olan Macarlar Sırp ve Eflak meselelerine karışıyor ve bu ülkelerdeki taht kavgalarından faydalanmak suretiyle Balkanlar’da egemen olmak istiyordu. Macar Kralı Sigismund’un ölümünden sonra süratle harekete geçen Türk kuvvetleri Belgrat dışında bütün Sırbistan’ı işgal ettiler. Eflak zor karşısında Türk hâkimiyetini kabul etmek zorunda kaldı (1440). Bu olaylar Türkler’e karşı yeni bir Haçlı ordusunun hazırlanmasına sebep oldu. Bu arada Erdel Beyi Hünyadi YanoĢ, bazı Türk kuvvetlerini üst üste yendi. Karamanoğulları ile uğraşmakta olan Sultan Murad henüz Rumeli’ye geçmemişti. Hünyadi Yanoş ve müttefikleri bütün Sırbistan’ı geri aldılar. Üstelik bir Türk kuvvetini de Morova Suyu kenarında Arnavut Prenslerinden iskender Bey’in ihaneti sayesinde tekrar yendiler. Süratle Rumeli’ye geçen II. Murad hazırlıklarını ilerletirken, oldukça yıpranan Haçlı ordusu da geri çekilmişti. Bunun üzerine 10 yıllık bir antlaşma yapıldı. 12 Haziran 1444 tarihinde yapılan bu Segedin Antlaşması’ndan sonra yorulduğunu ileri süren II. Murad tahttan feragat ederek Manisa Sancağı’na çekildi. Yerine 13 yaşındaki oğlu Mehmed tahta geçti. Ancak Osmanlı ülkesindeki bu durumu öğrenen Haçlılar Segedin Antlaşması’nı bozarak tekrar Türk topraklarına girdiler. Acele olarak tahta çağrılan Sultan II. Murad ordunun başına geçerek Rumeli’ye geçti. 10 Kasım 1444 tarihinde Varna önlerine kadar gelmiş olan Haçlı ordusunu ağır bir yenilgiye uğrattı. Macar Kralı Ladislas öldürüldü. Kuşatılan Haçlı ordusunun büyük bir bölümü kılıçtan geçirildi. Varna Savaşı, Haçlılar’ın İstanbul’u kurtarmak için yaptıkları son sefer mahiyetindedir.

Papa, Türkler’e karşı bazı başarılar elde etmiş olan Jan Hünyad’ı devamlı surette kışkırtıyordu. Nihayet Macaristan Kral Naibi olan Jan Hünyad kısa bir zamanda yeni bir Haçlı ordusu topladı. Sırplar böyle bir maceraya katılmak istemediler. Toplanan Haçlı kuvvetleri önce Sırplar’ı cezalandırmak suretiyle Osmanlılar üzerine yürümeyi kararlaştırdılar. Haçlı seferini Arnavutluk seferinde öğrenen Sultan II. Murad süratle geri dönerek Kosova’da konaklayan Haçlılar’ın karşısına geldi. Türkler’in barış teklifini kabul etmeyen Jan Hünyad, Almanlar, Bohemyalılar, Transilvanyalılar, Macarlar ve Eflaklar’dan oluşan ordusuna hayli güvenmekteydi. 17 Ekim 1448 tarihinde başlayan savaş üç gün sürdü. Türk ordusu 19 Ekim 1448 günü tarihlerimizde II. Kosova Zaferi olarak anılacak olan bu zor savaşı da kazanmasını bildi.

Varna ve Kosova savaşlarının galibi büyük Türk hükümdarı geride imparatorluk hâline gelmeye namzet bir devlet ve İstanbul’u fethedecek bir oğul bıraktıktan sonra öldü (Şubat 1451).

11 yıllık kardeş kavgalarından galip çıkan Çelebi Sultan Mehmed büyük bir mücadele vererek âdeta devleti yeni baştan kurdu. Aydınoğlu Cüneyd Bey’in tutumunu beğenmeyen Çelebi Mehmed, süratle bu beylik üzerine yürüdü. Osmanlı kuvvetleri karşısında tutunamayan Aydınoğlu Cüneyd Bey teslim oldu. Ülkesi Osmanlı topraklarına katılarak kendisi Niğbolu Sancak Beyliği’ne gönderildi. Bu seferler sırasında Cenevizliler’e ait Foça, Midilli ve Sakız Osmanlı egemenliğini kabul etmişti. 1414 ve 1415 yıllarında Karamanoğulları topraklarının büyük bir bölümü tekrar ele geçirildi. Candaroğulları’nın elindeki Samsun ve Cenevizliler’in elindeki Gâvur Samsun 1417/18 yılında Osmanlı topraklarına katıldı.

Yıldırım Bayezid devrinde gelişmeye başlayan Türk donanması Akdeniz’e açılmaya başlamıştı. Ancak Türk ticaret gemilerine Venedikliler’in rahat vermemesi üzerine donanma komutanı Çalı Bey, Venedikliler’e ait Siklad ve Ağırboz adalarını vurdu. Bunun üzerine Çanakkale Boğazı’nı geçen bir Venedik donanması Türk donanması ile Marmara Denizi’nde karşılaştı. Çalı Bey şehit oldu. Osmanlı donanması bozuldu. Ancak Venedikli amiral de yaralandığından Venedikliler geri çekildiler. Bizans’ın aracılığı ile barış yapıldı. Osmanlı donanmasının yenik düşmesine rağmen, artık Türk denizcilerinin Akdeniz’e açılabilecek güce eriştiğini görüyoruz.

Yeniden isyan eden Eflak Prensi 1416 yılında tekrar vergiye bağlandı. Daha önce kardeşi Musa Çelebi’nin Kazaskeri olan Şeyh Bedreddin, Manisa civarındaki müritleri Torlak Kemal ve Börklüce Mustafa’nın çağrısı üzerine İznik’ten ayrılarak Manisa’ya geldi. Torlak Kemal ile Börklüce Mustafa isyanı başlatmışlardı. Üzerlerine gönderilen İzmir Sancakbeyi’ni yenen asiler giderek kuvvetlendiler. Bunun üzerine Veziriâzam Bayezid Paşa asiler üzerine giderek onları dağıtmaya muvaffak oldu. Börklüce Mustafa Selçuk’ta asıldı. Manisa bölgesinde isyan eden Torlak Kemal de, Bayezid Paşa tarafından yakalanarak idam edildi. Bu sırada Yıldırım Bayezid’in diğer oğlu Mustafa Çelebi, Timur’un yanından serbest bırakılmış ve Balkanlar’a gelmişti. Burada tahtı ele geçirmek için harekete geçen Mustafa Çelebi (Düzme Mustafa) üzerine yürüyen Çelebi Mehmed Şeyh Bedreddin’in Deliorman bölgesine faaliyet gösterdiğini öğrendi. Bunun üzerine Veziriâzam Bayezid Paşa Şeyh Bedreddin üzerine gönderildi. Bayezid Paşa, Şeyh Bedreddin ve taraftarlarını yakaladı ve Serez Pazarı’nda astılar (1420). Devleti yeni baştan kurmayı başaran Çelebi Mehmed 1421 tarihinde öldü. Yerine oğlu Sultan II Murad geçti.

Sultan Murad’ın savaş meydanındaki şehadeti üzerine vasiyeti gereği tahta Yıldırım Bayezid çıkarıldı. Devletin bir buhranla karşılaşması ihtimâline karşı kardeşi Yakub Bey boğdurularak öldürüldü. Yıldırım Bayezid dönemi olaylarını da üç kısımda özetleyeceğiz:

Anadolu Fetihleri ve Anadolu Türk Birliğinin Sağlanması

Sultan Murad’ın ölümünü fırsat bilen Germiyanoğlu Yakub Bey ve Karamanoğlu Alâaddin Ali Bey Osmanlı topraklarına saldırmışlardı. Anadolu’ya geçen Yıldırım Bayezid, önce Germiyanoğulları üzerine yürüdü. Yakub Bey özür diledi ise de beyliğine son verilerek Denizli ve Uşak (1390) Osmanlı topraklarına katıldı. Oradan Aydınoğulları üzerine yürüyen Yıldırım Bayezid’e teslim olan Aydınoğlu Ġsa Bey’e Tire kasabası bırakılarak beyliğin diğer toprakları Osmanlı topraklarına katıldı. İlerlemeye devam eden Sultan Menteşe ve Saruhanoğulları Beyliği’ne de son verdi (1390). Bu sefer sonunda Gâvur İzmir dışında bütün Ege kıyıları Osmanlılar’ın eline geçmiş oldu. 1391 yılında tekrar harekete geçe Yıldırım Bayezid, Karamanoğulları’na yardım etmesi ihtimâli bulunan Hamidoğulları ve Teke Beyliği üzerine yürüdü. Eğirdir, Isparta, Burdur, Antalya Osmanlı topraklarına katıldı. Buradan Karaman topraklarına giren Yıldırım Bayezid karşısında tutunamayacağını anlayan Alâaddin Ali Bey Taşeli bölgesine çekildi. Bu arada Sivas hükümdarı Kadı Burhaneddin ile Candaroğulları’ndan yardım istedi. Ancak beklediği yardımı alamayınca Yıldırım’dan af dileyip barış istedi. Beyşehir ve Akşehir tekrar Osmanlılar’a iade edilerek barış yapıldı. Rumeli’deki işleri yola koyan Yıldırım Bayezid, Kadı Burhaneddin ile anlaşan Candaroğulları üzerine yürüdü. Kastamonu’yu alarak bu beyliğe son verdi (1392). Bu arada Kadı Burhaneddin’e bağlı kuvvetler, Şehzade Ertuğrul komutasındaki Osmanlı kuvvetlerini Osmancık yakınlarında Kırkdilim mevkiinde yenmiş ve Şehzade Ertuğrul’u öldürmüşlerdi. Bu olay (1393) iki devletin arasını daha da açtı. Ancak Amasya Valisi’nin Osmanlı hizmetine girmesi Kadı Burhaneddin için daha büyük bir darbe oldu.

Niğbolu zaferini takiben Anadolu birliğini kati olarak kurmak isteyen Yıldırım Bayezid 1397 yılında Anadolu’ya geçti. Bursa’da toplanan Osmanlı kuvvetleri Konya üzerine yürüdü. 1397 yılında yapılan savaşı kazanan Yıldırım Bayezid Konya’yı zapt etti. Yakalanan Alâaddin Ali Bey idam edildi. Mut, Ermenek ve İçel dışında bütün Karaman toprakları Osmanlılar’a katıldı. 1398 yılında Samsun ve havalisi, Çarşamba’dan Kelkit Vadileri’ne kadar olan bölge Osmanlı egemenliğini kabul etti. Osmanlı sınırı Trabzon Rum İmparatorluğu sınırına dayanmıştı. Sivas hükümdarı Kadı Burhaneddin, Karakoyunlu Türkmenleri reisi Kara Yülük Osman’la yaptığı savaşı kaybederek bu savaşta ölmüştü (1398). Karakoyunlular’ın eline geçmek istemeyen Sivaslılar, Yıldırım Bayezid’e başvurarak şehri teslim almasını istediler. Oğlu Süleyman’ı 20.000 kişiyle öncü olarak gönderen Yıldırım 1399 yılında Sivas’ı da Osmanlı topraklarına kattı. Daha sonra Malatya, Besni, Divriği mıntıkalarını da alan Osmanlılar, Dulkadıroğulları’nı himayelerine aldılar. Böylece Anadolu birliği kısmen de olsa kurulmuş oldu.

Rumeli Fetihleri

1390/91 yılında Osmanlı topraklarına tecavüz eden Eflak Prensi Mirça’yı mağlûp ve esir eden Yıldırım Bayezid, 1395 yılında Selanik’i ve Larissa (Yenişehir)’yı fethetti. Karaman seferi sırasında Bursa’da oturmakta olan V. Yuannis’in oğlu Manuel’in izin almadan İstanbul’a gitmesi üzerine Yıldırım Bayezid İstanbul’u kuşattı (I. Kuşatma, 1391). Bizans’ın yardım isteği üzerine Macarlar’ın Türk topraklarına girmesi bu ilk Türk kuşatmasının kaldırılmasına sebep oldu. Macar Kralı Sigismund Niğbolu’yu ele geçirmişti. Ancak üzerine gönderilen Türk akıncıları Macar ordusunu perişan ettiler. Macar harekâtına önayak olduğu görülerek 1393 yılında Bulgar başkenti Tırnova alınarak Bulgaristan doğrudan doğruya Türk topraklarına ilhak edildi. Tesalya’ya kadar yayılan Türk akıncıları Arnavutluk ve Rum Despotlarını vergiye bağlamışlardı. Ancak Türkler’in bu ileri harekâtı yeni bir Haçlı ordusunun hazırlanmasına sebep oldu. Yıldırım Bayezid 1395 yılında ikinci defa kuşattığı İstanbul önlerinde iken Macar Kralı Sigismund’un komutasında Macar, Fransız, İngiliz, Alman, Lehistan, Venedik, Papalık, Aragon, Kastilya, Rodos Şövalyeleri ve Eflak Prensliği’nin askerlerinden oluşan 130.000 kişilik büyük bir ordu hazırlandı. Haçlı ordusunun hareketini öğrenen Yıldırım Bayezid, İstanbul kuşatmasını kaldırarak Edirne’ye gelmiş ve hazırlıklarını burada tamamlamıştı. Haçlı orduları Niğbolu önlerine geldiler ancak kale komutanı Doğan Bey, Haçlılar’ı 15 gün kadar meşgul etti. Zaman kazanan Yıldırım Bayezid süratle Niğbolu önlerine gelerek bu Haçlı ordusunu perişan etti (1396). Zaferden sonra Bulgaristan’a ait batıdaki topraklar da Osmanlı ülkesine katıldı. Macaristan Türk akıncıları tarafından altüst edildi. Daha sonra İstanbul üzerine yürüyen Yıldırım Bayezid 1397 yılında üçüncü defa şehri kuşattı. Bu sırada Anadolu Hisarı (Güzelcehisar)’nı yaptırarak Boğaz’ı kontrol altına aldı. Ancak Anadolu işleri Yıldırım’a 13 ay kadar süren bu üçüncü kuşatmayı kaldırmasına sebep oldu. Bizans’ın bütün şartlarını kabul etmesi üzerine kuşatmayı kaldıran Yıldırım Bayezid Anadolu’ya döndü. İstanbul, Bizans’ın barış şartlarına uymaması sebebiyle 1400 yılında dördüncü defa kuşatıldı. Ancak bu sefer doğuda beliren Timur tehlikesi İstanbul’un fethini 50 yıl geciktirmiş oldu.

