Arapça, yüzük ve mühür manalarına gelen bir kelimedir. Kâşânî’ye göre, hâtem, bütün makamları geçip olgunluğa ulaşmak demektir. Hâtemü’n-Nübüvve: Allah’ın peygamberliği kendisiyle sona erdirdiği kişidir, ki bu, Hz. Muhammed (s)’dir. Ahzab/40’da buyurulduğu gibi “Muhammed (s) içinizden herhangi birinin babası gibi değildir. O, Allah’ın Rasûlü ve nebilerinin sonuncusudur.” Tasavvuf ıstılahında, özellikle Hakîm Tirmizî’nin geliştirdiği bir hâtmü’l-velâye kavramı vardır. Ancak “bu kavram konusunda, ihtilaf söz konusudur. Bir kısmına göre, velilerin mührü Hz. Ali (r)’dir. Bir kısmı da (özellikle Abrurrazzâk Kâşânî), “bu, ahir zamanda geleceği vadedilen Mehdî’dir. O’nun ölümü ile, âlemin düzeni bozulacaktır. Bu, Allah’ın arif kullarının kalbine vurduğu bir mühürdür. Hakk’ı tanımaları sebebiyle vurulur. Arifler bu mühür ile, diğer insanlardan ayrılırlar” der.

Arapça, dönmek, meyletmek anlamına gelen bir kelime. Tasavvufî anlamda, Hakk’ın, kulunu, bazı ibarelere muhatap kılmasıdır. Cifr ilmiyle uğraşanlara göre; harfler, nuranî ve zulmanî olarak ikiye ayrılır. Nuranî harflere Hakk’ın harfleri, zulmanî harflere de halkın (yaratıklarının) harfleri denir. Abdülkerim Cîlî’ye göre, noktalı harfler, ilm-i ilâhîdeki a’yân-ı sâbite’den ibarettir. Noktasızlar ise, harflere birleşenler ve birleşmeyenler diye ikiye ayrılır. Bunlar beştir: Elif, Dal, Râ, Vav ve Lam. Elif, olgunluğun gereklerine işarettir. Bunlar da beştir: Zât, hayat, ilim, kudret ve irâde. Dördü ise, zâta ait olarak vücud sahibidir. Yâni zâttan dolayı vücûd sahibidirler. Bunlar olmadan, zât olgun olamaz. Harflere ta’alluk eden noktasızlar da dokuzdur. Bununla insan- ı kâmile işaret söz konusudur. Zira insan-ı kâmil, İlâhî olan beş ile, yaratılmışlara ait olan dördün arasını bulmuştur, onları bir araya getirmiştir. Bunlar da, kendilerinden doğan şeylerle birlikte dört unsurdur. İnsan-ı Kâmilin harfleri, noktasızdır. Zira Allah, onu kendi suretinde yaratmıştır. Lâkin, İlâhî mutlak hakikatlar, icâd edicisine dayandığı için, insanî mukayyed hakikatlardan temayüz etmiştir. Her ne kadar icâd edilmiş olsa da… O, hükmen Allah’tan başkasına istinad etmiştir. Bu yüzden de harfler harflere, diğer harfler de bu harflere taalluk eder. Allah, zâtıyla kâim olması münasebetiyle, varlığı konusunda başkasına muhtaç değildir. Halbuki, her şey O’na muhtaçtır. Kur’ân-ı Kerim’de bu manaya işaret eden harfler, kendisine harfler taalluk etmekle birlikte kendisi o harflere taalluk etmeyen noktasız (mühmel) harflerdir. Lamelif’e, iki harftir denmez. Zira, Hz. Peygamber (s), bir hadis- i şerifte, Lamelif’in, bir harf olduğunu söylemiştir. Harfler, kelime değildirler. Çünkü, a’yân-ı sabite, icad-ı aynî söz konusu olmadıkça “kün” kelimesi altına girmez.

Arapça, sıkıntı, harabelik yerler manasına gelen bir kelime. Sûfinin, maddi ve nefsî dediğimiz yönünü yıkmasından, kendisinde dünyalık bir şey kalmamasından hareketle bu tâbir kullanılır olmuştur. Meyhane kelimesi de aynı mânâda kullanılmıştır. Tasavvuf edebiyatında; içki, dudak, yanak, şarap, kâse, sâkî gibi mecazlı kullanımlar, tamamen sûfinin geçirdiği, yaşadığı bir takım hâlleri veya bazı tâbirlerin sembol olarak ifâdelendirilişini belirler. Sâkî: Mürşid; Sevgili: Allah; Kâse: Kalb; vb. gibi örnekler, bu hususu daha iyi açıklar. Sûfilerin dünyalarını harap etmeleri, âhireti imâr içindir. Zira âyetlerde, dünyanın bir oyun yeri olduğu, âhiretin dünyadan daha hayırlı bulunduğu anlatılmaktadır. Çeşitli âyetlerin, bu şekilde bir yorum kazanması sonucu, rindler, ehl-i harabat denilen ve özgürce bir hayat yaşamaya temayüllü bazı gruplar ortaya çıkmıştır. Harabelik, yıkık yer, kimseye mal olmayan, ne kadar onarılırsa onarılsın, bir türlü mamur hâle gelmeyen, bir çeşit sarhoş olup sonunda yıkılıp giden, yok olan şu dünyadır. Zira Allah’ın vechinin haricinde olan her şey fanidir, yok olucudur, helak olucudur. (Rahman/26-27). Ancak, bu görüşün islâm açısından, çeşitli şekillerde tenkide uğradığı da bir gerçektir. Resmî islâm’dan sapma gösteren Hurufîlik, Kalenderîlik ve Hayderîlik gibi bazı tasavvufî okullar için, bu iddia geçerli görülmekle birlikte, dünyaya lâyık olduğu gibi değer veren ve ona göre Rabbanî bir yaşam tarzını kendine şiar edinmiş kişiler için, doğru değildir.

Hârâbatı eğerçi görmedik amma, görenlerden

İşittik bir neşat-efzâ makâm-ı dil-güşâ derler.

Şeyhülislâm Yahya

Hârâbatı görenler her biri bir haletin söyler

Safâsın zikreder rindân, zâhid sıkletin söyler.

Ragıb Paşa

Farsça, tekke manasında bir kelime. Tekkenin büyüğüne denir. Âsitane de aynı anlamı ifâde eder. Zaviye, tekkeden daha küçüktür. Bu durumda, sûfilerin toplandığı yerler, küçükten büyüğe, zaviye, tekke ve han-gâh şeklindedir. Bektaşîlerde ve bazı tarikatlarda han-gâh şeyhin maddî ve manevî yönetimi altında bulunurdu. Mevlevîlikteki gibi, merkez han-gâhda, diğer bağlı tekke ve zaviyelerin kaydı tutulurdu. Osman Ergin’in ifadesiyle, bu müesseseler şu şekilde özetlenebilir: “Dinî birer müessese sayılan, birer içtimaî yardım, hayır ve şefkat kaynağı, birer toplantı yeri, hattâ şimdiki tâbirle, birer klüp olan bu han-kahlardır”.

Sanki hak kılmış fezâ-yı hangah-i Mevlevi

Olmada carî felekde resm-i râh-ı Mevlevi

Tâhirü’l-Mevlevî

Farsça, tekke manasında bir kelime. Tekkenin büyüğüne denir. Âsitane de aynı anlamı ifâde eder. Zaviye, tekkeden daha küçüktür. Bu durumda, sûfilerin toplandığı yerler, küçükten büyüğe, zaviye, tekke ve han-gâh şeklindedir. Bektaşîlerde ve bazı tarikatlarda han-gâh şeyhin maddî ve manevî yönetimi altında bulunurdu. Mevlevîlikteki gibi, merkez han-gâhda, diğer bağlı tekke ve zaviyelerin kaydı tutulurdu. Osman Ergin’in ifadesiyle, bu müesseseler şu şekilde özetlenebilir: “Dinî birer müessese sayılan, birer içtimaî yardım, hayır ve şefkat kaynağı, birer toplantı yeri, hattâ şimdiki tâbirle, birer klüp olan bu han-kahlardır”.

Sanki hak kılmış fezâ-yı hangah-i Mevlevi

Olmada carî felekde resm-i râh-ı Mevlevi

Tâhirü’l-Mevlevî

Sultan Abdülaziz’in yâverliğini yapmış ve Erzurum mevki kumandanı iken ölen Mirlivâ Mehmed Said Paşa’nın oğlu olarak İstanbul’da doğan Hüseyin Rahmi, annesini küçük yaşta kaybettiği için babasının görevi dolayısıyla bulunduğu Girit’te 1868 – 1869’da bir süre kaldıysa da buradan İstanbul’a getirilmiş ve anneannesiyle teyzesinin yanında büyümüştür. Mahalle mektebinden sonra Mahmudiye Rüşdiyesi’ne ve orayı tâkiben resmî dâirelere kâtip yetiştiren Mahrec-i Aklâm’a verilen, burada târih hocası ve sonraki yılların son Osmanlı vak’anüvisi olan Abdurrahman Şeref Efendi’nin teşvikiyle iki yıl kadar Mülkiye Mektebi’ne devam eden Hüseyin Rahmi, zayıf bünyesi dolayısıyla hastalanarak bir yıl boyunca tedâvi gördü ve bunun sonrasında okula devam edemeyerek 1880’de Adliye Nezâreti Ceza Kalemi’nde memûriyete başladı. II. Meşrûtiyet’in îlânından önce son olarak Nâfia Nezâreti Tercüme Kalemi’nde kâtiplik yapan ve memuriyetten bu târihte ayrılan yazar, hayatının bundan sonraki kısmını, T.B.M.M.’de milletvekili olarak bulunduğu 1936 – 1943 yılları arasını saymazsak, yazarak kazanmış ve kendisini bütünüyle edebiyata hasretmiştir.

Daha on iki yaşındayken yazdığı ve Aksaray yangınında yok olan Gülbahar Hanım piyesiyle kalem çalışmalarına başlayan Hüseyin Rahmi, 1886’da Saadet gazetesinde ilk yazılarını yayınlamış, ilk hikâyesi olan “İstanbul’da Bir Frenk” ise 1887 Temmuz’unda Cerîde-i Havâdis’te neşredilmiştir. İlk romanı olan ve 1889’da Şık adıyla basılan eseri, bu isimle kitaplaşmadan evvel, 1887’de Tercümân-ı Hakîkat’te Ayna adıyla tefrîka edilmiş ve yazarı da Ahmed Midhat Efendi’nin teveccühüne nâil olarak onun tarafından “mânevî evlât” edinilmiş, gazetenin maaşlı kadrosuna alınmıştır. 1894’ten îtibâren İkdam ve Sabah gazetelerinde mütercim ve muharrir olarak çalışan Hüseyin Rahmi, kendisine romancı olarak şöhret kazandıran ilk eseri Mürebbiye’yi 1899’da yazmış ve burada muhafazakâr bir âilenin erkeklerini baştan çıkaran bir Fransız kadınını anlatmıştır. Yanlış ve şekilci bir Batılılaşmayı züppe ve alafranga tipler üzerinden eleştirdiği ve Alafranga adıyla 1901’de İkdam’da tefrîka edilip, Şıpsevdi adıyla kitaplaşacak romanının sansür tarafından yasaklanması üzerine de II. Meşrûtiyet’e kadar roman yazmamıştır. Bu tarihten sonra, yılların sansür baskılarından kurtulan matbuât âleminde meydana gelen yayın patlamasına, Ahmed Râsim’le Boşboğaz ile Güllâbi adlı mizah dergisini çıkararak dâhil olmuş, pek çok gazetede tefrîka etmeye başladığı roman ve hikâyelerini kitaplaştırmıştır.

Meşrûtiyet’ten sonra bilhassa toplumda kuvvetli bir yer edinmiş çeşitli bâtıl inançları, sonunda akılcı bir çözümle açığa çıkacak fantastik unsurlarla işleyip, birer dînî değer şeklini alarak yaygınlaşmış bu saplantıları eleştirdiği Kuyruklu Yıldız Altında Bir İzdivaç (1912), Gulyabani (1913), Dirilen İskelet (1923), Efsuncu Baba (1924), Mezarından Kalkan Şehid (1926) gibi romanları yazan Hüseyin Rahmi, Billur Kâlb (1924) adlı romanında savaş muhtekirleri ve Büyük Harb’in yol açtığı yokluk ortamında çalışarak sosyal hayata dâhil olmak zorunda kalan genç kızları, onları bekleyen tehlikeleri ele almış, yâni yaşadığı devrin sosyal meselelerini gerçekçi tarzda işlemiş bir romancıdır. Cemiyeti ilgilendiren hemen bütün problemleri romanlarına aksettiren sanatçı, bu bağlamda mizâhı da çok başarılı bir şekilde kullanarak her çeşit insan tipini, romanında toplumsal gâyeler gütmek, insanları bilgilendirip aydınlatmak maksadıyla şahıs kadrosuna dâhil etmiştir. Ertaylan, Hüseyin Rahmi’nin en önemli özelliklerinin, her şeyde gülünecek bir yan bulan müzeyyif ve alaycı yanı ile en şen gönüllerde saklı keder ve elemleri hisseden rakîk ve müteheyyiç yanı olduğunu ve bunların, eserlerinde yan yana veya uzak bir arada bulunabildiğini yazmıştır. Yine Ertaylan’a göre eserlerinde işlediği karakterlerin lisanında kendi fikirleri duyulmayan ve kendi şahsiyetini silerek kahramanlarının rûhuna temessül eden Hüseyin Rahmi, Ö. Göçgün’e göre zaman zaman okuyucuyu karakterler konusunda îkaz ederek değer yargıları va’z eden bir yazardır. Dili ve üslûbu sâde olan ve hatta dilde sâdeliğin gereklilik ve öneminin anlaşılmasının edebiyatın gerçek başlangıcı olacağı fikrini savunan Hüseyin Rahmi, Ahmed Midhat Efendi’nin izinde başladığı romancılıkta hayatın gerçek kesitleri ve kendi tecrübelerini eserlerine aksettirmiş; E. Zola, G. Maupassant ve A. France’ın etkisinde natüralist ve realist yaklaşımların her ikisine de yer yer yaklaşıp uzaklaşan bir anlayışı benimsemiştir.

Gökalp tarafından “Yalavaç” titriyle taltif edilen Hüseyinzâde Ali, 1864 yılında Bakü’nün Salyan kasabasında doğdu. İlköğrenimini burada tamamlayan Ali, yükseköğrenimi için Petersburg’a gitti. Burada Ulum-u Tâbiiye Fakültesini bitirdikten sonra İstanbul’a gelerek Askerî Tıbbîye’ye kaydoldu. Katılmış olduğu Türk-Yunan Savaşı dönüşünde Tıbbiye yüksekokuluna deri ve frengi hastalıkları profesör yardımcısı tâyin edildi. (1900). İttihat ve Terakki’ye mensup olduğu için bu görevde uzun süre kalamayarak 1903’te Kafkasya’ya gitti. Burada da Türkçülük mücadelesini sürdüren Ali, Azerbaycan mebuslarının Duma içine girmesini sağlayan heyetlerde bulundu ve o güne kadar yayınlanmasına izin verilmeyen Türkçe günlük gazetenin imtiyazını aldı. Hayat adını alan gazete onun dışında Ahmed Ağaoğlu, Ali Merdan Topçubaşıoğlu ile Zeynelabidin Tagiyev tarafından çıkarıldı. İki yıl boyunca başyazarlığını deruhte ettiği bu gazete “Azerbaycan Türkleri ve Rusya Müslümanları arasında çok önemli rol oynamıştır. Hayat gazetesi milletine hizmet etmek, onu ilimde, fende, siyasette kültür ve edebiyatta ileriye götürmek, Türk Milleti’ni refah ve saadete kavuşturmak ve İslâm dininin icaplarını lâyıkıyla yerine getirmek için kurulmuştur.” Bu Türkçe gazeteden daha önce Kafkas Türklerinin ülkü ve fikirlerini savunmak üzere Rusça yayınlanan Kaspi gazetesinin başyazarlığını yapmıştı. Hüseyinzâde, Kaspi ve Hayat gazetelerinden sonra yine başyazarlığını üstleneceği Füyûzat adlı bir dergiyi 1906 yılından itibaren yayınlamaya başlamıştı. 1910 yılında, II. Meşrûtiyet sonrası, Türkçülüğün dayanak noktası olarak görüldüğü ve bu nedenle önem atfettiği Türkiye’ye dönerek kurucularından olduğu İttihat ve Terakki Fırkası’nın “merkez-i umûmî” üyeliğine getirildi. Dört dilin hâricinde, 1875’te girdiği Tiflis Klâsik Gymnasium’unda Lâtince ve eski Yunanca’yı öğrenmiş, doktorluğun yanı sıra Petersburg’da fizik-matematik eğitimi de almıştı.

Turancılık Türk düşünürleri arasında yayılmaya başladığında bütün Ural-Altay halklarının birliği olarak değil, salt Türk halklarının bütünleşmesi biçiminde kabul ve fehmedilmişti. İlk olarak Macaristan’da ortaya çıkan Turan ülküsü fikriyle Türk Turancılığı arasındaki temel fark da buradan kaynaklanıyordu. Macar Turancıları bu durumu kabul etmeseler de “Turan coğrafyasının en parlak çağlarını Türklüğün ortaya çıkmasıyla yaşadığını” ifâde edip anlamaya çalışmışlardır.  Hüseyinzâde Ali 1917 yılında Macaristan’daki Turan dergisinde yayınlanan ve ilk Macar Turancılardan Arminius Vambery’e ithaf ettiği şiirinde ise Pan-Türkçülük ötesinde bir Turancı ülkü ve Turan kardeşliğini savunmuş; Akçura’nın belirttiği gibi “Müslüman Türkler arasında -yukarıda bahsettiğimiz mânâ da dâhil olmak üzere- ilk Pan-Turanist” olmuştur: “Sizlersiniz ey kavm-i Macar bizlere ihvân / Ecdâdımızın müştereken menşei Turan / Bir dindeyiz, hepimiz hakperestân / Mümkün mü ki ayırsın bizi İncil ile Kur’an”