Ankara Meydan Muharebesi

Timur’un önünden kaçan Celâyiroğlu Ahmed ile Karakoyunlu Kara Yusuf’un iadesini isteyen Timur’a Yıldırım Bayezid ret cevabı verdi. Timur bunun üzerine Sivas üzerine yürüyerek bu şehri aldı. Timur’un çekilmesinde sonra Yıldırım Bayezid Erzincan ve Kemah’ı alarak Timur’un hâkimiyetini kabul etmiş olan Erzincan Emîri’ni cezalandırdı. Ancak Timur ertesi yıl tekrar Osmanlı topraklarına girdi. Her iki ordu Ankara önlerinde Çubuk Ovası’nda karşılaştılar. 28 Temmuz 1402 tarihinde cereyan eden tarihin en kanlı savaşlarından birisi olan Ankara Savaşı Timur’un galebesiyle sonuçlandı. Yıldırım Bayezid tutsak düştü. Esaret içinde 1403 tarihinde öldü. Timur Ankara Savaşı’nda Osmanlı ordusunu yenmişti ama imha edememişti. Bu bakımdan Osmanlılar’ın toparlanması kolay oldu. Ancak Anadolu birliği yeniden bozulmuş, eski beyler topraklarını ele geçirmişlerdi. Düşmesi an meselesi hâline gelen Bizans’ın kısa bir süre daha yaşaması sağlanmıştı. Ayrıca Yıldırım’ın oğulları arasında 11 yıl devam edecek olan taht kavgaları (Fetret Devri, 1402-1413) başlamıştı.

Rumeli’deki Fetihler

Sultan Murad Çorlu ve Lüleburgaz’ı tekrar zapt ederken, Hacı İl Bey ile Evrenuz Gazi Malkara, İpsala, Dedeağaç ve Dimetoka’yı fethetmişlerdi. Böylece Edirne ile Bizans’ın irtibatı kesilmiş oluyordu. Lala Şahin Paşa Edirne üzerine gönderilirken Evrenuz Gazi Enez yakınlarında Sazlı Dere mıntıkasında Sırp-Bulgar müttefik kuvvetlerini bozguna uğrattı. Kırklareli’ni de fetheden kuvvetler Edirne’yi kuşattılar. 1363 yılında Edirne teslim oldu. Edirne’yi üs olarak kullanan Türk kuvvetleri kısa zamanda Gümülcüne ve Filibe’yi fethettiler. Bu Türk ilerlemesi karşısında harekete geçen Balkan ülkeleri Macarlar’ın önderliğinde bir ordu topladılar. Bu sırada Anadolu’da bulunan Sultan Murad’a haber ileten Lala Şahin Paşa, savunma için hazırlanmaya başladı. Ancak düşman Edirne’ye çok yaklaşmıştı. Hacı İl Bey’i keşif için düşman üzerine gönderen Lala Şahin Paşa Edirne’nin müdafaası için hazırlıklarını ilerletti. Hacı İl Bey, kazanılmamış zaferlerini kutlamakta olan Haçlı kuvvetlerinin durumunu görünce üç koldan düşmana baskın yaptı. Sırp Sındığı veya I. Çirmen Zaferi olarak tarihlerimize geçen bu savaş sırasında Haçlı ordusunun büyük bir bölümü kılıçtan geçirildi. Kaçmak isteyenlerin büyük bir çoğunluğu Meriç Nehri’nde boğuldular (1364). Sultan Murad 1365 tarihinde başkenti Edirne’ye taşıttırdı. 1371 yılında Trakya’nın fethi tamamlandı. Bulgar Kralı Yişman Osmanlı egemenliğini kabul etti. Ancak kısa bir müddet sonra Bulgarlar Eflak ve Sırplar’la birleşerek hücuma kalktılar. Meriç Nehri kıyısında yapılan bu savaşı gene Türkler kazandılar (Çirmen Zaferi, 1371). Bu zaferden sonra Türk akıncıları Adriyatik sahillerine, Attik Yarımadası’na kadar akınlarını ilerlettiler. Bunun üzerine bütün Balkan ülkeleri ayrı ayrı barış yapmak zorunda kaldılar. Sultan Murad Anadolu’daki fetihlere döndü. Ancak 1380 yılından itibaren tekrar Balkanlar’da savaş başladı. Makedonya’dan hareketle Timurtaş Paşa Manastır ve Pirlepe’yi, Balaban Paşa Sofya’yı, Yahşi Bey Niş’i fethettiler. Bu yeni Türk fetihleri karşısında Sırp, Boşnak, Arnavut ve Hırvatlar bir ittifak meydana getirmişlerdi. Müttefik ordu Lala Şahin Paşa komutasında üzerilerine gelen Türk kuvvetlerini Ploşnil mevkiinde pusuya düşürerek ağır zayiat verdirdiler. Türkler’in bu yenilgisi üzerine bu Haçlı ittifakına Macarlar, Lehliler, Çekler ve Ulahlar da katıldılar. Bu Haçlı ittifakını öğrenen Sultan Murad Veziriâzam Çandarlı Ali Paşa’yı 30 bin kişilik bir ordu ile Bulgaristan’a göndererek bu devleti ittifaktan uzaklaştırmak istedi. Çandarlı Ali Paşa Şumnu, Tırnova, Silistire ve Niğbolu’yu aldı. Bulgar Kralı Şişman teslim oldu. Daha sonra Sultan Murad Kosova’da toplandığını öğrendiği Haçlı orduları üzerine yürüdü. Merkezde Sultan Murad ve Yeniçeriler, sağ kanatta oğlu Yıldırım Bayezid komutasındaki Rumeli kuvvetleri, sol kanatta diğer oğlu Yakub Çelebi ve Anadolu askerleri, uçlarda da akıncı kuvvetleri olmak üzere klasik savaş düzenine giren Türk ordusu, Sırp Kralı Lazar’ın komutasındaki Haçlı ordusunu Kosova’da ağır bir yenilgiye uğrattı (1389). Ancak Sultan Murad savaş alanını gezerken MiloĢ Obiliç adlı bir Sırp prensi tarafından hançerlenerek şehit edildi. I. Kosova Savaşı Türkler’in Balkanlar’daki hâkimiyetini sağlamlaştırmıştır.

Anadolu’da Yapılan Fetihler

Türk ve Müslüman olan Anadolu Beylikleri’ne karşı Osmanlı politikasını özetlemek lâzım gelirse mecbur olmadıkça savaştan kaçınmışlardır. Satın alma, evlenme, Hıristiyanlar’a karşı kazanılan savaşların kazandırdığı prestijden istifade etmek gibi vesilelerle Anadolu Türk birliğini kurmaya çalışmışlardır. 1375 yılında Hamidoğulları’ndan para karşılığı Akşehir, Beyşehir, Seydişehir, Yalvaç ve Şarkikaraağaç şehirleri satın alınmıştır. 1378 yılında Germiyan Beyi Süleyman Bey’in kızı Devlet Hatun’u oğlu Bayezid’e alan Sultan Murad, çeyiz olarak Kütahya, Tavşanlı, Emet, Simav ve çevresini topraklarına katmıştır. Ancak Osmanlılar’ın bu faaliyetleri Selçuklular’ın mirasına konma iddiasındaki Karamanoğulları’nın hoşuna gitmemekteydi. Bunun yüzünden Karamanoğlu Alâaddin Ali Bey, Sultan Murad’ın damadı olmasına rağmen, Sultan’ın Rumeli’deki meşguliyetinden faydalanmak suretiyle Beyşehir bölgesine saldırdı (1386). Süratle Anadolu’ya geçen Sultan Murad, 70.000 kişilik bir ordu ile Konya üzerine yürüdü. Yapılan savaşı kazandı. Ancak kızı Nefise Melek Sultan’ın ricaları üzerine damadını affetti. Böylece Karamanoğulları ile başlayan mücadelenin ilkinden Osmanlılar galip ayrılmışlardı.

Osman Gazi oğluna kuvvetli bir beylik ve tecrübeli komutanlar bırakmıştı. Bilhassa Akçakoca, Konur Alp, Turgut Alp, Samsa ÇavuŞ, Kara Mürsel, Abdurrahman Gazi gibi değerli komutanların devlet kuruluşunda hizmetleri büyük oldu. Bursa kuşatmasını şiddetini arttırarak devam ettiren Orhan Bey, teslim olma teklifini kabul etmesi üzerine Bursa Tekfuru ve ailesinin Bizans’a gitmelerine izin verdi. 1326 tarihinde Bursa alınarak devlet merkezi buraya taşındı. Aydos Kalesi’ni Konur Alp ele geçirirken, Kara Mürsel de İzmit Körfezi’nin güneyini fethetti. Orhan Gazi daha sonra İznik kuşatmasını hızlandırdı. İznik’in önemi sebebiyle Bizans bu kuşatmaya engel olmaya çalışıyordu. Kuvvetli bir ordu hazırlayan Bizans İmparatoru Üsküdar üzerinden Maltepe (Palekenon)’ye geldi. Burada Bizans ordusunu bekleyen Orhan Gazi süratle hücuma geçerek Bizans ordusunu bozdu. İmparator yaralı olarak savaş alanından kaçırıldı. Daha sonra İznik önlerine dönen Orhan Gazi 1330 tarihinde bu şehri de fethetti.

Sultan Orhan 1337 yılında Koyunhisar Kalesi’ne çekilmiş olan İzmit Valisi Kalo Yuannis’i mağlûp etti. Savaş sırasında ölen Kalo Yuannis’in kesik başı İzmit’i savunan Rumlar’a gösterilerek mukavemetleri kırıldı. Şehir teslim oldu (1337). Büyük fetihler Türkler’in nüfus sıkıntısı çekmesine sebep oluyordu. Anadolu’nun çeşitli yerlerinden Türk göçleri devam ediyordu. Ancak bu yeterli olmamaktaydı. Bu bakımdan Orhan Bey, Anadolu’ya döndü. Karasıoğulları Beyliği bu sırada taht kavgası ile karışıklık içine düşmüştü. Aclan Bey’in ölümü üzerine oğulları Demirhan, YahŞihan ve Dursun birbirlerine düşmüşlerdi. Demirhan’la Yahşihan beyliği paylaşarak diğer kardeşleri Dursun’a bir şey bırakmamışlardı. Dursun Bey bunun üzerine Orhan Bey’e başvurarak yardım istedi. Orhan Bey, yanında Dursun Bey olduğu hâlde Balıkesir üzerine yürüdü. Demirhan Bey Bergama’ya kaçtı. Balıkesir’i ele geçiren Orhan Bey, Dursun Bey’in kardeşi ile barışması için Bergama’ya gönderdi. Ancak Dursun Bey Bergama önlerinde kaleden atılan bir okla öldürüldü. Bunun üzerine Bergama üzerine yürüyen Sultan Orhan Karası Beyliği’ni Osmanlı topraklarına kattı (1341-1345). Karası Beyliği’nin ilhakı Hacı il Bey, Gazi Evrenuz, Ece Halil ve Gazi Fazıl gibi değerli kara ve deniz komutanlarının Osmanlı hizmetine girmelerini sağladı. Karası Beyliği ile birlikte Kapıdağ da Bizanslılar’dan alınarak Marmara Denizi’nin bütün Anadolu kıyıları ele geçirilmiştir. 1354 yılında oğlu Süleyman Paşa’yı Ankara’ya göndererek bu şehri de sınırları içine kattı.

Bizans İmparatoru Kantakuzen, taht kavgaları sırasında sınırları geçerek Bizans topraklarına tecavüz eden Bulgarlar’a karşı Orhan Bey’den yardım istedi (1345). Orhan Bey şartlı olarak yardım yapabileceğini bildirdi. Bunun üzerine İmparator Gelibolu Yarımadası üzerindeki Çimpe Kalesi’ni Türkler’e üs olarak verdi. Orhan Bey, oğlu Süleyman Paşa’yı 20.000 kişilik bir kuvvetle Rumeli’ye gönderdi. Kantakuzen duruma hâkim olduktan sonra bu kuvvetler geri döndü. Çimpe’ye yerleşen Türkler kısa bir zaman sonra Gelibolu şehri ve limanını da ele geçirdiler. Gelibolu’ya yerleşen Süleyman Paşa’nın yanında Lala ġahin Paşa, Gazi Evrenuz, Hacı il Bey, Gazi Fazıl Bey ve Yakup Ece Bey gibi değerli komutanlar vardı. Kısa zamanda Bolayır, Tekirdağ, Malkara, Keşan, Burgaz ve Çorlu fethedildi. Süleyman Paşa ancak bir av esnasında 1359 yılında atının kapaklanması yüzünden öldü. Oğlunun ölümüne çok üzülen Orhan Bey de 1361/62 yılında öldü. Orhan Gazi, devletin asıl kurucusudur. Aşiret teşkilâtından devlet teşkilâtına geçiş Orhan Bey zamanında olmuştur. İlk defa para bastırılmış, hutbe okutulmuştur. Vezir Alâaddin Ali Paşa, Çandarlı Kara Halil Paşa yeni devlet düzeninin kurulmasında büyük hizmetler yapmışlardır.