Yusuf Akçura’ya göre Hüseyinzâde Ali bu şâirâne Turancılığı ile 1908’den sonra Ziya Gökalp’ı yaratmıştır. Ali Canip Yöntem de ondan “Ziya Gökalp’a Türkçülüğü Aşılayan Adam” olarak bahsetmiştir ki kendisine soy ismi olarak “Turan”ı seçecek olan Ali’nin önemini kavramak ve yerini bilmek için bu nitelendirmeler bile kâfidir. Böylelikle Hüseyinzâde, Türkçülük fikrini hem kültürel hem siyasî sahalarda düşünmüş, ona kültürel çerçevenin ötesine ilk adımı atarak siyasal karakter kazandıran mütefekkir de olmuştur. Hüseyinzâde Ali sadece Türk veya Turan halklarının değil bütün Müslüman halkların mânevî yakınlıklarını kuvvetlendirmesi gerektiğine inanmış; bu bağlamda, mezhep taassubuna karşı çıkarak dinin esas kaynağı olarak Kur’ân-ı Kerîm’in yeterli bulunacağını savunmuştur. “Üç Tarz-ı Siyaset”i de yayınlayan Türk gazetesinin, 24 Kasım 1904 tarihli 56. sayısındaki “Mektub-ı Mahsus” başlıklı yazısında “Müslümanlar ve Türkler… birbirlerini tanıyacak, sevecek, sünnîlik, şiîlik ve daha bilmemnecilik adlarıyla mezhep ayrımını azaltıp Kur’ân-ı Kerîm’i anlatmaya gayret edecek, dinin esasının Kur’ân olduğunu bilecek olurlarsa yetmez mi?” şeklinde yazmış, hassaten Türkler için birbirini tanımak, sevmek ve medenîleşmek yolunda yardımlaşmayı sağlamak üzere uğraş vermek gerektiğini ifade etmiştir.

Hüseyinzâde Ali’nin Bakü’de çıkarttığı Hayat gazetesinde yazmış olduğu yazıların en önemlileri şunlardır: “Türkler kimdir ve kimlerden ibârettir”, “Bize hangi ilimler lâzımdır”, “Yazımız, dilimiz ve birinci yılımız”. Bu makalelerde genel olarak Türk kavimlerinin bölünmüşlüğünden yakınan Ali, Rusya’daki halklara Tatar adı verilmesinin Türklüğü böleceğini ifade etmekte; Kırımlı, Kazanlı, Orenburglu vs.’nin hep Türkoğlu Türk olduğunu belirtmektedir. Makaleler arasında özellikle bir tanesi vardır ki bu da içeriğinde savunulan görüşlerle Gökalp’ı oldukça etkilemiş olan ve “Bize hangi ilimler lâzımdır” serlevhasını taşıyanıdır. Ona göre Türklere muasır ilişkiler gerekir. Asrîliği telkin ederek Müslüman-Türk kavimleri için Türkleşmek, İslâmlaşmak, “Avrupalılaşmak” iddiâsını ileri sürmüştür. 1905’te Türkiye dışında savunulan bu fikir 1911’de harâretli taraftarlar bulmuş ve Akçura’nın tâbiriyle “Türk âleminin her tarafına yayılmış, alel usûl meşrûtiyetten sonra İstanbul’da çok işlenmiştir”. Kimilerine göre bu üçlü düstur daha önce biraz belirsiz olarak Ali Suâvi tarafından savunulmuştu; lâkin hem Türkçülüğün uyanmadığı bir devirde yaşamış olması hem kesin sınırlarla tahdit edilecek muayyen bir fikri bulunmadığı için ona mâledilemez. Akçura’nın ifâdesiyle, “Türkçülerin faaliyetinde bir veche mâhiyetini haiz olan bu üçüz umdenin asıl babası Hüseyinzâde Ali’dir”. Ziya Gökalp önce makaleler hâlinde işleyip 1918’de bir kitapta topladığı bu terkîbi, “Türkleşmek, İslâmlaşmak, Muasırlaşmak” başlığıyla savunmuş, sosyolojik felsefi mânâda içini doldurmuştur. Hüseyinzâde’nin “Avrupalılaşmak” ilkesi yerine “Muasırlaşmak”ı kaim etmesine rağmen “Garp Medeniyetindenim” diyerek asrîleşme gayesinin yönünü tespitle özgün tezin son ilkesinde de Hüseyinzâde’ye bağlı kalmıştır.

Türk Yurdu gibi oylumlu bir derginin yanı sıra herkesçe benimsenen yalın bir dilin kullanıldığı ve pratik sorunlara yâhut eğitim konularına değinen bir dergi yayınlanması söz konusuydu, bu da “Halka Doğru” oldu. Osmanlı toplumunda havâs ile avam arasında büyük bir uçurum bulunması halkçılık fikrinin doğmasında mühim bir etkiye sahiptir ki Akçura’nın daha sonra açıklamış olduğu gibi Halka Doğru hareketinin kökeninde millî bilinç ve duyguların yalnızca aydınların ve memurların kafasında yer etmesinin yeterli olmayacağı, bu bilincin köylülere kadar ulaştırılması gerektiği görüşü yatmaktaydı. Milleti yüceltmek için bir anlamda onun geri kalmış kesimleri olarak addedilen halkı yüceltmenin lüzumlu olduğu fikri, formül olarak harekete ışık tutan düşünceyi ve başlangıcından itibaren halkçılık ile Türk Milliyetçiliği arasında var olan organik bağların ana hatlarını iyi ifade ediyordu.

Osmanlı Devleti’nde, halkçılık hareketinin kökeni konusu tartışmalıdır. Bazı kimseler Balkanlı yazar ve eğitimcilerin Osmanlı aydınları üzerindeki etkisine dikkati çekerken kimileri ise gerçeğe daha yakın bir düşünceyle halkçılığın Rusya’dan gelen göçmenler tarafından bu topraklara taşındığını ileri sürmüştür. Mikhailovski gibi Rus popülistlerinin tesiri yadsınamaz olmakla beraber Ziya Gökalp’a göre de “Halka Doğru” prensibini Türkiye’ye taşıyan, Hüseyinzâde Ali’dir. Nitekim 1912’de kurulan Halka Doğru dergisinin kurucuları arasında o da yer almıştır.

Hüseyinzâde Ali, Türkçe konusunda Arap harflerinin değiştirilmesi fikrini savunmamış, üstelik Arapça ve Farsça’nın lûgat hazinesinden faydalanmak lâzım geldiğini ifâde etmiştir. Ona göre,  “Nasıl Rus, Fransız, İngiliz dilleri gibi yeni Avrupa dilleri Yunanca ve Lâtince gibi dillerden faydalanmakta iseler Türkçe de özellikle ilim terimlerini Arapça ve Farsçadan iktibâs etmelidir. Kaldı ki Türk şivelerinden biri olan Osmanlı dili bu yolla o kadar genişlemiştir ki en önce duyguları ifâdeye Arapça ve Farsçadan daha kudretli bir hâle gelmiştir. Şu kadar ki Türkçe, Arapça ve Farsça’nın yalnız sözlüğünden faydalanır. Onların gramer ve sentaksını, dil kaidelerini kabul etmez”. Hüseyinzâde örneklerle düşüncesini somutlaştırarak “fotoğrafa pertevnüvis, fonografa sadânüvis, telefona durşinev” denmesini ister. Batı dillerinden ve onların müşterek lisanlarından (Yunanca-Lâtince) geçen kelimelerin değil, ortak İslâm medeniyetine ait dillerden yeni kelimelerin türetilmesi gerektiğini savunur. İşte Ali’nin bu fikirleri de Gökalp’ı etkilemiş ve onun, “ümmetçilik programı”nda Arap hurûfâtını korumak gerektiği, hattâ türetilecek kelimeler ve terimler her dilde başka köklerden yapılırsa “dilde ümmetçilik” eksik kalacağından bütün İslâm milletlerinin kabul edeceği sözleri arayıp bularak terimleri ortaya çıkarmak lüzûmunu savunup bunun için terim kongreleri ihdas edilmesi teklifinde temel referans -belirtilmemekle birlikte- Hüseyinzâde olmuştur. Ayrıca Gökalp’ın “Türkçeleşmiş Türkçedir” kabulü de Ali’nin yukarıda alıntı yapılan “Gazetemizin Dili” adlı makalesinden doğrudan ilhâm almıştır.

Gökalp kadar velût olmamakla berâber ona Türkçülüğün temel ilkelerinin çoğunu vâ’zeden Hüseyinzâde Ali belki de faal bir insan olması dolayısıyla kitaplık çapta eserler verememiş; fakat pek çok mecliste Türk kavimlerinin hakları için mücadele etmiştir. Kendisini Ocak 1916’da Berlin’de toplanan bir kongrede ve yine benzer maksatlarla bulunduğu İkinci Enternasyonalin Stockholm Konferansında (17 Temmuz 1917) sosyalistleri, emperyalist Avrupa’nın, müslüman ve Türk düşmanlığına dayanan peşin görüşlerini benimsedikleri için eleştirirken görüyoruz. O, şüphesiz Gökalp kanalıyla tevzi edilen ilmî Türkçülüğün faal bir sîmâsıdır. Onun, insanlar üzerinde – tıpkı Gökalp’ın “yalavaç” nitelemesi gibi –  bir “resûl tesiri” bıraktığını Abdullah Cevdet de belirtmiştir. Bu tesir, ileriki yıllarda, İttihat ve Terakki Cemiyeti’ndeki rolünü açıklayan Samet Ağaoğlu tarafından “perde arkasındaki adam” olarak nitelendirilmesini sağlayacak kadar da büyüktür. A. Odabaşı’nın Ağaoğlu’ndan aktardığı gibi, Hüseyinzâde Ali, “bütün bir devrin gizli hayat kaynaklarından biridir.”

Mısır modernleşmesinin ünlü ismi ve bir Osmanlı Vâlisi iken yeni bir hânedânın müessisi olarak Mısır Türk târihinde önemli bir yer işgâl eden Kavalalı Mehmed Ali Paşa’nın torunu olarak Kâhire’de doğmuş ve 1870’te âilesiyle İstanbul’a yerleşmiştir. Farsça ve Arapça gibi Doğu dilleriyle, İngilizce ve Fransızca gibi Batı dillerini çocukluğunda aldığı husûsî eğitimle öğrenen Said Halim, üniversite tahsîlini İsviçre’de görmüş, burada beş yıl kaldıktan sonra İstanbul’a dönmüştür. 1888’de paşalık rütbesi verilerek Şûrâ-yı Devlet âzâsı, 1900’de Rumeli Beylerbeyi olan ve bu târihten sonra yalısında silâh ve muzır evrâk bulundurduğuna dâir, İbnülemin’in tâbiriyle, erbâb-ı mefsedet tarafından verilen jurnaller sonucunda yalısına gelip gidenlerin kontrol ve rahatsız edilmeleri sebebiyle Avrupa’ya giderek buradaki meşrûtiyet taraftarlarına maddî ve fikrî yardımda bulundu. Meşrûtiyet îlân edildiğinde Mısır’da bulunan ve buradan İstanbul’a dönen Said Halim Paşa, hâlâ devâm eden Şûrâ-yı Devlet âzâlığından kadro hârici bırakılmış; fakat aynı yıl İttihat ve Terakki listesinden Yeniköy Belediye Dâiresi başkanı seçilmiştir. Daha sonra (II.) Abdülhamid tarafından Âyân Meclisi üyeliğine getirilen ve 1909’da Selanik’te yapılan İttihat ve Terakki Kongresi’ne bu sıfatla katılan Paşa, 1912’de meclisin feshiyle Said Paşa kabinesinde Şûrâ-yı Devlet reisi olmuş; fakat Trablusgarp meselesi için Lozan’da bulunduğu sırada hükûmetin değişmesiyle bu görevi yenilenmediği için geri gelmiştir. 1912’de İttihat ve Terakki’nin genel sekreterliğine seçilen Paşa, Bâbıâli Baskını’ndan sonra Mahmud Şevket Paşa kabînesinde tekrar Şûrâ-yı Devlet reisi olarak bulunmuş, Mahmud Şevket Paşa’nın katledilmesinden sonra sadâret kaymakamlığı “rütbe-i samiye-i vezâretle” uhdesine tevcih edilmiş; fakat Şeyhülislam ve Adliye Nâzırı’nın sadâret makâmının bir an bile münhâl kalmaması yolundaki telkîni üzerine ertesi gün sadrâzamlığa nasbedilmiştir. Paşa, teşkil ettiği kabînede Hâriciye Nezâretini de uhdesine almıştır.

Sadrâzamlığı dönemindeki en önemli olaylar şüphesiz Edirne’nin istirdâdı, kendi yalısında Alman – Türk ittifakının imzâlanması ve Osmanlı Devleti’nin I. Dünya Savaşı olarak adlandırdığımız Harb-i Umûmî’ye girmiş olmasıdır. Tevhîd-i Efkâr’da yayınlanan kendi ifâdesine göre kendisinden habersiz olarak Rusya limanlarının bombalandığını öğrenir öğrenmez istifâ etmiş; ama memleketi böyle bir felâket karşısında bırakıp çekilmeyi vicdânen muvâfık görmeyerek bombalama olayını tâmir edip tarziye vermek şartıyla hükûmette kalmış; lâkin yine kendi ifâdesine göre bu konuda İtilâf devletlerine yönelik mürâcaatı müsmir olmamıştır. 1915’te Hâriciye Nâzırlığından istifâ edip 1916’da İttihat ve Terakki’nin genel başkanlığına seçilen Paşa, “Madde-i devlet elinde Tal’at’ın / Azel eder isterse sadrı âzamı” meşhûr sözünün muhâtabı olup, İbnülemin’in ifâdesiyle, “alenen ‘çekilmelisin’ ihtarına meydan vermeden” Talât Paşa’yla yaşadığı anlaşmazlıklar sonucunda 1917 yılı içinde sadâretten çekilmiştir.

Savaş sonrasında Ermeni tehciri sebebiyle tutuklanıp yargılanan Paşa, Mondros ve Malta’ya sürülmüş, aleyhinde delil bulunamayınca serbest bırakılmış; fakat İstanbul’a dönmesine izin verilmemiştir. Bir rivâyete göre de, Sicilya’dan yaptığı başvuru, Tevfik Paşa hükûmetince mahzurlu bulunup reddedilmiştir. O da Roma’da bir konak kiralayıp İtalya’ya yerleşmek durumunda kalmıştır. Yine İbnülemin’in ifâdesiyle “1921 [6 rebiulâhir 1340 – 6 kânunıevvel 1337 Salı günü akşamı zevâlî saat 5’te] araba ile ikâmetgâhının kapusuna geldiği sırada komiteci bir Ermeni mel’ununun atdığı rovelver kurşunu alnına isâbet ederek derhâl vefat etdi.”

Said Halim Paşa, yalnızca bir devlet adamı olarak değil, son dönem Türk düşünce târihinin İslâmcılık kanadında eserleriyle temâyüz etmiş bir fikir adamı olarak da karşımıza çıkar. Onun düşüncelerinde Batı medeniyetinin üstünlüğüne karşı onun aynen iktibâs edilmesiyle değil millîleştirilerek uyarlanmasıyla sağlıklı sonuçlar elde edilebileceğine inanan klâsik İslâmcı anlayışı buluruz. Artık bu dönem, Batı’nın ulaştığı medeniyet seviyesine salt askerî yenilik hareketleri dışında, toplumsal içerikli pek çok yenileşmeyle ulaşılabileceğinin anlaşıldığı bir dönemdir. Bu anlamda bu medeniyetten istifâde etmek kaçınılmazdır; fakat izlenecek yol, yeniliklerin toplumsal yapımız ve değer yargılarımızla uyumlu olmasını sağlamaktan geçmektedir.

Aynı zamanda Türkçülük düşüncesinin de karşısında olan Paşa, İslâm milletlerinin birliğinin millî birliğin de öncülü olduğunu savunarak bu ideâli milletin kuvvetlenmesinin de gereği olarak görür. Her ne kadar İttihat ve Terakki’nin önde gelen bir üyesi olsa da İslâm’ın cemiyet hayatında ve siyâsette partiler arası rekâbet ve muhalefete izin vermediğini belirten, bununla birlikte meşrûtî rejim taraftarı olan Paşa, o günlerde toplumun geri kalmışlığının sebebi olarak dînin öne sürüldüğü tartışmalara da bu meselenin asıl müsebbibinin din değil, bilakis dîne aykırı davranılması ve Müslümanların bilime sırtlarını dönmeleri, metafizik ve felsefe aşamalarından müsbet bilimlere sıçrayamamaları olduğu görüşünü savunarak katılmıştır. Ayrıca Batı’nın İslâm’la olan mücâdelesinin eskiliği ve bunun yol açtığı taassupla düşmanlığı sürdürmesinin İslâm toplumunda geri kalmışlığın sebeplerinden biri olduğunu da dile getirmiştir.

Said Halim Paşa’nın kimi zaman Sebîlürreşâd dergisinde tefrîka edilip kitaplaşan, kimi zaman da kitap olarak neşredilip bu dergi için Mehmed Âkif tarafından tercümeyle tefrîka edilen veya sâdece kitap olarak basılan çeşitli eserleri vardır. Taassub (1910’da Sırâtımüstakîm’de tefrîka edilip bilâhare Fransızca olarak 1917’de basılmıştır), Mukallitliklerimiz (1911, 1914), Meşrûtiyet (1911), Buhrân- ı İçtimâîmiz (1917, 1919), İnhitât-ı İslâm Hakkında Bir Tecrübe-i Kalemiyye (1918) ve en önemli eseri olan, Fransızca’dan Âkif tarafından tercüme edilip 1918’de Sebîlürreşâd’da tefrîka ile ve aynı yıl kitap olarak yayınlanan İslâmlaşmak adlı eserleri 1919’da Buhranlarımız adlı tek bir kitapta toplanmıştır. Ayrıca Malta sürgününde Fransızca olarak İslâm’da Teşkilât-ı Siyâsiyye adıyla 1922’de yine Âkif tarafından çevrilecek olan Les instituons politiques dans la société musulmane başlıklı kitabını yazmış, bu kitap ayrıca Roma’da neşredilen Orient et occident dergisinde tefrîka edilmiştir.