Osman Gazi Beyliğin başına geçtikten sonra amcası Dündar Bey’in muhalefetiyle karşılaştı. 1298 yılında Dündar Bey çatışma sonunda öldü. Selçuklu Devleti 1284 yılında Osman Gazi’nin Beyliğini tanıdı. Böylelikle doğrudan doğruya Osmanlı Beyliği Selçuklular’a bağlanmış oldu. Önce Türkler’e oldukça zararı dokunan İnegöl Tekfuru’nu ortadan kaldırmak isteyen Osman Bey, Ermeni Derbendi Savaşı’nda iyi bir sonuç alamadı. Bu savaşta kardeşi Sarubatu’nun oğlu Bey Hoca şehit oldu. Domaniç’te daha sonra yapılan başka bir muharebede ise İnegöl ve Karacahisar Tekfurları’nın sayıca üstün kuvvetlerini yenmeyi başaran Osman Gazi bu ikinci savaşta da kardeşi Sarubatu (Savcı) Bey’i kaybetti. Bu savaşta Rum kuvvetlerine komuta eden İnegöl Tekfuru’nun kardeşi Filatos da ölmüştü. Karacahisar bu savaş sonrası Osman Gazi’nin eline geçti. Karacahisar’a ilk kadı, sü-başılık görevi de dâhil olarak Şeyh Edebalı’nın öğrencilerinden Dursun Fakih atandı. Domaniç Zaferi’nden sonra Selçuklu Sultanı tarafından tebrik edilen Osman Gazi’ye beylik alâmetleri olarak tabıl, alem ve tuğ gönderilmişti. Ayrıca Eskişehir ile İnönü’de Osman Bey’e verilmişti. Daha sonra Osman Gazi süratle Sakarya boylarına akınlar düzenleyerek Taraklı ve Göynük’ü de ele geçirdi.

Osman Gazi kendisine düşmanca davranmakta devam eden Bilecik ve Yarhisar Tefurları’nın komplosunu suya düşürerek bu şehirleri de aldı. Yarhisar Tekfuru’nun güzel kızı Holofiria Müslümanlığı kabul ederek Nilüfer adını almıştı. Nilüfer Hatun’u oğlu Orhan’la evlendiren Osman Gazi daha sonra 1299 tarihinde İnegöl’ü fethetti. Bilecik’i beyliğin merkezi yapan Osman Bey, daha sonra İznik’i fethetmek üzere harekete geçti. Köprühisar ve YeniŞehir’i ele geçirdi. Bu sırada Bizans’tan İznik’e yardım için gönderilen beş bin kişilik kuvveti Koyunhisar denilen yerde ağır bir yenilgiye uğrattı (1302). Bu zafer Türkler’e İzmit yolunu açmıştır. Türk kuvvetleri Bursa önlerine kadar akınlarını ilerlettiler. Koyunhisar zaferinden 1308 yılına kadar devam eden süre içinde fethedilen yerleri Türkleştirmeye çalışan Osman Gazi, 1308 yılından sonra tekrar plânlı bir fetih hareketine başladı. 1315 yılında Bursa kuşatmasını başlatan Osman Gazi Geyve, Lefke, Akyazı ve Hendek bölgelerini de ülkesine kattı. Başlangıçta kuşatmaya kumanda eden Osman Gazi, hastalığının artması üzerine komutayı oğlu Orhan’a devretti. Nikris denilen hastalıktan Bursa fethini öğrenemeden 1324 yılında öldü. Genellikle Osmanlı Devleti’nin kuruluş tarihi olarak 1299/1300 tarihleri ileri sürülmektedir.

Osmanlılar, Oğuzlar’ın Bozok Kolu’ndan Kayı Boyu’ndandır. Kayılar’ın Anadolu’ya gelişleri hakkında kesin bir bilgimiz yoktur. Ancak Osmanlı Devleti’ni kuran Osman Bey’in Ertuğrul Gazi’nin oğlu olduğu, O’nun da babasının Gündüz Alp olduğu kesinleşmiştir. Kayılar 1230 yılında, Celâleddin Harezmşah’la çarpışan Anadolu Selçuklu Sultanı Alâaddin Keykûbâd’a yardımcı olarak savaşın kazanılmasında büyük rol oynadılar. Sultan Alâaddin Keykûbâd bu yardımlarından ötürü Kayı Boyu’na Eskişehir-Bilecik-Kütahya illerinin sınırlarının birleştiği yerde Bizans sınırında Karacadağ’ı onlara yurt olarak verdi.

Başlangıçta Kastamonu’daki Çobanoğulları Beyliği’ne bağlı olarak burada bir Uç Beyliği kuran Ertuğrul Gazi, Söğüt, Domaniç ve Ermeni Derbendi bölgelerine akınlar yapmayai Anadolu’daki gazileri, alpları etrafında toplamaya başladı. Karacahisar’ı da fetheden Ertuğrul Gazi’ye, Selçuklu Sultanı, Ertuğrul Gazi tarafından fethedilen bu toprakları Söğüt’ü kışlak Domaniç ve Ermeni Derbendi’ni yaylak olarak verdi. 1281 yılında vefat eden (92 yaşında) Ertuğrul Gazi’nin yerine oğlu Osman Gazi Kayılar’ın başına getirildi.

Uygurlar, Orkun ve Selenge vadilerinin yerli kavimleri idiler. Hun çağında bunlara Dinling ve Kök-Türk çağında ise, Tiele (Tölis-TöliĢ) gibi adlar verilmişti. Orkun bölgesi, 552 yılına kadar Juan-Juan (yani Avar) devletinin merkezi olmuştu. Yine bu kutsal bölge, 552 yılından sonra Kök-Türkler tarafından merkez yapılmıştı. Uygurlar’ın ataları uzun süre, bu iki büyük devletin baskısı altında pek fazla göz açamamışlardı. Bu kavimlerden bir kısmı, Selenge Irmağı kıyılarındaki verimsiz bölgelerde yaşamışlar ve diğer bölümleri ise, güneye inmek zorunda kalmışlardı. Uygurlar’ın ataları olan bu toplulukların oturdukları eski yerleri ile sonraki göçlerini, kesin olarak kaynaklardan izleyebilmekteyiz. 630 yılında Kök-Türk Devleti Çin tarafından yıkılınca, Uygurlar’ın ataları da bağımsızlıklarını ilân ederek hemen bir devlet kurmuşlardı. Çin ise, Kök-Türkler’e karşı bu Uygur devletini desteklemişti. Bu sebeple Uygurlar bu çağda güneylere doğru inebilmişlerdi. Fakat devlet düzenleri henüz ilkel idi. Buna rağmen o çağda bile, Uygurlar arasında Buda dininin yaygın olduğu söylenebilirdi. Çünkü başkanları Pusa, Buda’nın adını taşıyordu. Eskiden kuzeyin verimsiz bozkırlarında sıkışıp kalmış olan Uygurlar, 630 yılından sonra, Tanrı Dağları’nın kuzey eteklerine kadar uzanmak imkânını bulmuşlardı. Ancak 681 yılından sonra, İl-teriş Kağan’ın ortaya çıkması ile, yine Kök-Türk egemenliğini kabul etmek zorunda kaldılar. Bir süre Kök-Türkler’e bağımlılıkları devam eden Uygurlar, 743 yılında Kök-Türk Devleti’nin zayıflaması sonucu yeni bir fırsat daha buldular. Basmıl ve Karluk gibi Türk toplulukları ile birleşerek, son Kök-Türk kağanı OzmıĢ Kağan’ı öldürdüler ve 742-743 yıllarından sonra ise, Basmıl Türkleri’nin kağanlığı altında yeni bir devlet kurdular. Uygurlar Basmıl Kağanlığı’nın “Sol Yabgusu/ Doğu Yabgusu”; Karluklar ise, “Sağ Yabgusu/Batı Yabgusu” oldular. Bu yeni devletin yapısı bir “federal” devlet idi. 744 yılında Uygurlar’ın reisi olan Sol Yabgu, Basmıl Kağanı’nı yendi ve böylece Uygur Kağanlığı’nı kurmuş oldu. Kağanlık unvanı olarak da “Kutlug Bilge Kül Kağan” unvanını aldı. Bu unvandan da anlaşılacağı üzere, Kök-Türk Devleti’nin gelenek ve töreleri Uygur Kağanlığı’nda da devam ediyordu. Ancak Uygurlar arasında Mani ve Buda dini gibi yabancı inanışlar yayıldıkça, kağan unvanlarında da ufak değişiklikler yapılmaya başlanacaktır. İkinci Uygur kağanı olan Bayan Çur Kağan, batıdaki Kara TürgeĢ devletine de baş eğdirmişti. Öte yandan güneydeki Beş-balıg, Kuça ve Karaşar gibi, zengin tarım ve ticaret şehirlerini de Uygur egemenliği altına girmişti. Turfan ile Uygurlar arasındaki ilişkiler de, bu çağdan itibaren başlamış oluyordu. Diğer yandan Bayan Çur Kağan, gittikçe güçlenmekte olan Tibetliler’e karşı da cephe almıştı. Çin’de AnluĢan adlı bir general isyan etmiş ve Tang Sülâlesi’nin imparatoru, kendi başkentini bırakıp kaçmak zorunda kalmıştı. Çin ile birleşen Uygur Kağanı Bayan Çur Kağan, Anluşan tehlikesinin ortadan kaldırılmasına da yardım etmişti. Bu yardım sonunda yapılan antlaşma ile, Uygur tüccarlarına Çin kapıları da açılmış oldu. Uygur Kağanlığı Bayan Çur Kağan zamanında, böylece çok sağlam bir temele oturmuş oluyordu. Bayan Çur Kağan’ın Uygur başkenti Karabalgasun’da bulunan ve ġine Usu adı verilen Kök-Türk yazıları ile yazılmış Türkçe bir yazıtı da vardır. 759 yılında tahta çıkan Bögü Kağan ise, daha çok manevî alanda büyük bir atılım yapmıştı. Bir tüccar ve bezirgân dini hâline gelmiş olan Mani dininin öncüsü de, kendisi oldu. Şu gerçeği de unutmamak gereklidir: Mani dini Uygurlar’a, kültür, sanat ve ticaret tecrübeleri bakımından çok şeyler öğretmişti. Uygur kağanları aslında, Dokuz Boy, yani Dokuz Oğuzlar’ın, Yağlakar adlı soyundan geliyorlardı. Fakat bundan sonra boylar arasında rekabet başlamış, devlet içinde bu dokuz boya ve kağan ailesine karşı da güven azalmıştı. Ayrıca Bögü Kağan, Doğu Türkistan şehirleri üzerindeki Tibet baskısını da azaltamamıştı. Bu nedenle öldürülmüştü. 795-805 yılları arasında ise Uygurlar güçlenmiş ve

Tibetliler’i güneye doğru itmişlerdi. Uygurlar’ın öncülük ettikleri “Mani dini tapınakları” her yerde bir pazar ve ticaret yeri özelliklerini kazanmışlardı. Ayrıca Çin’de kurulan Mani dini tapınaklarının çoğunluğu da, yine Uygurlar tarafından kurulmuşlardı. Zamanla Uygurlar’ın Çin’deki “pazar-tapınakları”, gittikçe güçlendiler ve zenginleştiler. Böylece Uygur başkenti âdeta, uluslararası bir kültür ve ticaret merkezi hâline gelmiş oldu. 808 yılında, Uygurlar’ın başkenti Ordu-Balıg’da dikilmiş olan “Türkçe-Soğdca-Çince” yazıt, bu uluslararası ilişkilerin en güzel bir belgesidir. 840 yılında, Uygurlar’ın kuzeybatı taraflarında yaşayan Kırgız Türkleri eski müttefikleri olan Uygurlar’a karşı harekete geçtiler. 100.000 kişilik bir Kırgız ordusu Uygur başkentine bir baskın sonucu girerek Uygur kağanının altın çadırını yaktılar ve Uygurlar’a karşı acımaksızın bir katliâma giriştiler. Bunun üzerine Uygurlar, canlarını kurtarabilmek için değişik yörelere doğru kaçmak zorunda kaldılar:

1. Uygurlar’ın büyük bir bölümü Çin sınırına doğru indiler. Fakat Çinliler bu felâketi, Uygurlar’ı yok etmek için çok iyi bir fırsat olarak değerlendirdiler. Bu nedenle, Uygurlar’ın bir kısmı Turfan’a doğru yönelip, kurtulmaya çalıştılar.

1. Uygurlar’dan bazıları ise, eski köleleri ve tâbileri olan, Doğu’daki bazı Proto-Moğol kavimleri içinde kaldılar. Uygurlar’ın bu bölümü, sonradan Kuzey Çin’deki Hıtay yani (Liao) İmparatorluğu’nun kuruluşunda, önemli bir rol oynayacaklardır.

1. Kaçan Uygurlar’dan diğer bir bölüm ise, çok güneylere, yani Çin’in batısındaki Kansu bölgesine kadar indiler. Sonradan, “Sarı-Uygurlar” adı ile anılacak bu Uygur grupları, Ġpek Yolu üzerinde yerleşmişlerdi. Bu bölgenin yerli halkının herhangi bir direnciyle karşılaşmamış olan Uygurlar varlıklarını günümüze kadar devam ettirmişlerdir. Günümüzde de Türk dilini ve kültürünü yaşatan bu Uygurlar ticarî hayatta da çok gelişmişlerdi.

Uygurların bazıları ise, batıdaki Karluk Türkleri’ne sığınmış olup bunlar hakkında çok az bilgi bulunmaktadır.