İ. H. Ertaylan’ın, “nevinde yegâne, vâdisinde müstakil, halkçı bir muharrir (…) popüler bir edib, bir halk yazıcısı” olarak tavsif ettiği Ahmed Râsim, İstanbul Fâtih’te doğmuştur. Küçük yaşta babasını kaybeden ve Sofular ile Hâfız Paşa mahalle mekteplerinden sonra 1876’da Dârüşşafaka’ya giren Râsim, geleceğin bir bestekârı olarak ilk musıkî derslerini de burada almış ve mezûniyetini tâkiben Posta ve Telgraf Nezâreti’nde memûriyete başlamıştır. Yine Ertaylan’ın tâbiriyle “memûriyet zincirine boyun vermemiş, istiklâl-i fikr”ini muhafazaya gayret etmiş bir yazar olarak ilk yazılarını Cerîde-i Havâdis’te yazmış, ardından Ahmed Midhat Efendi’den gördüğü teveccühle memûriyeti bırakarak Tercümân-ı Hakîkat’te çalışmaya başlamıştır.

1898’de Ma’lûmat gazetesi tarafından Kayzer Wilhelm’in Suriye gezisini tâkip etmek amacıyla buraya, 1916’da da harp muhabiri sıfatıyla Romanya’ya gönderilen Ahmed Râsim 1927 yılında, maddî açıdan sıkıntılı bir hayat sürdürdüğünü öğrenen Atatürk’ün bu durumdan mütehassis olarak teklif etmesi üzerine milletvekili olmuştur.

Ahmed Râsim, pek çok kişinin kalemi bırakmasına sebep olan ve istibdâdın olanca ağırlığıyla sürdüğü bir dönemde zevâhire dokunmayacak konuları işleyerek matbuat hayatından asla çekilmemiş, “kalemi idâre etmeyi bilmek sâyesinde istibdâdın nefiy ve tagrîbine uğramaktan nefsini kurtarabilmiştir.” Yirmi beş civârında roman yazan; fakat bu romanlarda Ahmed Midhat Efendi ve Nâmık Kemâl tesirlerinin dışına çıkıp özgün bir çığıra sebep olamayan Ahmed Râsim’in bir kısmı eski edebiyat vâdisinde bir kısmı alafranga tarzda şiirleri de vardır; fakat bu vâdide Abdülhak Hâmid’in uğradığı eleştirilerden çekinerek fazla ürün yayınlamamıştır. Râsim’in belki de romancılık ve şiirle birlikte en zayıf olduğu diğer bir sâha tarihtir. Bu alanda Meşrûtiyet’ten sonra yazdığı dört ciltlik Resimli ve Haritalı Osmanlı Tarihi de derinlemesine bir incelemeye dayanmadığı gibi, ortaya koyduğu târih görüşü açısından da klâsik anlayışın dışına çıkarak Türk târihine bir bütün olarak bakmayı becerebilmiş eserlerden değildir. Bununla birlikte, belki gazeteci olmasının avantajıyla, toplumsal ve kültürel meselelerde çeşitli teferruâta girmesi, bu yoldaki farklılığı olarak gösterilebilir. Bu ve Târih-i Muhtasar-ı Beşer gibi sentez kitapları dışında Osmanlı yenileşme hareketlerinin târihini ele alan İstibdattan Hâkimiyet-i Milliyeye başlıklı, (III.) Selim’den I. Meşrûtiyet’e kadarki yenileşme hamlelerini incelediği monografik bir iki eseri de mevcuttur.

Dönemin pek çok günlük gazetesiyle Servet-i Fünûn ve Resimli Gazete gibi haftalık yayınlarda yazılar, hikâyeler, çeviriler neşreden Ahmed Râsim, Hüseyin Rahmi ile birlikte Boşboğaz ile Güllâbi adlı bir mizah gazetesi de neşr ve çok yönlü bir yazar olarak temâyüz etmiş; okullarda ders kitabı olarak okutulmak üzere Osmanlı târihi, gramer, imlâ, din ve matematik konularında yirmi civârında kitap yazdığı gibi; Türk gazeteciliği ve edebiyâtı açısından asıl değerli ve ufuk açıcı mahsüllerini şehir hayatının, problemlerinin, insanlarının muzip ve canlı bir dille anlatıldığı, İstanbul kültürüne dâir özgün bir kaynak olarak değerini muhafaza eden yazılarından oluşmuş Şehir Mektupları ile eski eğlence âlemleri, Beyoğlu ve Galata hayâtının nakledildiği Fuhş-ı Atik ve Fuhş-ı Cedîd gibi eserleriyle 19. asır başkent kültürünün aktüel tâbirle “yeraltı” mecrâlarında cereyân eden çehrelerini keyifli bir dille yansıtarak vermiştir. Şüphesiz bu konuda başarılı olmasını, mizâhî, natüralist ve halkın anlayacağı popüler bir dil kullanmasına borçludur. Bu bağlamda o, içinde yaşadığı Servet-i Fünûn döneminin edebiyat anlayışından bağımsız kalmayı başarabilmiş, tek başına orijinal bir yol tutturabilmiş semereli yazarlarımızdandır.

Yirmi civârında makam kullanarak yaptığı, çoğunun güftesi kendisine âit olan şarkı formunda altmış beş bestesi bulunan Ahmed Râsim’in, devrinin önde gelen musıkîşinaslarıyla kurduğu yakınlıkların da sâyesinde bu eserleri yayılmış, sâdece edebiyâtımızın değil musıkî târihimizin de önemli isimleri arasına girmiştir.

Bir kolu İzmir’de yer alan Uşaklı Helvacızâde âilesinin, aynı ticârî faaliyetler dolayısıyla İstanbul’da mukîm çocukları Hacı Halil Efendi’nin oğlu olarak Eyüp’te dünyaya gelmiştir. Eğitimine İstanbul’da başlayan; lâkin babasının bozulan durumu dolayısıyla taşınmak zorunda kaldıkları İzmir’de devam eden Halid Ziya, İzmir Rüşdiyesi’ne devam ederken, eğitim sisteminden memnun olmayan dedesi tarafından tutulan hocalar eliyle yabancı dil ve matematik dersleri almış ve Ermeni Katolik rahiplerce açılan Mechitariste Okulu’na kaydedilerek Batı tarzı bir eğitim almayı sürdürmüştür. Bu dönemde bilhassa Fransız yazarlarının romanlarını okuyup çeşitli tercümeler yapan Halid Ziya, 1883’te okulu bitirdikten sonra bilhassa özel hocaları vâsıtasıyla getirtilen Batı edebiyâtına âit eserleri okumaya ve İzmir’de sahneye çıkan yabancı operet kumpanyalarının oyunlarını seyretmek sûretiyle alafranga görgüsünü artırmaya devam etti. İlk edebî yazısı da bu dönemde Tercümân-ı Hakîkat’te neşredildi. Bazı dergilere tercümeler yaparken 1884’te arkadaşlarıyla birlikte 10 sayı devam edecek olan Nevruz dergisini çıkardı. Burada da çeşitli Fransız şâirlerinin şiirlerini mensur olarak tercüme etti. Hâriciyeci olmak için 1885’te yeniden İstanbul’a geldi; fakat bu gelişin tek semeresi, kitapçı Arakel’in teklifiyle kaleme aldığı ve sâdece birinci cildi yayınlanabilen Garptan Şarka Seyyâl-i Edebiyye: Fransa Edebiyatının Nümune ve Tarihi adlı bir Fransız edebiyâtı târihi kitabı olmuştur.

 İzmir’e dönünce, İzmir Rüşdiyesi ile İzmir İdâdîsi’nde Fransızca, Türkçe ve edebiyat öğretmenliği yapan Halid Ziya, bir yandan da muhasebeci ve tercüman olarak Osmanlı Bankası’nda çalıştı. Daha önce birlikte Nevruz’u çıkardığı arkadaşı Tevfik Nevzat’la Hizmet gazetesini yayınlayan Ziya, bir yandan Servet-i Fünûn dergisine de yazmaya başladı. 1893’te tekrar İstanbul’a gelen ve dönemin ünlü edebî sîmâlarıyla tanışan Halid Ziya, Tevfik Fikret’in idâresindeki Servet-i Fünûn’da Mai ve Siyah adlı meşhur romanını tefrîka ederek Edebiyât-ı Cedîde akımının en önemli romancısı oldu ve bu edebiyâtın bir edebî beyannâmesi sayılan eseriyle hem kendisinden önceki vak’ayı temel alan roman anlayışını değiştirdi hem Batı romancılığından öğrendiği şekilde, karakterlerin iç dünyasını tasvir edip onları derinleştiren, sanatlı bir üslûpla tahlile dayalı ve toplumsal mesaj verme kaygısı duymayan yeni bir roman anlayışını ortaya koydu. Böylece, bir taraftan da İkdam ve Sabah gazetelerinde yazmaya başlayan, Halid Ziya’nın öncülüğünde sonraki romancılığımız açısından model oluşturacak bir yordam ortaya çıkmış, Mehmed Rauf, Saffet Nezihi gibi örnekler, Halid Ziya ile birlikte bu çığırın başında yer almışlardır.

Bu bağlamda ve özellikle romancılık târihimiz açısından şüphesiz ayrı ve özel bir yer kazanan Halid Ziya, Tanpınar’ın, örnek aldığı Batılı edîblerle onun münâsebetini en iyi şekilde gösterdiğini belirttiği, bir diğer meşhur eseri Aşk-ı Memnû’yu ise 1899’da yayınlamıştır. Romanlarında yaşadığı devrin gereği olarak sosyal meseleleri ele almayan; fakat salt karakterlerinin sosyal çevrelerinin gerçekçi tasvirlerini yapan Halid Ziya, bilhassa “roman şâiri” olarak nitelendirdiği ve hakkında, “Eserlerinde şairlere mahsus hayal ve romancılara mahsus tahlil ve tetkik vasıfları vardı ve birbirine zıt zannolunan bu iki vasıf, onda hayret verecek surette imtizaç etmiş bulunuyordu” dediği Daudet’yi örnek almıştır. Kırık Hayatlar adlı romanında daha önce kullandığı süslü ve betimlemeci dilden kaçınarak Edebiyat-ı Cedîde’nin bu konudaki örneklerinden ayrılmaya çalışan romancı, bu anlayışla olsa gerek, bazı romanlarını 30’lu yıllarda sâdeleştirmek yoluyla tekrar neşretmiştir. Romanlarında 19. asrın bilimsel ilkelerinden olan determinizm ve natüralizmden de unsurlar görülen Halid Ziya, bireyin yazgısını hem kalıtım yoluyla hem de içinde bulunduğu çevre yoluyla şekillendiren, eserlerinde olay ve karakter arasında bir illiyet münâsebeti kuran Batılı sanatçılardan bu anlamda da etkilenmiştir.

Meşrûtiyet yıllarında Dârülfünûn’da Batı edebiyâtı dersleri veren, ayrıca Türk Derneği ile İttihat ve Terakki’ye üye olan Halid Ziya, bu vesileyle mâbeyn başkâtibi olmuş ve görevini 1912’ye kadar sürdürmüştür. Parti’nin görevlendirmesiyle 1913’te Paris ve Bükreş’e gidip savaş patlak verdiğinde Almanya’da bulunan romancı, memûriyetinin de bitmesiyle, Millî Mücâdele sonrasında, Yeşilköy’deki köşküne çekilip yoğun bir edebî faaliyet içine girmiş, pek çok yayın organında tefrîka hâlinde romanlarını, hikâyelerini, anı ve seyahat izlenimlerini yayınlamıştır.

Ana-babasına iyilik edene müjdeler olsun! Allah Onun ömrünü uzatır.  (Buhârî)

Ana-babası, yanında yaşlandığı halde, [onların rızalarını alamayıp] Cenneti kazanamıyanın burnu sürtülsün. (Tirmizî)

Allahu Teâlânın rızası, ana-babanın rızasında, gadabı da, ana-babanın gadabındadır (Tirmizî)

Cihâd, fîsebîlillah Allah yolunda sadece kılıç sallamak değildir Ana-babaya veya evlâda bakmak da cihâddır Ele muhtaç olmamak için çalışmak da cihâddır. (Deylemî)

Bir gün Peygamber Efendimiz (s.a.v.)’in huzuruna bir kimse gelerek dedi ki:

– Ya Resulallah! İzin verirseniz sizinle beraber gazaya gelip cihad etmek istiyorum

– Anan-baban var mı?…
– Evet var

– Öyleyse ondan ayrılma zira Cennet onun ayağının altındadır ” (Müslim)

Ebu Hureyre (Radiyallahu Anh) şöyle dedi:

Nebi (Sallallahu Aleyhi ve Sellem) şöyle buyurdu:

-Burnu yerde sürünsün, burnu yerde sürünsün, burnu yerde sürünsün!

Sahabeler:…

−Ya Rasulallah! Kimin? dediler.

Nebi (Sallallahu Aleyhi ve Sellem) şöyle buyurdu:

-Ana babasına, ikisinden birine yahut her ikisine birden ihtiyarlık zamanlarına yetişip de cennete giremeyen kimsenin. (Müslim 2551/9, Buhari Edebü’l-Müfred 21)

Ebu’d-Derda (Radiyallahu Anh) şöyle dedi:

Adamın biri gelerek:

−Benim bir karım var. Annem ise onu boşamamı emrediyor ne yapmalıyım? diye bana sordu.

Ebu’d-Derda (Radiyallahu Anh) şöyle dedi:…

−Rasulullah (Sallallahu Aleyhi ve Sellem)’i işittim şöyle buyuruyordu:

−Anne ve baba cennete orta kapıdan girmeye vesile olur veya insanı cennete ulaştıracak en iyi şey ana babaya iyilik etmektir. Artık sen o kapıyı istersen bırak istersen elinde tut. (Tirmizi 1961)

Abdullah ibni Ömer (Radiyallahu Anhuma) şöyle dedi:

“Benim nikâhım altında bir kadın vardı ve ben onu seviyordum. Babam ise onu kerih görüyor ve istemiyordu. Babam bana onu boşamamı emretti. Ben bundan imtina ettim. Müteakiben ben bu durumu Rasulullah (Sallallahu Aleyhi ve Sellem)’e zikrettim.

Rasulullah (Sallallahu Aleyhi ve Sellem) şöyle buyurdu:…

−Ey Abdullah bin Ömer! Karını boşa!

Abdullah ibni Ömer (Radiyallahu Anhuma) şöyle dedi:

“Ben de karımı boşadım.”

(Tirmizi 1200, Ebu Davud 5138, İbni Mace 2088, Ahmed 2/20-157, Albani 7/136)

Ana-babasını dine uygun hizmetleriyle razı eden Allahü teâlâyı razı etmiş olur onları gazaplandıran Allahü teâlâyı gazaplandırmış olur. (İbni Neccar)

Ya Resulallah annem müşriktir. Ona iyilik etmem caiz midir? diye sorana (Evet annene iyilik ve ihsanda bulun!) buyuruldu (Ebu Davud)

Allah Resûlü, sallallahu aleyhi ve sellem buyurdu:

“Ana babasına iyilik yapana ne mutlu! Allah onun ömrünü artırsın!” (İbn Enes radıyallahu anh. Taberânî)

Biz insana anne ve babasını tavsiye ettik anası onu zayıflık üstüne zayıflık çekerek karnında taşımıştır.Onun (memeden) ayrılmasıda 2 sene içinde olmuşdur onun için biz insana bana ve ana babana şükret dönüş banadır diye nasihat verdik. (Lokman Suresi Ayet,14)

Rabbin ondan başkasına ibadet etmemenizi ve anne babaya iylik etmenizi emretmişdir. İkisinden birisi yahut her ikisi senin yanında yaşlılık çağına ulaşırsa,sakın onlara öf bile deme;onları azarlama,onlara güzel söz söyle. (İsra Suresi 23-24)

Allah’a ibadet edin ve o’na hiçbir şeyi ortak koşmayın. Anne-babaya, akrabaya, yetimlere, yoksullara, yakın komşuya, uzak komşuya, yakın arkadaşa, yolcuya, ellerinizin altında bulunanlara iyi davranın; Allah kendini beğenen ve daima böbürlenip duran kimseyi sevmez. (Nisa Suresi/ 36)

Rabbin sadece Kendisine ibadet etmenize ve anne-babanıza, Allah’ın sizi görmekte olduğu bilinci içinde mümkün olan en iyi şekilde davranmanıza hükmetti. Eğer onlardan biri veya her ikisi yaşlanmış olarak yanınızda bulunuyorsa sakın varlıklarından veya onlara hizmetten bıkkınlıkla kendilerine “Öf!” diyecek ölçüde bile kötü söz söyleme! Onları azarlama ve daima onlara karşı tatlı dilli ve gönül alıcı ol! (İsra Suresi/23)

Biz insana, anne-babasına iyi davranmasını tavsiye etmişizdir. Çünkü annesi onu nice sıkıntılara katlanarak taşımıştır. Sütten ayrılması da iki yıl içinde olur. Önce bana, sonra da anne-babana şükret diye tavsiyede bulunmuşuzdur. Dönüş ancak banadır. (Ahkaf Suresi/15)

Allah’a kulluk edin ve O’na hiçbir şeyi ortak koşmayın! Anneye, babaya, akrabaya, yetimlere, yoksullara, yakın komşuya, uzak komşuya, yakın arkadaşa, yolcuya ve ellerinizin altında bulunanlara (köle, cariye, hizmetçi ve benzerlerine) iyi davranın! Allah kendini beğenen ve daima böbürlenip duran kimseyi sevmez! (Nisa Suresi 36)

Rabbin, sadece kendisine kulluk etmenizi, annenize ve babanıza da iyi davranmanızı kesin bir şekilde emretti. Onlardan biri veya her ikisi senin yanında yaşlanırsa, kendilerine öf! bile deme! Onları azarlama! İkisine de güzel söz söyle! Onları esirgeyerek alçak gönüllülükle üzerlerine kanat ger ve: Rabbim! Küçüklüğümde onlar beni nasıl yetiştirmişlerse, şimdi de Sen onlara (öyle) rahmet et (diyerek dua et!)” (İsra Suresi 23, 24)

Biz insana, anne babasına en güzel bir biçimde davranmasını emrettik…” (Ankebut Suresi 8)

Biz insana, anne babasına (en güzel bir biçimde davranmasını) emrettik. Çünkü annesi onu nice sıkıntılara katlanarak taşımıştır. Sütten kesilmesi de iki yıl içinde olur. O halde Bana ve annene babana şükret! Dönüş Banadır.” (Lokman Suresi 14)