1. “Turfan ve Beşbalıg Uygurları”, hiç şüphe yok ki Uygurlar’ın en önemli bölümünü oluşturmaktadırlar. Çok daha önceleri, 840 yılından, yani Orkun’daki Uygur Devleti’nin yıkılışından önceki Uygur kağanları, ticaret ve tarım merkezleri olan bu büyük Türkistan şehirlerini ele geçirmek için, büyük bir çaba harcamışlardı. Bu sebeple Uygur Devleti’nin yıkılmasından sonra Turfan dolaylarına kaçan Uygurlar için burası en güvenilir bir yer ve bölge olmuştu. 848 yılından sonra, kendilerini toparlayıp, varlıklarını komşularına kabul ettiren bu Turfan ve Beşbalıg Uygurları 856 yılında ise, bağımsızlıklarını ilân etmişlerdi. Çin idaresi ise Tibet tehlikesine karşı Uygurlar’ı desteklemeye başlamışlardı. Kültür ve medeniyet bakımından büyük gelişmeler gösterecek olan bu Uygurlar, 1335 yılına kadar kendi devletlerini devam ettirmişlerdir. Çengiz Han devletinin büyüyüp gelişmesinde de yine bu Uygurlar’ın, öncülük, bilgi ve tecrübelerinin çok büyük bir payı ve etkisi olmuştur.

II. Kök-Türk Kağanlığı, Çin’in baskı ve zulmüne karşı yapılan sayısız ayaklanmaların sonunda 681 yılında Kök-Türk hanedan soyu Aşına’dan gelen Kutlug tarafından kuruldu. Kutlug, aygucısı (danışmanı) Tonyukuk ile kağanlığı, Ötüken başkent olmak üzere yeniden teşkilâtlandırmıştır. Bu sebeple Kutlug Kağan’a “Ġl = Devlet’i derleyip toplayan” manasına İl-teriş unvanı verildi. Ordu ve diplomasi işlerini Bilge Tonyukuk’a bırakan İlteriş Kağan, kardeşi Kapagan’ı da şad ilân etti. Devlet kurulduktan sonra, Çin’e karşı sayısız akınlar yapıldı. Bu akınların birinde 23 Çin şehrinin tahrip edildiği ve okyanusa kadar ulaşıldığından bahsedilmektedir.

lteriş Kağan 692 yılında öldüğü zaman Kök-Türk Devleti geçmişteki büyüklüğüne ve gücüne erişmiş bulunuyordu. Yerine ise, oğulları Bilge ve Kül Tigin’in yaşlarının küçük olması sebebi ile kardeşi Kapagan, kağan oldu (692-716).

Kapagan Kağan devri, fetihlerin devam ettiği ve Türk birliğinin kurulduğu bir devir olmuştur. Kapagan, bu birliği gerçekleştirmek için gerektiğinde zaman zaman çok şiddetli davranmıştır. Kırgızlar, Türgişler ve Basmıllar itaat altına alınmış, Karluk ve Oğuz Türkleri cezalandırılmıştı.

Ancak Kapagan Kağan’ın 716 yılında öldüğü zaman şiddet politikasının bir sonucu olarak ülkede büyük karışıklıklar baş gösterdi. Yerine geçen İnal/İni-el Kağan’a karşı taht mücadelesine giren Bilge ve Kül Tigin kardeşler Kök-Türk Devleti’nin başına geçmeyi başardılar. Kutlug Kağan’ın oğulları Bilge ve Kül Tigin amcaları Kapagan’ın kağanlığı zamanında önemli devlet görevlerinde bulunmuşlar ve önemli başarılar kazanmışlardır. Bilge, şad unvanı ile devletin Batı (Sol) kanadının başında bulunmuştu. 716 yılında Bilge, kağan olunca küçük kardeşi Kül Tigin, ağabeyinin yerine devletin Batı kanadının başına geçti. Kül Tigin aynı zamanda ordunun düzenlenmesi işini de üzerine almıştı. Kutlug ve Kapagan Kağan dönemlerinin aygucısı olan Bilge Tonyukuk ise, aynı görevine devam etmiştir.

Bilge Kağan zamanında devlet, eski güç ve itibarına kavuştu. Çin ile ittifak hâlinde olan güçlü Moğol kabileleri ve Basmıllar’ın oluşturduğu tehdit ortadan kaldırıldı. Böylece doğuda ve batıda kağanlık sınırları doğal sınırlarına kavuşmuş oldu. Bilge Kağan dönemi (716-734) II. Kök-Türk Devleti’nin en parlak devri olmuştur. Ancak, Tonyukuk’un 725, sonra Kül Tigin’in 731 yılında ölümü üzerine, iki büyük yardımcısını kaybeden Bilge Kağan da 734 yılında öldü. Bu üç Türk büyüğü adına ayrı ayrı dikilen bengütaşları Kök-Türk Devleti’nin ölmez hatıralarıdır. Bilge Kağan’ın ölümü sonrasında Kök-Türk Devleti bir yandan güç kaybederken Dokuz Oğuzlar yani Uygurlar, Karluklar ve Basmıllar gibi Türk kavimleri de güçlenmişlerdi.

743 yılında bu üç Türk kavminin, Basmıl Türkleri’nin önderliğinde toplanıp, Kök-Türk Devleti’ni yıkmalarıyla Kök-Türk devri de sona ermiştir.

Türk adının ilk defa resmî bir devlet adı olarak görüldüğü Türk Devleti Kök-Türklerdir. Böylece siyasî bir anlam kazanan Türk adı aynı soydan gelen değişik ad taşıyan topluluklar için bir millet adı olmuştur. Kök-Türk İmparatorluğu’nun kuruluşunda eski Büyük Hun İmparatorluğu’nun gelenekleri çok büyük rol oynamış olup bu sebeple Çin tarihleri, Kök-Türkleri, Hunların bir soyu olarak göstermekteydiler. Ayrıca Kök-Türklerin devlet teşkilâtında Hun çağından kalma birçok unvanlar ve gelenekler de vardı. Çin tarihlerinde Kök-Türk Devleti’nin kuruluşunu, şu şekilde anlatılmaktadır:

1. Kök-Türk Devleti, Çin’den kaçıp Orta Asya’ya gelen ve Motun/Mete’nin soyuna mensup Pinliang Hunları tarafından kurulmuştur,

1. Kök-Türk Devleti’ni kuranlar, Turfan’ın kuzeybatısında bulunan ve Tanrı Dağları’ndaki bir mağaradan çıkan dişi kurdun nesilleri idiler,

1. Kök-Türk Devleti’ni kuran kavim başlangıçtan beri, Altay dağlarının kuzeyindeki Kırgızlar’la aynı soydan geliyorlardı.

Çin tarihlerinin anlattıkları her üç görüş de doğrudur. Çünkü Tanrı Dağları ile Altaylar üzerinde yaşayan Türkler, bu devletin temelini oluşturmuşlardı. Büyük Hun devletinden kalma ve büyük devlet idare etme tecrübesi olan Türk soyları da, hiç şüphe yok ki Kök-Türk Devleti’nin kurulmasına büyük katkıda bulunmuşlardı. IV. yüzyıl sonunda Orta Asya’daki Türk kavimleri, Çinliler tarafından Kaoçı, yani “yüksek arabalılar” adı ile de adlandırılmakta olup V. yüzyılda, Çin sınırından Aral Gölü’ne kadar uzanan bütün Türk kavimlerine, Çinliler tarafından bu ad genelleştirilmişti.

Kök-Türkler’in tarih sahnesine çıktıkları sıralarda Orta Asya Juan-Juanlar’ın egemenliği altında idi. Kök-Türkler de Altay Dağları civarında, önemli bir siyasî güç hâlinde onlara bağlı olarak yaşıyorlar, geleneksel sanatları demircilikle uğraşıyorlar ve Juan-Juanlar’a silah üretiyorlardı. Diğer yandan Kök-Türkler, daha 534 yıllarında Çin ile diplomatik ilişkiler kuracak bir güce erişmişlerdi. Bu sıralarda başlarında Bumın bulunuyordu. Bumın, bir Türk boyu olan Tölesler’in isyanını bastırması karşılığında Juan-Juan Kağanı’nın kızı ile evlenmek istedi. Ancak bu isteğinin kabaca geri çevrilmesi üzerine Bumın, üst üste vurduğu darbelerle onların bütün topraklarını ele geçirmiş ve bu devleti ortadan kaldırmıştır. 552 yılında meydana gelen bu mücadele sonrasında Kök-Türk Devleti de kurulmuş oldu. İl-Kağan unvanını alan Bumın, devletinin merkezi olarak da, Büyük Hun Devleti’nin merkezinin bulunduğu Orhun Irmağı’nın hemen batısını oluşturan Ötüken’i seçti.

Türk devlet geleneğine göre Kök-Türk Devleti Doğu ve Batı olmak üzere iki kanat hâlinde teşkilâtlanmaktaydı. Bu devlet yapısında Batı kanadı Doğu’nun yüksek hâkimiyetini tanımak durumunda olduğu gibi Doğu kanadı aynı zamanda merkezi de temsil etmektedir.

Bumın doğuda kağan olduğu zaman, küçük kardeşi İstemi de yabgu unvanıyla devletin batı kanadının başına geçti (552-576). Bumın Kağan’ın devleti kurduğu yıl içerisinde ölmesi üzerine yerine oğlu Ko-lo (Kara) kağan olmuştur. Ancak O’nun da erken ölümü ile kısa süren kağanlığının ardından, Bumın’ın diğer oğlu Mukan Kağan’ı (553-572) devletin Doğu kanadının başında görüyoruz. O’nun zamanında İstemi Yabgu batı kanadını yönetmeye devam etmiştir. Mukan Kağan, devleti daha da güçlendirerek, hâkimiyetini genişletmiş ve Çin üzerinde baskı kurmuştur.

Devletin Batı kanadını idare eden İstemi Yabgu, kısa zamanda, Altaylar’ın batısını Isık Göl ve Tanrı Dağları’na kadar hâkimiyeti altına aldı. Batıdaki faaliyetleri sonucunda, Ortaçağ’ın en büyük iki devleti Sasanî ve Bizans İmparatorlukları ile ilişkiler kuruldu. İpek Yolu’nu ellerinde tutan Akhun (Aftalit) Devleti, Sasanîler’le işbirliği yapılarak ortadan kaldırıldı. Toprakları Ceyhun Nehri (Amuderya) sınır olmak üzere iki devlet arasında paylaşıldı (557). Böylece Kök-Türkler egemenliklerini Kuzey Hindistan’daki Keşmir bölgesine kadar genişletmiş oldular.

Kök-Türkler’le Sasanîler’in arası İpek Yolu’nda egemenlik kurma konusundan dolayı bozuldu. Sasanîler’e karşı Bizans ile işbirliğine yönelen İstemi, İstanbul’a bir elçilik heyeti gönderdi. İmparator II. Justinos tarafından kabul edilen bu heyet, aynı zamanda Orta Asya’dan Doğu Roma/Bizans’a giden ilk resmî heyetti (568). Bizans da ipek ticaretinde Sasanîler’in aracılığından memnun değildi. Bu sebeple Kök-Türkler’e karşı bir elçilik heyeti göndererek iki devlet arasında ittifak yapıldı (571). Bu ittifak neticesinde 571 yılında 19 yıl sürecek olan Sasanî-Bizans savaşları başlamıştır. Bu savaşlar her iki devleti de sarsmış ve aynı dönemde doğup gelişen İslâmiyet’in Suriye, Irak ve İran’da yayılıp yerleşmesinde büyük rol oynamıştır. Dünya tarihinde çok önemli gelişmelere yol açan bu duruma, İstemi’nin Batı politikasının katkısı çok büyüktür.

Mukan Kağan’ın 572 yılında ölümü üzerine Kök-Türk tahtına kardeşi Ta-po geçti. Ağabeyinden sağlam bir devlet düzeni devralan Ta-po, daha çok kültür meseleleri ile uğraşmıştır. O’nun zamanında, Çin edebiyat ve fikir eserleri Türkçeye tercüme edilmiştir. Ta-po devri Kök-Türk Kağanlığı’nın en parlak devri olmakla birlikte çöküşün de başladığı devirdir. O kağanlığın kendi idaresinde bulunan doğu kanadını ikiye ayırarak doğu tarafındaki kısma kardeşi Ko-lo’nun oğlu Işbara’yı, batıdaki kısma kardeşi Jo-tan’ı tayin etti. Budizm inancının Kök-Türkler arasında bu dönemde yerleştiği ve yayıldığını da görüyoruz.

Kök-Türk Kağanlığı’nın Doğu kanadında bu zayıflama belirtilerinin görüldüğü bir sırada Batı kanadının başında bulunan İstemi Yabgu öldü (576). İstemi’nin yerine kağanlığın Batı kanadının başına oğlu Tardu geçti (576-603). Kağanlığın Doğu kanadında ise Ta-po Kağan’ın 581 yılında ölmesi üzerine yerine kardeşinin oğlu Işbara kağan oldu. Işbara’nın kağanlığı devrinde, Batı kanadında görev yapan Tardu’nun ihtirası devletin 582 yılında resmen ikiye ayrılmasına sebep oldu.

Işbara’nın kağanlığı zamanında Çin’in Doğu Kök-Türk Devleti üzerinde baskısını artırdığını görüyoruz. O’nun 587 yılında ölümünden sonra, başa geçen kağanlar zamanında bu baskı ve Çin’e has entrikalar artarak devam etmiştir. Devlet Şi-pi Kağan devrinde (609-619) toparlanır gibi olmuş ise de, O’nun ölümü üzerine Çin tehdidi kendini tekrar göstermiştir. Nihayet Kie-li, kağanlığı zamanında, 630 yılında yapılan bir savaşta yenildi ve yakalanarak Çin’e gönderildi. Bu tarih, Doğu Kök-Türklerinin istiklâlinin de sonu kabul edilir.

630 yılında başlayan Çin hâkimiyeti yarım yüzyıl sürdü. Bu süre içerisinde Çin’e karşı birçok ayaklanma gerçekleşmesine rağmen, bunların hepsi Çinliler tarafından kanlı bir şekilde bastırılmıştır. Ancak bu tür hareketler, Türklerin hürriyet ve istiklâl arzularını sürekli canlı tutmuştur.

582 yılında ikiye ayrılan bu iki Kök-Türk kanadı, hâkimiyet mücadelesi yüzünden birbirlerinin düşmanları hâline gelmişlerdi. Batı Kök-Türklerinin başında bulunan Tardu, bir yandan Doğu’ya üstünlüğünü kabul ettirmeye uğraşırken, diğer yandan da batıda genişleme politikasına yönelmişti. Tardu, Maverâünnehir ve Harezm, Ötüken bölgesi, Kuzeybatı Moğolistan ve Kaşgar’a kadar hâkimiyetini genişletti. Ancak 601 yılında Çin üzerine yaptığı seferin başarısızlıkla sonuçlanması birçok Türk ve diğer kavimlerin isyanına sebep oldu. Tardu’nun 603 yılında ölümünden sonra Batı Kök-Türkleri’nde iç karışıklıklar baş gösterdi. Tardu’nun torunu olan Tong-Yabgu (619-630)’nun 630 yılında bir mücadelede ölmesi, Batı Kök-Türkleri’nin Çin’in egemenliğine görmesine sebep oldu.

Asya Hunları Devleti, anavatan coğrafyası içerisinde, Çin’in kuzeybatısında Altaylar’dan Orkun havzasına kadar uzanan bozkırlarda kurulan bir Türk devletidir. Çin kaynaklarında M.Ö. I. binli yıllardan itibaren bilgi verilen Hun konfederasyonu içerisindeki Türk boyları M.Ö. IV. yüzyıldan itibaren güçlü bir konuma gelmişler, Çin İmparatorluğu’na M.Ö. III. yüzyıldan itibaren baskılarını gittikçe arttırmışlardır. Bu sebeple Çinliler kuzey sınırlarını korumak amacıyla ünlü Çin Seddi’nin inşasına başlamışlar ve M.Ö. 214 yılında Çin Seddi tamamlanmıştır.

M.Ö. III. yüzyılda Orta Asya’da üç büyük ve güçlü kavimden bahsedilmektedir: Hunlar, Yüeçiler ve Tung-hular. Çin kaynakları M.Ö. 210’lu yıllardan itibaren “Hiung-nu” olarak adlandırdıkları Hun Türkleri’nden bahsetmektedirler. Bu tarihlerde Hunlar’ın başında Teoman/Tuman adlı bir kağan bulunmakta ve Çin kaynaklarında bu Türk kağanı Tuman Şanyü olarak yer almaktadır. Çinliler Tuman zamanında Hunlar’ı, Çin topraklarındaki yurtlarından kuzeye atmışlar bunun üzerine Hunlar otlaksız kalmışlardı. Hunların eski topraklarını kurtarma çabası, birleşme ve güçlenmelerini de sağlamış oldu. Teoman/Tuman’ın oğlu ve tahtın meşrû varisi olan Motun/Mete Şanyü/Tanhu, üvey annesinin kışkırtması sonrası babası tarafından Yüeçiler’in yanına rehin olarak gönderilmişti. Motun/Mete, İpek Yolu üzerinde oturan Yüeçiler’in yanında bir süre rehin kalmıştı. Böylece Motun/Mete’nin dünya görüşü genişlemiş ve Batı memleketleri hakkında da, kesin bilgileri olan bir devlet adamı hâline gelmişti. Daha sonra Yüeçiler’in elinden kurtulmayı başaran Motun/Mete Tanhu babasına karşı giriştiği iktidar kavgasını kazanmış ve M.Ö. 209 tarihinde Hun tahtına geçmiştir. Motun/Mete, ilk önce doğudaki Moğollar’ın ataları olan Tunghu/Tunguz devletini yıktı ve bütün Moğol kavimlerini de dağıttı. Ondan sonra ise İpek Yolu üzerindeki Yüeçiler’i yendi. Bu büyük akın ile, Çin’in batısındaki ticaret yolları Hunlar’ın kontrolü altına girmişti. Motun/Mete, daha sonra, Doğu Türkistan’ı ele geçirdi. Doğu Türkistan’a o çağda “26 Krallık” adı veriliyordu. Doğu Türkistan, yalnız Mete çağında değil, İsa’dan sonraki yüzyıllarda da “Hunlar’ın buğday ve erzak ambarı” olmuştu. Çinliler buraya “Hunlar’ın sağ kolu” da demişler ve Hunlar’ın “sağ kolunu kesmek için” özel akınlar düzenlemişlerdi. Hunlar’ın batıya ve Altay dağlarına doğru genişlemeleri Çin tarihlerinde dört yer adı gösterilerek belirtilmiştir. Bu adlara göre, Motun/Mete Hun Devleti’nin sınırlarını Güney Sibirya ve Aral Gölü’ne kadar uzatmış oldu. Orta Asya kavimlerini birleştiren Motun/Mete daha sonra Çin’e döndü. Çin topraklarına giren Motun/Mete, Çin İmparatoru Kao-ti’nin 320 bin kişilik tamamı piyadelerden oluşan ordusunu, Turan taktiği ile çember içine aldı. İmparator, ancak Hunlar’ın bütün şartlarını kabul ederek kendisini ve ordusunu kurtarabilmiştir (M.Ö. 201). Yapılan antlaşmaya göre Çin İmparatoru, Hunlar’ın yaşadığı bütün toprakları Hun Devleti’ne bırakmayı, yıllık vergi yanında yiyecek ve ipek vermeyi kabul etmek zorunda kalmıştır.

Bir süre sonra Motun/Mete, Isık Göl etrafında oturan Vusunlar’ı egemenliği altına aldı. Böylece devletin sınırları, doğuda Mançurya’dan batıda Aral Gölü’ne, kuzeyde Sibirya’nın içlerinden güneyde Çin Seddi ve Tibet’e kadar uzanmış oluyordu. Mete bu sınırlar içinde yaşayan bütün konar-göçer kavimleri bir bayrak altında toplamış ve M.Ö. 177’de Çin hükümdarına yazdığı mektupta “Yay çeken halkların hepsi tek aile içinde toplanmıştır” diyerek millet olmak şuuruna güzel bir örnek vermiştir. Büyük Hun Hakanı Motun/Mete’nin yönetim ve askerlik alanında yaptığı düzenlemeler Türk devlet geleneğinde önemli bir başlangıç olmuştur. Sonradan kurulacak Türk devletleri de, bu gelenek üzerinde teşkilat yapılarını oluşturmaya devam edeceklerdir.

Motun/Mete M.Ö. 174’te ölünce yerine oğlu Kiyük geçti, Kiyük, Tanrı Dağları civarını ellerinde tutan Yüeçiler’i, kesin olarak mağlûp ederek, batıya sürmüş, Yüeçiler’in batıya göçü ise Batı Türkistan, Afganistan ve Hindistan için önemli sonuçlar doğuracak olan bir kavimler hareketine sebep olmuştur. Mete’nin Çin ile taptığı antlaşma, onun döneminde de devam etmiş ancak M.Ö. 166 yılında Çin’e bir sefer düzenlemiştir.

Kiyük’ün ölümünden sonra (M.Ö. 160) Çin, politikasını değiştirerek, Hunlar’a üstünlük sağlamak için büyük reformlara girişmiş ve ordusunu Hunlar’ı örnek alarak yeniden yapılandırmıştır. Ayrıca Hun siyasî birliğini içten parçalamak maksadıyla iç mücadeleleri ve bazı kavimleri kışkırtmıştır. Bu faaliyetlerinin sonucunu almakta gecikmeyen Çin, Kiyük’ün oğlu Kun-şin (M.Ö. 160-126) devrinden itibaren inisiyatifi ele geçirir. Bu dönemden sonra gerileme döneminde giren Hun akınları kuzeyde durulurken, Çin’in karşı saldırıları ile İpek Yolu üzerindeki memleketler de birer birer elden çıkmaya başlamıştır. İpek Yolu’nun kontrolünün Çinliler’in eline geçmesi Hunlar için tam bir yıkım olmuş, iktisadî ve siyasî bakımdan yaşanan zorluklar Hunların ikiye bölünmesiyle neticelenmiştir. M.Ö. 58 yılında tahta çıkan Ho-Han-ye’nin sıkıntıları aşmak için Çin’e tâbi olunması gerektiği fikrini savunması ve bunu şerefsizlik sayan kardeşi Chih-chih/Çi-çi’nin ona karşı çıkması üzerine Hunlar ikiye bölündüler.

Ho-han-ye Çin himayesini kabul edip, halkının bir kısmını Çin’in kuzey sınırındaki Ordos’a gönderirken, Çin’e bağlanmayı kabul etmeyen Çi-çi, kendine bağlı boylarla batıya çekildi (M.Ö. 54) ve Çu-Talas boylarında bağımsızlığını ilân etti.

Çi-çi’nin kurduğu Batı Hun Devleti fazla ömürlü olamadı. Çi-çi, Talas Irmağı boylarında kurduğu şehirde kalabalık Çin ordularının muhasarasına maruz kaldı. Meydan savaşına alışkın olan Hun ordusu, kale savunmasına başarılı olamayarak, Çinliler tarafından imha edildi (M.Ö. ve böylece batıdaki Hun devleti yıkılmış oldu. Çin’e bağlanan Hunlar da kısa bir süre için güçlenmişlerse de M.S. 48 yılında bu devlet de kuzey ve güney olmak üzere ikiye bölünmüştür. Kuzey Hunları, batıdaki Hunlarla birleşirken, Güney Hunları Çin sınırına yerleşmiş ve M.S. 216 yılına kadar varlıklarını sürdürmüşlerdir.

Tarihte Türk devletlerinin adı bilinen en eskisidir. Boylar birliği olarak Cov Hanedanı’nın idaresinde kurulan devlet bugünkü Kuzey Çin’de (Ordos Bozkırı, onun kuzeyinde uzanan Şen-si ve Kan-su bölgeleri) ortaya çıkmıştır. Kuzey Çin’de 800 yıl hâkim olan bu hanedanın, uzun süre Çin sülalesi sayılmasından, araştırmaların ilerlemesiyle vazgeçilmiştir. Covlar’ın Türk ırkından bir kavim oldukları hususunda Harletz (1891), S. Ogawa (1920), G. Haloun (1924), Wang Pun-son (1936), Zeki Velidi Togan (1946), Wolfram Eberhard (1947) ve Emel Esin (1978) birçok deliller ortaya koymuşlardır. Yazılı tek kaynak olan Çin kaynaklarından Cov Devleti’nin İ.Ö. 1200 (?) yıllarından İ.Ö. 247 yıllarına kadar hüküm sürdüğü anlaşılmaktadır.

Büyük bir ihtimalle devleti meydana getiren boyların büyük bir kısmının Proto Türkler olduğu tahmin edilen Cov kültüründe dağ keçisi, koyun motifi, Çin kaynaklarında tespit edilen en eski Cov efsanesinde yer almaktadır.

Birçok yerde arkeolojik kazıya dahi ihtiyaç göstermeden Sibirya’da Kem (Yenisey) ırmağının yukarı ve orta kesiminden Tuna ırmağına kadar uzanan geniş bozkırlarda çok sayıda kurgan ve konaklama yerleri bulunmuştur. Bilhassa Kem, Ob, Ertiş ırmakları boyu ile Altaylar (Altın Yış)’da açılan kurganların sayısı diğer bölgelerden daha fazladır. Bu kurganlar, hâlâ bu bölgelerde yaşayan Türkler’ce ata mirası olarak mukaddes addedilmeleri sebebiyle herhangi bir tahribata uğramadan günümüze kadar bozulmadan gelebilmişlerdir. Avrasya bozkırlarında eski Türkler’e ait kurgan ve konaklama yerlerini kronolojik olarak aşağıdaki şekilde bir tasnife tâbi tutacağız.

Taş Çağı (Ġ.Ö. 10. binden M.Ö. 1700 yıllarına kadar)

Bu çağ da kendi içinde bir tasnife tâbi tutulabilir:

Geç Kaba-Taş Çağı: Bu dönemden Afont Dağı kalıntıları bulunmuş olup, İ.Ö. 10.000 yıllarından kaldığı tahmin edilmektedir.

Yontma-Taş Çağı: İ.Ö. 8000-3000 yıllarına ait bu çağdan çeşitli eserler günümüze kalmıştır.

Taş-Bakır Çağı: Bu çağdan kalan Afanesyevo Kültürü oldukça önemlidir. Afanesyevo kültürü Altay-Sayan dağlarının kuzeybatısındaki bozkırlarda bugünkü Minusinsk denilen bölgede ortaya çıkarılmıştır. İ.Ö. 2500-1700 yıllarına ait bu kültürde ilk defa olarak koyun kemikleri at kalıntıları ile bir arada çıkmış olup, koyunun Türkler’ce İ.Ö. 2500 yıllarından itibaren bilindiğini göstermektedir.

Maden Çağı

Tunç Çağı

Andronova Kültürü: İ.Ö. 1700-1200/1000 yıllarına ait olduğu öne sürülen bu kültür, Afanesyevo kültür bölgesinde yani Minusinsk’te ortaya çıkarılmıştır.

Tuva (Tuba) Tuncu Kalıntıları: Günümüzde Tuva/Tuba adı verilen Uluğ Kem bölgesinde bulunan bu kalıntılar İ.Ö. 2000-700 yıllarına aittir. Bu kültür kalıntıları Orta Asya’nın çok yerinde Türkler’in ataları olarak kabul edilen Ting-Lingler’e aittir.

Kazak Tuncu Kalıntıları: Bu kalıntılar İ.Ö. 2000-700 yıllarına aittir.