De ki: “Geliniz size Rabbinizin haram ettiği şeyi ben okuyayım: O’na hiç bir şeyi ortak/denk tutmayın, anaya babaya iyilik edin, fakir düşmek (korkusun)dan çocuklarınızı (herhangi bir şekilde) öldürmeyin. Biz, sizin de onların da rızkını veririz. ‘Zinanın ve her türlü kötülüğün’ açığına da gizlisine de yaklaşmayın. Allah’ın haram ettiği canı (hukukça) geçerli sayılan bir hak olmadıkça öldürmeyin.” İşte (Allah),düşünesiniz (aklınızı kullanasınız) diye size bunları emretti. (Enam Suresi 151)

İSLAMİYETTE ANNE VE BABA HAKKI

Bir cemiyetin ayakta kalabilmesi ve varlığını sürdürebilmesi, o cemiyeti oluşturan aile çekirdeğinin bütünlüğüne bağlıdır. Aileleri sağlam olan cemiyetler, hücreleri sağlıklı olan bir insan bedenine benzer. Aile ocaklarının gerçek kurucuları ise eşler, yani anne ve babalardır. Yuvaların kurulmasında ve yürütülmesinde, çocukların büyütülüp cemiyete faydalı insanlar hâline getirilmesinde asıl mesuliyet ve zahmet anne babanın üzerindedir.
Ailenin temel direği olan anne ve babalar, çocukları için her türlü fedakârlığı yapan insanlardır. Bu nedenle her evladın bu saygıdeğer insanlara karşı görev ve sorumlulukları bulunmaktadır. Hiçbir çocuk anne ve babasının hakkını dünyada ödeme kudretine sahip değildir ve hiçbir çocuktan bu hakları birebir ödemesi de istenmez. Ancak anne ve babanın, çocuklarından saygı, sevgi, hürmet ve itaat beklemeleri de onların en tabii haklarıdır.
Yüce dinimiz İslam, anne ve baba hakları üzerinde hassasiyetle durmuş, anne ve babaya saygıyı, bir sosyal sorumluluk, bir görev değil, dinin bir emri olarak kabul etmiştir. Bu hususta aşağıda mealini sunacağımız ayet gayet anlamlıdır:

“Rabbin kesin olarak şunları emretti; ancak Rabbinize itaat edin, ana-babaya güzellikle muamele edin, eğer onlardan biri veya ikisi senin yanında ihtiyarlık hâline ulaşırsa, sakın onlara “öf” bile deme ve onları azarlama, ikisine de iyi ve yumuşak söz söyle. İkisine de acıyarak tevazu kanadını indir ve şöyle de: “Ey Rabbim, onlar beni küçükken terbiye edip yetiştirdikleri gibi sen de kendilerine merhamet et.” (İsra, 17/23-24.)

Burada geçen ayet-i kerimede, Allah’a itaatten hemen sonra anne ve babaya iyilik emredilmekte, anne babaya itaat etmek, Allah’a itaatin tamamlayıcısı olarak kabul edilmekte ve onları kıracak, üzecek en küçük bir söz ve fiilden sakınılması uyarısı yapılmaktadır. Bütün bunlara ilaveten, anne-babalarına iyi bakan insanlardan, sürekli olarak onlar için Allah’a dua etmeleri de talep edilmektedir. Burada zikredilen davranışlar, kişilerin tercihlerine bırakılmış davranışlar değil, bizzat Kur’an’ın, yani Allah’ın emirleridir.

Hz. Peygamber (s.a.s.) de pek çok hadis-i şeriflerinde ana-babaya itaati emretmiş, hatta vaktinde kılınan namazdan sonra Allah nazarında en sevimli ibadetin ana babaya itaat etmek olduğunu beyan etmiş ve ebeveyne sevgi ve saygıyı ibadet mesabesinden değerlendirmiştir. (Buhari, Rikak, 18.) Ayrıca onlara itaatin Allah’a itaat, onlara isyanın da Allah’a isyan anlamına geleceğini ifade etmiş (Feyzü’l-Kadir, IV, 262.), Allah’ın rızasının ancak ana-babayı hoşnut ve razı etmekle kazanılacağını bildirmiştir. (et-Tac, V, 6.)

Ana babasına iyi davranan ve onları razı eden kişi ahirette göreceği mükâfatın yanında bu dünyada da iyiliklerinin karşılığını görecektir. Nitekim bir hadiste “Babalarınıza iyi davranın ki, evladınız da size iyi davransın.” (et-Terğib, H. No, 3599.) buyurulmaktadır. Atalarımız bu gerçeği, “İyilik yap iyilik bulursun.” deyişiyle dile getirmişlerdir. Hz. Peygamber (s.a.s.), ayrıca, “Kim ömrünün bereketi ve rızkının geniş olmasından sevinç duyuyorsa, ana-babasına iyi davransın ve yakınları ile iyi ilişki kursun.” (et-Terğib, H. No, 3594.) sözüyle bu dünyada huzurlu yaşamak isteyen insanlara da ana-babaya iyilik yapmayı tavsiye etmektedir. Ana-babasına iyilik yapanların sadece ahirette mükâfatlandırılmayıp, yaptıkları iyiliklerin karşılığını dünyada da göreceklerini müjdeleyen eden Hz. Peygamber (s.a.s.), bunun tersi olarak ana-babasına asi olanların aynı şekilde cezalarını sadece ahirette değil bu dünyada da göreceklerini bildirmektedir. (et-Terğib, H. No, 3625.)

Bütün bu ayet ve hadislerden açıkça anlaşıldığına göre, Allah, kendisinden sonra ana-babaya itaat etmeyi onlara iyilik etmeyi emretmekte, kendisine itaatten sonra ana-babaya itaati ve onlara hürmeti zikretmektedir. İnsanlar, özellikle ihtiyarlıkları döneminde onları incitecek söz ve davranışlardan sakınmalı hatta onlara “öf” bile dememelidirler. Onların kalplerini kıran, onlardan sevgiyi esirgeyen nesiller, hem bu dünyada yaptıklarını fazlasıyla görecekler, hem de ahiret hayatında cezalarını çekeceklerdir.

Evladın ana-babasına karşı vazifeleri sadece onlar hayatta iken değil, vefat ettikleri zaman da devam eder. Bu husus Hz. Peygamber (s.a.s.)’in aşağıdaki hadis-i şerifinde açıkça ortaya konulmaktadır:
Bir gün bir şahıs Allah Rasulü (s.a.s.)’ne gelerek vefat ettikten sonra da anne babasını memnun etmek için yapabileceği bir vazifenin olup olmadığını sordu. Hz. Peygamber (s.a.s.) şu cevabı verdi: “Anne veya baban öldükten sonra da senin yapabileceğin şeyler vardır. Onlara dua ve istiğfarda bulunmak, vasiyetlerini yerine getirmek, onların dünyada iken sevdikleri dostlarına ikram etmek, onların akrabalarına iyilikte bulunmak senin vazifendir.” (Riyazü’s-Salihin trc. I, 374.)

Her evlat aynı zamanda bir anne ve baba adayıdır. Ana-babasına itaat eden, onlara iyilik eden ve onların hoşnutluğunu kazanan evlat, anne veya baba olduğu zaman da ebeveynine itaatkâr nesil sahibi olacaktır.
Sonuç olarak ifade etmek gerekirse, bizlerin dünyaya geliş vesilemiz olan anne babamızın üzerimizdeki haklarını saymamız ve bu hakların karşılığını ödememiz mümkün değildir. Bu nedenle elimizden geldiği kadar onlara iyilik etmeli, onların rızalarını almaya çalışmalıyız. Unutmayalım ki Allah’ın rızasına erişme yollarında biri de ana-babanın rızasını kazanmaktır.

Prof. Dr. Âdem Apak Uludağ Üniv. İlahiyat Fak.

Arapça, birinin yerine geçen, arkasından gelen vekil olan kişi anlamlarına gelir. Bu kelime, Kur’an-ı Kerim’de Bakara Suresi’nin 30, Sâd Suresi’nin 26. âyetinde geçer, ilk âyette, “yeryüzünde bir halife yaratacağım”, ikincisinde ise “Biz seni yeryüzünde halife kıldık, artık insanlar arasında Hak ile hükmet” manaları vardır. İnsanlar arasında Hak üzere hükmeden peygamberin, Allah’ın yeryüzündeki halifesi olduğu, bu ayetlerden ortaya çıkmaktadır. Tasavvuf okullarında ise; şeyh, müridlerinin yetişkinleri arasında, kendisi gibi mürşid-i kâmil olmaya ve derviş yetiştirmeye manevî yetenek kazananlara, özel metodlarla halifelik denilen bir emanet verir. Bu bakımdan halife, o mürşidin naibi ve kâim-i makamı olurdu. Halifelik, tasavvuf okulunda bir kişinin varacağı son makamdır. Tasavvuf yoluna girip Allah’a kavuşmayı arzu eden kimseye muhib denir. Bir müddet sonra muhib olana bey’at töreni ile “dervişlik” payesi verilirdi. Bu durumda, Bektaşîler taç giyerken, Mevlevîler çile (halvet) çıkardıklarında hücre sahibi olarak derviş unvanını alırlar.