Karasug Kültürü: İ.Ö. 1300-700 yıllarına ait olup, Köğmen dağları, Kem/Yenisey, Kemçik, Uluğ-Kem, Abakan ırmağı çevresinde yani Afanesyevo ve Andronova kültürleri gibi aynı bölgede yani Minusinsk’te ortaya çıkmıştır. İ.Ö. 1400-1300 yıllarına doğru doğudan bölgeye göç eden Ting-Lingler, tarihî devirde Asya’da Türkçe konuşan bütün boyların ataları olarak kabul edilmektedirler. Ting-Ling adı bu boyların sahip oldukları dört tekerlekli, üzerlerine çadır (yurt) kurulabilen yüksek arabalarından dolayı verilmiş olup, daha sonraları Çin kaynakları bu Proto Türkler’den kağnılı manasına gelen Kao-ch’e adıyla bahsedeceklerdir.

Karasug kültürü, İ.Ö. 700 yıllarından itibaren Sibirya bölgesine, Baykallar’a, Moğolistan ve Yedi-su havzalarına yayılmış ve buradaki kültürlere tesir etmiştir.

Yassı Mezarlar Kültürü: Baykal Gölü’nün güneydoğusunda Ötüken Dağları (Hangay), Selenge, Orkun, Temir ırmakları ve Baykal Gölü çevresinde İ.Ö. 1000 yıllarına doğru ortaya çıkan yassı taşlı mezarlar kültürü Geç Tunç Çağı devrinden kalmadır. Bu kültür Uygur Türkleri’nin ataları kabul edilen kuzeyli Ting-Lingler’in esridir. Köğmen Dağları’nın güneydoğuya devamı olan Ötüken (Hangay) Dağları, Köğmen Dağları bölgesiyle beraber Türk dünyasının en eski merkezlerinden biridir. Burada ortaya çıkan bu kültür, Minusinsk bölgesinde ortaya çıkan Tagar Kültürü ile büyük benzerlik göstermektedir.

Demir Çağı

Uyuk (Tuva) Kültürü: İ.Ö. 700-200 yılları arasında ortaya çıkmış olup, İ.Ö. 200 yıllarından itibaren Şurmak Kültürü’ne dönüşecek ve bu kültür İ.S. 300 yıllarına kadar devam edecektir. Uyuk/Şurmak kültürlerinin de merkezi gene Uluğ Kem bölgesidir.

Tagar Kültürü: İ.Ö. 700-İ.S. 100 yılları arasında Köğmen Dağları, Kem, Kemçik, Uluğ-Kem ve Abakan Irmağı çevresinde ortaya çıkmıştır. Minusinsk adını da verdiğimiz bu bölgeye İ.Ö. 700-600 yıllarında Kağnılı Türkler’den Ting-Ling boylarının yeni bir göçü vuku bulmuş ve bölgede hâkim Karasug Kültürü, Tagar Kültürü’ne inkılâp etmiştir.

Esik/Eşik Kalıntıları: 1969 Martı’nda Kazakistan’ın merkezi Alma-Ata’ya 50 km uzaklıktaki Esik Avdanı (Kapı Kazası)’nda yapılan hafriyat 1970 Martı’nda sonuçlanmıştır. Kazakistan İlimler Akademisi üyesi Kemal Akışev’in başkanlığında Kazak bilim adamları tarafından yapılan hafriyatta üzerinde tamamen altınla işlenmiş bir zırh bulunan bir erkek cesedi ile 4000 parça altın eşya çıkarılmıştır. Esik kalıntılarının bulunduğu coğrafî saha Isık-göl çevresi, Alatağ, İli Vadisi, Çu-Talas ırmakları arası Kuz-orda ve Taraz çevresinden ibarettir. Esik mezarlarında çıkarılan kültür ve İli Vadisi’ndeki Sakai devri mezarları ve Altay/Altun-yış dağlarındaki Pazırık devri mezarları arasında ırk ve kültür bakımından birçok ortak nokta bulunmaktadır.

Köğmen Dağları’ndan güneybatıya doğru Batı Altay, Tarbagatay, Tanrı Dağları/Tien-schan ve Alatağ silsileleri birbirlerine paralel olarak Isık-göl’e kadar uzanmaktadır. Bu dağları kuzey etekleri boyunca bozkırlar ve yaylalar uzanmakta ve çok eski zamanlardan beri Türkler’in yurdu olarak bilinmektedir. İ.Ö. 176 ve 43 yıllarında Uygurlar Isık-göl’ün kuzeyinde, Kırgızlar, Isık-göl’ün 200 km kadar kuzeybatısında yaşamakta idiler. Talas Irmağı vadisi Kırgızlar’ın merkeziydi. Milattan önceki yüzyıllarda Kağnılı boyların, Uygur ve Kırgız gibi çeşitli Türk topluluklarının buluştuğu yer olarak bilinen bölge, İ.Ö. VI.-III. yüzyıllarda Sakai adı verilen Orta Asyalı konar-göçerlerin yurdu idi. İ.Ö. III. yüzyıllara doğru aynı bölgede Çin kaynaklarında K’ang-kü ve Wu-sun olarak geçen boylar görülmeye başlar.

Esik mezarlarında (İ.Ö. V.-IV. yüzyıl) gümüş bir kap üzerinde Kök-Türk harflerinin arkaik şekli olan harflerle yazılmış kalıntılar bulunmuştur. Esik mezarlarının çoğu yağmalanmış olmakla beraber, bölgenin güneyinde hiç bozulmamış bir şekilde 16 yaşındaki bir delikanlıya ait bir mezar ortaya çıkarılmıştır. Gencin üzerindeki eşyalar konumuz açısından oldukça önemlidir. Börkün üstünde dağ keçisi motifi derhal göze çarpmaktadır. Ayrıca mezarda bulunan dört bin kadar altın levhalar üzerinde genellikle, at, dağ keçisi, geyik, kaplan, pars, kurt ve yırtıcı kuşlara ait resimler görülmektedir. Esik buluntuları ile Tagar Kültürü ve Altaylar’daki Çulışman Irmağı kıyısındaki Kumurtuk kalıntıları arasında benzerlikler oldukça fazladır.

Taştık Kültürü: İ.Ö. 300-İ.Ö. 400 yıllarına ait olup, Köğmen Dağları, Kem, Kemçik, Uluğ-Kem, Abakan Irmağı çevresinde ortaya çıkmıştır. Taştık Kültürü kalıntıları arasında çeşitli küçük hayvan heykelleri ve tasvirleri arasında dağ keçisi motifi oldukça çok sayıda görülür. Bu heykel ve tasvirler arasında Kök-Türk Kağan tamgasına benzer şekilde yanında bayrak direklerine dikilen dağ keçisi heykelleri de dikkati çeker. Bu kültürün yaratıcıları İ.Ö. 300 yıllarına doğru doğudan gelen Kağnılı Türk boylarıdır. Tagar Kültürü’nü Taştık Kültürü hâline inkılâp ettiren bu boylar kısa bir zaman içinde bu kültürü bölgede Türkçe konuşan bütün topluluklara yaymıştır. Kiselev, Taştık Kültürü’nü doğrudan doğruya Kırgız ve Kök-Türk kültürlerinin öncüsü olarak kabul eder.

Mayemir ve Pazırık Kültürü: Heredotes’te Argyppoi olarak zikredilen ve Türk olarak tahmin edilen boylarla Kağnılı Türk boylarına atfedilen Pazırık, Şibe ve Mayemir kültürleri Altun-yış (Altay) Dağları, Yarış (Çungarya) Yaylası, Tarbagatay Dağları, Kara İrtiş ve Yumar (Ob) Vadileri çevresinde ortaya çıkmıştır. Köğmen bölgesinde ortaya çıkan Taştık Kültürü, Altay bölgelerinde Mayemir Kültürü’ne inkılâp etmiştir. Taştık Kültürü’nü, Altay bölgesine taşıyan boylar Köğmen Dağları bölgesinden gelmiş olup, Pazırık mezarları İ.Ö. IV-İ.S. II. yüzyıllardan kalmadır.

Pazırık mezarları ilk defa olarak 1929 yılında S. I. Rudenko ve M. P. Greyaznov adlı iki Leningradlı bilim adamı tarafından ortaya çıkarılmıştır. İlk mezar, Sibirya’da 1600 m yükseklikteki Ulagan Vadisi’nde bulunmuştur. Pazırık denilen bu yerde yapılan kazılar sonunda tamamen donmuş şekilde, bozulmamış Pazırık mezarı içindekilerle birlikte ortaya çıkarılmıştır. Rudenko daha sonra 1947-1949 yıllarında bir heyetle bölgeye tekrar gelerek dört mezar daha ortaya çıkardı. Pazırık mezarlarından İ.Ö. IV.-II. yüzyıllardan kalma halılar, giyim eşyaları, ayakkabılar, bir tören arabası, mumyalanmış kadın ve erkek cesetleri, süslü ve zengin koşum takımları ile donanmış atlar, çeşitli aletler, müzik aletleri ortaya çıkarıldı. Diğer yandan Potapov, İ.Ö. 176 ve 43 tarihlerindeki Çin kaynaklarında bu bölgede Uygurlar’ın bulunduğuna dair kaydı dikkate alarak bu mezarların Uygur Türkleri’ne ait olabileceklerini ileri sürmektedir.

Selçuklular’ın atası Dokak’ın doğumu 885
Dokak’ın Cend’e gidişi ve Müslüman oluşu 915
Dokak’ın oğlu Selçuk Bey’in ölümü 988
Emîr İsrâil Arslan Yabgu’nun Selçuklular’ın başına geçmesi 990
Çağrı Bey’in Kafkasya seferi 1016
Gazneli Sultan Mahmud’un hile ile Arslan Yabgu’yu tutuklatıp Kâlincar
Kalesi’ne hapsettirmesi 1025
Arslan Yabgu’nun tutuklu kaldığı Kâlincar Kalesi’ndeki ölümü 1032
Çağrı Bey’in Merv şehrini ele geçirmesi 1037
Herat’ın Selçuklu Oğuzları’nın eline geçmesi 1038
Dandanakan Savaşı 23 Mayıs 1040
Harezm’in Selçuklu yönetimine alınması 1045
Bağdat’ta Hutbe’nin Sultan Tuğrul adına okunması 15 Aralık 1055
Sultan Tuğrul’un Bağdat’a girişi 25 Aralık 1055
Çağrı Bey’in ölümü 1060
Sultan Tuğrul’un ölümü, Alp Arslan’ın Selçuklu Sultanı olması 1063
Selçuklu Meliki Yakutî’nin Van ve çevresini fethi 1064
Selçuklu ordu komutanlarından Gümüştekin’in Adıyaman önlerinde
Bizans ordusunu yenilgiye uğratması 1067
Selçuklu ordu komutanlarından Afşın Bey’in Kayseri ve çevresini
Fethederek Halep’e kadar inmesi 1067
Sultan Alp Arslan’ın Tiflis’i fethi 1068
Malazgirt Zaferi 26 Ağustos 1071
Sultan Alp Arslan’ın şehâdeti, Melikşah’ın Selçuklu tahtına geçmesi 1072
Antakya’nın Kutlamışoğlu Süleymanşâh tarafından fethi 12 Ocak 1085
Sultan Melikşah’ın ölümü 1092
I. Kılıç Arslan’ın İznik’e gelerek Anadolu Selçuklu tahtına çıkması 1092
Sultan Berkyaruk’un Büyük Selçuklu tahtına geçmesi 1094
I. Haçlı Seferi’nin başlaması 1097
Sultan Berkyaruk’un ölümü, yerine kardeşi Mehmed Tapar’ın Büyük
Selçuklu Sultanı olması 1104
Sultan I. Mes’ud’un Anadolu Selçuklu tahtına çıkması 1116
Sultan Mehmed Tapar’ın ölümü, Sultan Sançar’ın Büyük Selçuklu Sultanı
olması 1117
Sultan I. Mes’ud’un ölümü ve yerine II. Kılıç Arslan’ın geçmesi 1155
Sultan II. Kılıç Arslan’ın Bizans İmparatoru Manuel Komnenos’u
Myriokefalon/Karamıkbeli Savaşı’nda yenmesi 17 Eylül 1176
Dânişmendli Atabekliği’nin Sultan II. Kılıç Arslan tarafından ortadan
kaldırılması 1178
Sultan II. Kılıç Arslan’ın ölümü ve yerine I. Keyhüsrev’in Anadolu
Selçuklu Sultanı olması 1192
I. Alâaddin Keykubad’ın Anadolu Selçuklu Sultanı olması 1220
Yassıçemen Savaşı’nda Alâaddin Keykubad’ın Celaleddin Harezmşah’ı
mağlûp etmesi 1230
Sultan Alâaddin Keykubad’ın ölümü 1237
Babaîler isyanı 1239
Kösedağ Meydan Savaşı’nda Anadolu Selçuklu Sultanı II. Gıyaseddin
Keyhüsrev’in Moğollar karşısında yenilmesi 1243
Anadolu Selçuklu Devleti’nin sonu 1308

Anadolu Selçuklu Devleti’nin son zamanlarında Anadolu’nun çeşitli yerlerinde yurt tutan Türkmenler kendi beylerinin önderliğinde bağımsızlıklarını ilân ederek Selçuklu Devleti’nden birer birer koptular. Bu beylikler arasında en önemlilerini şöyle sıralayabiliriz:

Karamanoğulları (1250-1487)

Anadolu’da Türkmen Beylikleri arasında Osmanlılar’dan sonra en kuvvetlisi ve devamlısı olan beyliktir. Kurucusu Nûre-Sûfî Bey’dir. Oğuzlar’ın Kaçar Boyu’ndandırlar. Konya, Ermenek, Lârende, Bozkır, Ereğli, Ankara, İçel, Antalya yörelerine egemen olmuşlardı. Önemli hükümdarları arasında Türkçe’yi resmî dil ilân eden (13 Mayıs 1277) Karamanoğlu Mehmed Bey’dir. II. Bayezid zamanında Osmanlı egemenliğine alınmışlardır.

Germiyanoğulları (1260-1429)

Oğuzlar’ın Avşar Boyu’ndan inen Germiyanoğulları Beyliği’nin kurucusu Kerimeddin Ali şîr Bey’dir. Beylik merkezi Kütahya idi. II. Murad zamanında son Germiyanlı Beyi II. Yâkub’un vasiyeti üzerine Osmanlılar’a iltihak etmişlerdir.

Karasıoğulları (1303-1345)

Dânişmendoğulları’ndan inen Karası Beyleri Balıkesir merkez olmak üzere beyliklerini kurmuşlardır. Kurucusu Karası Bey’dir. Sultan Orhan zamanında Osmanlılar’a katılmışlardır.

Aydınoğulları (1300-1425)

Aydın Bey tarafından İzmir, Manisa, Aydın çevresinde kurulan denizci bir beyliktir. En önemli hükümdarı Aydınoğlu Gazi Umur Bey’dir.

Saruhanoğulları (1300-1410)

Manisa merkez olmak üzere Saruhan Bey tarafından kurulmuştur. Harezm Türkleri’nden inmektedirler.

Menteşeoğulları (1280-1426)

Önemli bir deniz beyliğidir. Menteşe Bey tarafından Beçin merkez olmak üzere Antalya, Denizli ve Muğla çevresinde kurulmuştur.

Hamidoğulları (1280-1391)

Uluborlu merkez olmak üzere Hamidoğlu İlyas Bey tarafından kurulmuştur. Oğullarından Yunus Bey Antalya’da Teke Beyliği (1300-1423)’ni kurmuştur.

İnançoğulları (1276-1368)

Denizli (Lâdik) merkez olmak üzere Germiyanoğulları’ndan inen Ali Bey tarafından kurulmuştur.

Candaroğulları (1291-1461)

Oğuzlar’ın Kayı Boyu’ndan olan Candaroğulları Beyliği’nin kurucusu Alp Arslan Yaman Candâr Mehmed Bey-oğlu şemseddin Yaman Candâr Bey’dir. Bu beyliğe tarihlerde 8. hükümdarının adından dolayı İsfendiyaroğulları veya Osmanlı hizmetine giren son beyinin adından dolayı Kızıl Ahmedlüler de denir. Önceleri Eflani merkez iken daha sonra Kastamonu beylik merkezi olmuştur.

Dulkadıroğulları (1337-1522)

Merkez Elbistan olmak üzere Zeyneddin Karaca Ahmed Bey tarafından kurulmuştur. Yavuz Sultan Selim zamanında Osmanlılar’a katılmış beyleri ise Osmanlı hizmetine girmişlerdir.

Artuklular (1101-1409)

Büyük Selçuklu komutanlarından Oğuzlar’ın Döğer Boyu’ndan Artuk Bey’in oğulları Sökmen ve İl-Gazi tarafından kurulmuştur. Kudüs, Şam, Halep, Mardin, Harput, Âmid (Diyarbakır) yörelerine hâkim olmuşlar ve Mardin, Harput ve Hısn-ı Keyfâ kolları gibi çeşitli kollar kurmuşlardır.

Dânişmendliler (1092-1178)

Artuk Bey’in yerine Anadolu’ya gönderilen DâniĢmend Gazi Ahmed Bey tarafından Kızılırmak ve Yeşilırmak dolaylarında kurulmuştur. Niksar, Tokat, Amasya, Çorum, Sivas, Malatya, Çankırı ve dolaylarına sahip olmuşlar, Anadolu Selçuklu Sultanı II. Kılıç Arslan zamanında, bu soydan gelen emîrler Selçuklu hizmetine girmişlerdir.

Mengücüklüler (1118-1250)

Erzincan, Kemah, Divriği, Şebinkarahisar taraflarında Mengücek Gazi tarafından kurulmuştur. Daha sonra Anadolu Selçukluları’na katılmışlardır.

Saltuklular (1092-1201)

Anadolu’nun  fethi  sırasında  Erzurum  ve  civarında  Ebû’l-Kasım tarafından  kurulmuştur.

Beylik adını Ali’nin oğlu İzzeddin Saltuk’tan almıştır.

İzmir Beyliği (1081-1097)

Oğuz Çavuldur Boyu’ndan Çakan Bey tarafından İzmir, Foça civarında kurulan ilk deniz beyliğidir. Bir ara Sakız, Sisam, Rodos adalarını alan Çakan Bey Çanakkale Boğazı’na hatta İstanbul’a kadar akınlarını genişletmiştir.

Ahlatşahları Atabekliği (1100-1227)

Van Gölü çevresinde Ahlat merkez olmak üzere kurulan bu Türkmen Atabekliği, beyliğin kurucusu Sökmen’den dolayı Sökmenliler adıyla da anılmaktadır.

Emîr Sökmen, Büyük Selçuklu Sultanı Melikşah’ın amcası Yâkûtî’nin oğlu Kudbeddin İsmail’in yakınlarından idi. Bu sebeple tarihte Sökmen el-Kutbî adı ile ün kazanmıştır.

Dilmaçoğulları Atabekliği

Dilmaçoğulları Türkmen Atabekliği Bitlis ve Erzen’de hüküm sürmüştür. Atabekliğin kurucusu Dilmaçoğlu Mehmed Bey’dir. Dilmaçoğlu Mehmed Bey’den ilk defa 1069-1070 yullarındaki Türk komutanlarının Anadolu seferleri sırasında bahsedildiğini görüyoruz.

Dilmaçoğlu Mehmed Bey, Afşın Bey, Ahmed-şâh gibi Türk komutanları ile kendisine bağlı kuvvetlerle Bizans arazisine akınlarda bulunmuştur. Dilmaçoğlu Mehmed Bey 26 Ağustos 1071 tarihinde Malazgirt Savaşı’na da katılmıştı.

Eski Türkler’de olduğu gibi Selçuklular’da devlet ve memleket yönetiminde Selçuklu soyunun her ferdinin hakkı vardı. Ülke Selçuklu ailesinin ortak malı olarak kabul edilmekteydi. Devlet yönetimi Sultan Melikşâh zamanında belirli esaslara bağlandı. Bunlar Nizam’ül-Mülk’ün Siyasetnâme adlı eserinde belirtilmektedir. Sultan adına hutbe okutulur, para basılır, büyük mahkemeye başkanlık ederdi. Hükümdarın kapısının önünde günde 5 defa nevbet (askerî mızıka takımı, mehterin ilk hâli) vurulurdu. Hükümdarın en büyük yardımcısı Dîvan’dır. Dîvan-ı Saltanat, 5 önemli dîvandan oluşurdu. Dîvan’a Sultan’ın vekili Vezir başkanlık ederdi. Şehzâdeler eyaletlere gönderilerek devlet ve memleket yönetiminde pişmeleri sağlanırdı. Eyaletlerin başındakilere ise “Melik” unvanı verilirdi.

Başlangıçta tamamen Türkmen süvarilerine dayanan Selçuklu ordusu giderek ücretli daimi ordu şekline dönüştü. Ayrıca ordunun büyük bir bölümünü tımar sahiplerinin oluşturduğu süvariler teşkil etmekteydi. Ayrıca yardımcı kuvvetler, gönüllüler de ordunun önemli unsurları arasındaydı. Silahları devrin klasik silahları olup, ok, yay, kalkan, kılıç, mızrak, gürz, sapan ve mancınık kullanılırdı. Sultan’ın sefere katılmadığı zaman komuta “Emîr-i Sipehsalar” denilen kişilere bırakılırdı.

Eğitim öğretim ilk defa Sultan Alparslan zamanında devletin kontrolüne alındı ve korundu. Yeni baştan düzenlendi. Bağdat’ta ilk örneği yapılan Nizamiye medreseleri zamanla ülkenin birçok merkezinde yaptırıldı. Medreselerde dinî bilgiler yanında müspet ilimler de okutulurdu. Sultan Melikşah zamanında büyük bir rasathane kuruldu (1075), yeni bir takvim yapıldı. Buna Sultan’ın adından dolayı “Takvim-i Celâlî” adı verildi. Bu takvimde güneş yılı esas alınmıştı. Arapça resmî dil, Farsça edebî dildi. Türkçe ise Türkmenler arasında konumunu korudu. Bu dönemde edebiyat, Dîvan Edebiyatı, Tasavvuf Edebiyatı ve Halk Edebiyatı olmak üzere üç dalda gelişti.

Bu devirde yetişen bilgin, şair ve edipler arasında şunları sayabiliriz:

Ömer Hayam (Ölümü 1123): Büyük bir matematikçi idi. Ayrıca rubaîleri ile isim yapmıştır.

İmam Gazalî (1058-1111): Büyük bir mutasavvıf olup “vahdet-i vücut” nazariyesini ortaya koymuştur.

Enverî, Nizamî, Hakanî devrin büyük şair ve ediplerindendi.

Karahanlı Kagarlı Mahmud meşhur eseri Divan-ı Lûgat’it Türk’ü 1074 yılında Bağdat’ta tamamladı. Yesevî tarikatının kurucusu Ahmed Yesevî (Ölümü 1166) Hikmetleri ile ün yapmıştır. Yine bu devirde Edib Ahmed b. Mahmud Yüknekî’nin “Aybet’ül Hakayık” adlı ahlâk kitabı ile ġâir Ali’nin Yusuf ve Züleyha adlı eseri oldukça önemlidir. Devrin büyük veziri Nizam’ül-Mülk’ün Siyasetnâmesi ise devlet yönetimi ile ilgili değerli bir eserdi.

Büyük Selçuklular’da olduğu gibi Anadolu Selçukluları’nda da devlet ve memleket, hükümdar ailesinin ortak malı sayılırdı. Sultan’ın dışında hanedan mensuplarına Melik adı verilirdi. Başlangıçta devlet merkezi İznik iken burasının Haçlılar tarafından alınmasından sonra Konya Anadolu Selçuklu Devleti’nin merkezi oldu. Anadolu Selçukluları’nda da maliye, askerlik, adalet ve yönetimle ilgili devlet işlerine bakmak için Dîvan kurulurdu. Dîvan’a Vezir bazen de Sultan başkanlık ederdi. Vezirden sonra gelen önemli bazı devlet memurlukları şunlardır: Naip, Müstevfî, Pervane, Emîr-i Arız, Tuğraî ve Müşrifi Memâlik idi. Bunlardan Naip Sultan’ın merkezden ayrılması sırasında ona vekâlet ederdi. Maliye işlerine Müstevfî, has ve tımarların verilmesi ve defterlerin tutulmasına Pervane, ordunun maaş ve levazım işlerine Emîr-i Arız, hükümdarın ferman ve emirlerinin hazırlanmasına Tuğraî, maliye ve idare ile ilgili kontrolör işlerine Müşrîfi Memalik bakardı.

Eyaletleri hükümdar soyundan prensler “Melik” unvanıyla yönetirlerdi. Yanlarında tecrübeli bir devlet adamı bulunurdu ki buna Atabeg adı verilmektedir. Eyaletlerdeki askerî işlere merkeze bağlı sü-başılar bakardı. Donanma komutanlarına ise emîr-i sevahil denilmekte idi.

Anadolu Selçukluları’nda toprak devletin malı idi. Bu topraklar (emirî) üç kısımdı:

1. İkta: Büyük devlet adamlarıyla sipahilere bir kısım toprağın bir hizmet karşılığı olarak

2. Vakıf: İlmî ve toplumsal kuruluşların giderlerini karşılamak üzere ayrılan toprak parçasıdır.

3. Mülk: Bu topraklar kişinin özel malı olup, alır-satar, miras bırakabilir, vakıf yapabilirdi.

Adlî işlere kadılar bakardı. Askerî davalara ise ordu bünyesinde bulunan kadıleşker denilen hâkimler bakmaktaydılar.

Anadolu Selçukluları’nda ordu iki sınıf askerden meydana gelmekteydi: Kapıkulu Sınıfı, Tımarlı Sipahi. Kapıkulu Sınıfı askerler hükümdarın şahsına bağlı olup atlı ve yaya olmak üzere kendi arasında ikiye ayrılırdı. Tımarlı Sipahiler ise ordunun temelini oluşturur ve devlet para vermeksizin ikta sahiplerince masrafları sağlanırdı. Ayrıca sınırlarda “Uç” beyliklerinin kuvvetleri de oldukça önemliydi.

Esnaf lonca denilen birliklerle teşkilâtlanmıştı. Güvenliğin sağlanmış olması Anadolu’da ticarî hayatı oldukça geliştirmişti. Dinî tolerans Türk olmayan başka toplulukları da Türk idaresine ısındırmış, Mevlevîlik, Bektaşîlik gibi tarikatların doğmasına ve gelişmesine yardımcı olmuştur. I. Gıyaseddin Keyhüsrev’den itibaren fikir hayatı, kültürel gelişme en üst düzeye çıkmış tasavvuf alanında Muhiddin-i Arabî, Konyalı Sadreddin, Kirmanlı Evhadî, Ferganeli Sadeddin, Mevlâna Celâleddin Rumî gibi değerler yetişmiştir. Mevlâna Celâleddin Rumî’nin Mesnevî, Dîvan-ı Kebir gibi eserleri oldukça ünlüdür. İlim dili Arapça, edebî dil Farsça idi. Devlet yazışmalarında Arapça ve Farsça’nın yanında halkla olan ilişkilerde Türkçe’ye yer vermekteydi. Halk arasında yaşayan Hamzanâmeler, Ebu Müslim’in Menkıbeleri, Battal Gazi ve Danişmend Gazi Destanları bu devirde kuvvetli bir Türk edebiyatının varlığını ispat etmektedir. Ayrıca Yunus Emre’nin sofiyâne yazdığı Türkçe şiirler Türk toplumunu gerek o devirde gerek daha sonraları oldukça etkilemiştir. Türk dili için önemli bir olay daha cereyan etmiştir ki, bu da Karamanoğlu Mehmed Bey’in “Cimrî Olayı”nda Konya’yı zapt ederek, Türkçe yazmayı ve konuşmayı mecbur kılmasıdır. Ayrıca Türkçe şiir yazan GülĢehrî, İranlı Attar’ın Mantık’ut Tahr adlı eserini Türkçe’ye tercüme eden Hoca Mesud devirn büyük ediplerindendir. Âşık PaĢa’nın ayrıca Garibnâme adlı ahlâkî ve tasavvufî büyük bir manzum eseri daha vardır.

Bu devirde başta Konya olmak üzere, Kayseri, Sivas, Erzurum, Malatya, Niğde, Divriği gibi yerler han, hamam, kervansaray, medrese, cami, kümbet gibi sanat eserleriyle donatılmışlardır. Bunlar arasında Konya’daki ince minare Darülhadisi, Sırçalı Medrese, Kayseri’deki Çifte Medrese, Sivas’taki Gök Medrese, Niğde’deki Hüdavend Hatun Türbesi ilk akla gelenlerdir.

II. Gıyaseddin Keyhüsrev’den sonra işbaşına geçen hükümdarlar beylerin, komutanların elinde birer oyuncaktan farksızdı. 1256 yılında Anadolu’da büyük katliâmlar yapan Moğollar’la Vezir Muinüddin Süleyman Pervane anlaşarak devleti Kızılırmak sınır olmak üzere ikiye ayırdı. 1261 yılında Moğol zulmüne karşı Karamanoğulları ayaklandılar. 1276 tarihinde Hatiroğulları gene Moğollar’a karşı ayaklandı ancak başarılı olamadı. Bu hareketi destekleyen Mısır Türk Memlûk Sultanı Baybars Kayseri’ye kadar geldiyse de Anadolu’dan istediği yardımı göremedi. 1277 yılında Karamanoğlu Mehmed Bey, Selçuklu şehzâdesi Alâaddin Siyavuş’u Konya’da tahta çıkarmak üzere hareket ettiyse de başaramadı. Bu olay tarihlerde “Cimri Olayı” olarak nitelendirilmektedir. XIII. yüzyılın sonlarına doğru Anadolu’da Türkmen Beylikleri birer bire bağımsızlıklarını ilân etmeye başladılar.

II. Gıyaseddin yetesiz bir hükümdardı. Başlangıçta komutanlarından Saadeddin Köpek’in tesirinde kalarak birçok hatalar yaptı. Bunlardan biri Harezm Beyleri’nden ve Selçuklu hizmetine girmiş olan Kayır Han’ın öldürülmesidir. Bu olay Harezm birliklerinin isyanına sebep olduğu gibi devleti uzun zaman uğraştırdı. Daha sonra Saadeddin Köpek’i öldürttüyse de arkadan patlayan Baba İshak İsyanı (1239) devleti çok sarstı. Anadolu’daki olayları dikkatli bir şekilde takip eden Moğollar’ın Azerbaycan Valisi Baycu Noyan, Anadolu’ya girerek Selçuklu ordusunu 1243 Temmuzunda Kösedağ denilen yerde ağır bir yenilgiye uğrattı. Bu savaş Anadolu Selçuklu Devleti’nin yıkılmasına sebep oldu.

Kardeşinin ölümü üzerine tahta çıkan Alâaddin Keykûbâd, Anadolu Selçuklu Sultanları’nın en büyüklerinden birisidir. Anadolu’da Türk birliğini büyük ölçüde gerçekleştiren Sultan Alâaddin Keykûbâd Antalya yakınlarındaki Kolonoros Kalesi’ni alarak burasına kendi adını verdi (Alâiye, daha sonra Alanya). Kırım’daki önemli bir ticaret merkezi olan Suğdak üzerine, Sinop’taki tersanelerde yaptırılan gemilerle bir donanma gönderen Sultan Alâaddin Keukûbâd, burayı ele geçirdi. Kıpçak ülkesi Sultan’ın egemenliğini tanıdı (1226). Ermeni Kralı vergiye bağlandı. Cengiz Han ordularının önünden kaçarak Anadolu’ya gelen Harezmşah Celâleddin’in Anadolu’yu ele geçirme emeli karşısında onunla savaşa tutuşarak, 1230 tarihinde Yassıçemen Savaşı’nda yendi. Kaçan Harezmşah Celâleddin Van civarında öldürüldü. Doğu sınırlarını emniyet altına almak için, kaleleri tamir ettirdi. Asker ve mühimmat bakımından takviye etti. Doğuda büyük bir müdafaa zinciri oluşturdu. Ayrıca Moğol Hakanı Ögedey’e elçi göndererek antlaşma yaptı. Böylece Moğollar’ın tecavüzünden Anadolu’yu korumuş oldu. 1237 yılında zehirlenerek öldü.

Babasının yerine tahta çıkan I. Gıyaseddin Keyhüsrev, kardeşi Süleymanşâh’ın baskısı üzerine Bizans’a giderek yardım almayı amaçlıyordu. Ancak istediği yardımı alamadı. Bu sırada IV. Haçlı Seferi sonunda Lâtinler İstanbul’u ele geçirmişlerdi. I. Gıyaseddin Keyhüsrev de böylece Anadolu’ya geçti. Aynı tarihlerde kardeşinin de ölümü üzerine Selçuklu emîrleri tahta davet ettiler. Saltanatı zamanında Pontus (Trabzon) Rum Devleti İmparatoru III. Aleksios’u yendi, 1207 yılında Antalya’yı aldı. Ermeni Kralı II. Leon’u yendi. Eyyûbîler’in Doğu ve Güneydoğu Anadolu’ya yayılmalarını önledi. İznik Rum İmparatoru Laskaris’le yaptığı Alaşehir Savaşı’nda şehit düştü (1211).

Sultan Kılıç Arslan saltanatının ilk yıllarında kardeşleri, Dânişmendli Yağıbasan ve Bizans İmparatoru Manuel Komnenos’la uğraştı. Bizans’ın batıdaki meşguliyetinden faydalanarak Anadolu’da birliği sağladı. En büyük rakibi Nureddin Mahmud Zengî’nin de ölümü (1174) üzerine Batı Anadolu ve Marmara dışında bütün Anadolu’ya sahip oldu. Bizans İmparatoru Manuel Komnenos, Kılıç Arslan tehlikesini ortadan kaldırabilmek amacıyla büyük orduyla hareket geçti. Sultan II. Kılıç Arslan, Bizans ordusunu, Bizanslı ve Avrupalı tarihçileri “Miryekefalon” felâketi olarak nitelendirdikleri savaşta Yalvaç-Karamıkbeli’nde ağır bir yenilgiye uğrattı. Bu büyük zafer Anadolu’nun Türkleşmesinde büyük önem taşır. Bu tarihten itibaren artık Bizans Türkler’e karşı bir saldırı politikası takip edemeyecektir. Bu zaferle Batı Anadolu ve Eskişehir ilerisindeki bölgeler Türk fethine açılmıştır. Türk orduları kısa zamanda Ege Denizi’ne kadar olan bölgede sayısız şehirleri ele geçirdiler.

Sultan Kılıç Arslan saltanatının sonlarına doğru ülkesini eski Türk geleneklerine uyarak 11 oğlu arasında paylaştırdı. Ancak oğulları arasında şiddetli mücadeleler başladı. Bu sırada III. Haçlı Seferi başlamış ve Frederick Barbarossa büyük bir ordu ile Anadolu’ya girmiştir. Ancak Silifke Çayı’nda Alman İmparatoru’nun ölümü, Anadolu Türklüğü’nü yeni bir felaketten kurtarmış oldu. Ülke taht kavgası içinde iken Kılıç Arslan öldü (1192).

Sultan Mes’ud başlangıçta DâniĢmendli Ahmed Gazi’nin egemenliğini tanımak zorunda kalmıştı. Ancak O’nun ölümünden sonra (1134) bağımsız hareket etmeye başladı. Anadolu’daki Selçuklu hâkimiyetini yeniden kurmaya çalıştı. Ancak yeniden başlayan Haçlı Seferi (II. Haçlı Seferi), bu projesini önledi. III. Konrad idaresinden Alman kuvvetlerini Ceyhan önünde 1147 tarihinde bozguna uğratan Sultan Mes’ud, VII. Lui idaresindeki Fransız ordusunu da önce Yalvaç, daha sonra Batı Toroslar’da Kazkbeli’nde yenerek büyük bir zafer kazandı. Ermeniler’in hâkim olduğu MaraĢ-Elbistan taraflarını da ele geçiren Sultan Mes’ud bir ara Konya’ya kadar gelen Bizans İmparatoru Manuel Komnenos’u da durdurmayı başarmıştı. Ölümünden sonra yerine oğlu Sultan II. Kılıç Arslan geçti

Kılıç Arslan, Ege’de oldukça kuvvetlene Çakan Bey (Çaka Bey)’i ortadan kaldırdıktan (1097) sonra Malatya’ya giderek burasını kuşattı. Ancak bu sırada büyük Haçlı ordusunun Anadolu’ya ayak bastığını duyarak İznik önlerine geldiyse de sayıca üstün Haçlılar karşısında Anadolu’ya çekildi. Eskişehir önlerinde tekrar şansını deneyen Kılıç Arslan, Haçlı ordusunu Antakya’ya ulaşıncaya kadar gerilla savaşlarıyla rahatsız etti. Haçlılar büyük zayiat vermelerine rağmen boydan boya Anadolu’yu geçerek Antakya, Kudüs ve Urfa taraflarını alıp buralarda krallık, kontluk, prenskepslik kurdular. Bu arada Haçlılar’ın arkasından gelen Bizanslılar da Batı Anadolu, Karadeniz ve Akdeniz sahil kesimini tekrar kontrollerine almayı başarmışlardı.

Elinde yalnızca İç Anadolu kalan Sultan I. Kılıç Arslan başkenti Konya’ya getirdi. Daha sonra Güneydoğu Anadolu bölgesindeki bazı şehirler üzerine yürüdü. Bu yüzden Musul Atabeki Çavlı, Artuklu İl-Gazi ve Suriye Meliki Rıdvan Kılıç Arslan’ın üzerine yürüdüler. Suriye’de Habur Suyu kenarında yapılan savaşı kaybeden Kılıç Arslan Habur’u geçerken boğuldu (1107). Yerine oğlu Mes’ud geçtiyse de diğer kardeşi Şehinşâh O’nu tanımadı. Taht kavgası 1116’ya kadar sürdü.

Kulamışoğlu Melikşâh tarafından Anadolu’nun fethine memur edilen Süleymanşâh kısa zamanda İznik’e kadar bütün Anadolu’yu ele geçirerek 1977 tarihinde devletini kurdu. Rey’deki Büyük Selçuklu Sultanı’na bağlı olarak Anadolu’ya hâkim olan Süleymanşâh Bizans’ın içindeki durumundan faydalanmak suretiyle sık sık Bizans’ın içişlerine karışmaya, taht kavgalarında politikası icabı bazı imparatorlara destek olmaya başladı. Bu arada kardeşi Mansur’un isyanını Sultan MelikĢâh’ın Emîr Porsuk komutasında gönderdiği kuvvetin de yardımıyla yendi. 1085 yılında ani bir baskınla Antakya Kalesi’ni aldı. Ancak Antakya’nın fethi, Suriye Selçuklu Sultanı Tutuş’la arasının açılmasına sebep oldu. Sultan Tutuş ve müttefiki Artuk Bey, Süleymanşâh’ı Halep yakınlarında yendiler. Süleymanşâh üzüntüsünden intihar etti (1086).

Süleymanşâh, Antakya seferine çıkarken idareyi İznik’te komutanlarından Ebu’l-Kasım’a bırakmıştı. Süleymanşâh’ın ölümünden sonra Ebu’l-Kasım’ın bağımsız hareketlerinden şüphelenen Melikşâh, Porsuk ve Emîr Bozan komutasında Anadolu’ya birlikle gönderdi. Affını istedi ise de Bozan tarafından öldürüldü (1092). Aynı tarihlerde Sultan Melikşâh’ın ölümü üzerine serbest bırakılan Süleymanşâh’ın oğlu Kılıç Arslan Anadolu’ya gelerek babasının mirasına sahip oldu (1092).

Sultan Melikşâh’ın ölümünden kısa bir süre sonra Vezir Nizam’ül-Mülk de Batınîler tarafından öldürüldü. Şeklen Irak ve Horasan’daki Büyük Selçuklu Sultanları’na bağlı olmak üzere Kirman Selçukluları, Suriye Selçukluları ve Anadolu Selçukluları olarak İmparatorluk parçalandı. Melikşâh’tan sonra yerine 5 yaşındaki oğlu Mahmud tahta çıkarıldıysa da Berkyaruk onu tanımadı. Berkyaruk da 1104 yılında öldü. Yerine kardeşi Muhammed Tapar (1105-1118) Isfahan’da tahta çıktı. Tapar’dan sonra Selçuklu Devleti’nin son büyük hükümdarı Sultan Sançar (1118-1157) tahta çıktı. Gurlular’ı, Karahanlılar’ı, Harezmşahlar’ı tekrar vergiye bağladı. Halifenin siyasî gücü ele geçirme çabalarına tekrar son verdi, O’na yalnızca dinî görevleri bıraktı. Ancak Karahıtaylar’a 1141’de Katvan’da yenildi. Bu yenilgi Sultan Sançar için bir dönüm noktası oldu ve bir daha toplanamadı. 1153 yılında ayaklana göçebe Oğuzlar’a tutsak oldu. Üç yıllık esaretten sonra kurtarılan Sultan Sançar 1157 yılında 72 yaşında iken öldü.