Halife, bu dervişler arasından seçilir. Özellikle Mevlevîlerde halifelik ve şeyhlik, fonksiyon itibariyle farklılık arzederdi. Şeyh, bir dergâhın mesnevîhanlığı sıfatıyla, Çelebi Efendi tarafından, o dergâhı idareye ve nevniyâzlara Mesnevî hükümlerini öğretmeye vekil olurdu. Bu sebeple şeyh, emânet ve hilâfeti hâiz olmayabilirdi. Nitekim bu gibi şeyhlerin hizmet verdiği dergâhta, bir veya daha fazla, hücrenîşîn hilafetnâme sahibi dede bulunduğu da olurdu. Derviş, ister o dergâhın şeyhinden, isterse hilafetnâme sahibi kişiden sülük çıkarırdı. Burada makbul olanı, şeyhlik yapanın aynı zamanda hilafetnâme sahibi olması idi.

Bektaşîlerde, halifeye “çehar alâmet” (dört nişan) verilir. Mevlevîlerde, halife adayı ile mürşid, seccade üzerinde kıbleye karşı otururlar. Mürşid, halife adayının iki kaşı ortasından veya kaşlarından ve bıyıklarından makasla birkaç kıl keser, hilâfet destan sarılmış sikkesini tekbir eder, bey’at âyetini (Feth/10, 18, 19,) okur, yorumlar daha sonra elini beyat eli tarzında tutar, Muhammed (s) suresinin 19. âyetinin baş tarafını okur, üç kere Allah’ın adını zikreder, hırkasını tekbir edip giydirir. Her sabah namazından sonra, bu âyetin “fa’lem ennehû la ilahe illallah” (bil ki Allah’tan başka ilâh yoktur) kısmını okuyup, nefesinin dayanacağı kadar miktarda “La ilahe illallah” demesini tembih eder. Bu bir nefeste, üç, beş, yedi, dokuz ve daha fazla sayıda tevhid kelimesi çekilebilir. Tenbihten sonra, hilâfetini tebrik eder, görüşürler, tören bu şekilde sona erer.

Bazı tasavvuf okullarında görüldüğü gibi, halifelik nakısa ve tâmme diye ikiye ayrılır. Hilâfet-i tâmme sahipleri, şeyh olabilme durumundadırlar. Nakısa olanlarsa, sadece müridlerin derslerini takip ve sülûkunu tamamlatmak gibi görevlerle meşgul olurlar, şeyhliğe yükselemezler. Ancak hilâfet-i tâmme’ye ulaşabilirlerse Şeyh olabilirler. Bir şeyhin bir halifesi olduğu gibi, birden fazla halifesi de bulunabilir. Bu sayı, Müridlerin yetişkinlik durumuna göre az veya çok olur.

Farsça olan bu ifade, yerle bir olmak, toprak gibi olmak anlamlarını ihtiva eder. Allah’a vuslat için sülûka giren, ölmeden önce ölen, gönlünde dünyaya yer vermeyen tekke sakinleri, hankahta bulunanlar ve dervişlere haksâr adı verilir. Kelime miskinlik, zelillik, tevazu gibi hallere sahip olanları gösterir. Arapça “ağber” (üstü başı toz toprak içinde olan) ve “eş’as” (saçı tozlu ve dağınık) kelimeleri de haksâr ifâdesinin karşılığı olarak düşünülmektedir.

Arapça, gizli olana hafî derler. Tehânevî bunu, mahiyeti gizli olması nedeniyle ruha, hafî denilir, diye tarif etmektedir, insanın madde planında göğüs üzerinde beş noktaya taalluku bulunan ve zikir mahalleri olarak gösterilen letaif-i hamse’den biri de, dördüncü sırada olmak üzere, hafîdir. Buna ruhun hafî tavrında bulunması da denir. Yeri, sağ memenin dört parmak üzerindedir, nuru, siyahtır. Hafî’nin, Hz. İsa’nın kademi altında bulunduğu kaydedilir.

Arapça, vaki olmak, yok iken var olmak manasınadır. Bazı sufîler, Allah’ın toplumu uyarmak üzere, âlemde bir takım âyetler ortaya çıkardığını, belli kişileri uyarmak için de, kalblerindeki kötü duyguları giderdiğini söylerler.

Arapça’da, sınır, derece, rütbe, işlenen suç karşılığı verilen ceza gibi manaları, ifâde eder. Konu ile ilgili bazı atasözleri, şu şekildedir:

“Haddini bilmeyene haddini bildirmek, öksüze kaftan giydirmekten yeğdir”: Aşırı gidenlere gereken karşılığı mutlaka vermeği ifâde eder.

İslâm’ın şartı beş, altıncısı haddini bilmektir.

Haddini bilmek. Haddini bildirmek: Derecesini, mertebesini, yolunu yordamını bildirmek anlamında kullanılır.

el-Hafnî, seni Allah’la ayıran şeye had denir, diye farklı bir tanımlama yapar.

Arapça, akla veya hatıra gelen şeye hâcis denir. Çoğulu hevacis’tir. Kâşânî hâcis’i, nefsanî düşünceler olarak tanımlar. Kalbe gelen ilk his veya düşünceye de, hâcis denmiştir. (Hâtır-ı Evvel). Buna, genellikle iyi ve hayırlı olarak kabul edildiği için, Rabbânî Hatır adı da verilir. İlk hatır genelde isabetli olur, hatalı olmaz. Bu hatır, nefsde gerçeklik kazanırsa irade, kalbe yönelmesi durumunda kasd, kuvveden çıkar tahakkuk mevkiine geçerse, niyet adını alır. İrade, himmet, azim, kasd, hâcis’in çeşitli şekilleridir.

Arapça, taş demektir. Tasavvufta, insandaki latifeden ibarettir. Hacer-i Esved’in siyah rengi alışı, tabîî gereklilik sonucu, değişimi sebebiyledir. Bir hadis-i şerifte Hz. Rasûlullah (s) şöyle buyurur: “Hacer, sütten daha beyaz renkte olmak üzere indirilmişti. Ademoğullarının hatâları, zamanla onu kararttı.” insanî latîfeden ibaret hacer, İlâhî hakikat üzerine temellendirilerek yaratılmıştır. “Biz insanı en güzel kıvam üzere yarattık” (Tîn/4) âyeti bu mânâyı içerir, insanın bu güzel kıvamı, tabiat, âdet, alâkalara yönelmek ve Allah’tan uzaklaşmakla kararır. İşte bu mânâda olmak üzere “sonra onu aşağıların aşağısına çevirdik” (Tîn/5) denmiştir.

Farsça, hoca, âlim, bilgin demektir. Çoğulu Hâcegân veya hocagân’dır. Nakşîliğin erken dönemlerinde, Orta Asya’daki şeyhlerin bilim adamı oluşu sebebiyle, onlara hoca, hâce gibi isimler verilmiştir: Hoca Bahâeddin Nakşbend, Hoca Abdülhalık Gucdevanî, Hoca Arif Rivgirî, Hoca Yusuf Hamedanî vs. gibi. O dönemde Nakşîlik, bu sebeple Hâcegâniyye adını almıştır. Kısacası, Nakşîlik, ilim adamlarının yönettiği bir tasavvuf okuludur.

Arapça, tane manasına gelir. Habâb, su üzerinde oluşan kabarcıklara denir. Fındık büyüklüğünde veya daha küçük, akîk veya Necef taşından yapılmış tanelere denir. Bunlar yuvarlak veya kesme olur. Bu taneler ince ve gümüş bir zincire geçirilir. Düşmemesi için, aşağı ucunda, gümüş telden bir yuvarlak bulunur. Üst kısmı da iğnelidir. Bu şekilde iki habbe, gömleğin veya Hayderiyenin sağ ve soluna takılır. Bunu “Hasan – Hüseyin Sevgisi” ne işaret olmak üzere, Bektaşîler kullanırlardı. Özellikle, Hz. Muhammed (s)’i, Fatıma’yı ve oniki imamın kabirlerini ziyaret eden Bektaşîler, sağ ve sollarına yedişer habbe takarlardı. Mevlevîlerde habbe kullanma âdeti olmamakla birlikte, 1887’de vefat eden

Fahreddin Çelebi’nin fotoğrafında, göğsünün iki yanında birer habbe görülür. Bir de, susma eğitiminde kullanılan ve dil altına konan habbeden söz edilir.

Farsça’dır, Türkçe’mizde de aynen kullanılır. Kadiri tabiridir. Kadirîlerin başlarına giydikleri arakiyenin tepesine, çuhadan daire şeklinde bir parça dikilirdi. Bu gül, Bağdat gülü, havuzlu, kafesli, kız gülü gibi çeşit çeşitti. Genellikle güller, bir daire 18’e bölünmek ve 6’şar 6’şar iplikle birbirine bitişmek üzere dikilirdi. Bağdat gülü, içice üç daireden oluşur ve şeyhlere mahsus taçlara dikilirdi. Havuzlu, kafesli ve kız gülü, dervişlerin arakiyelerinde kullanılırdı.

Bir de, Rîfaîlerin burhan olarak kullandıkları gül vardır. Bu, iki karış uzunluğunda, uç kısmı yassı, avuç içi büyüklüğünde demir bir çubuktur. Bu çubuk mangala sokulur, yassı uç kıpkırmızı olunca çıkarılır, dil ile yalana yalana soğutulur. Bir de mangalda tas kızartılır, bu da kıpkırmızı olunca kafaya geçirilerek soğutulur. Bu gül yalanırken veya kızarmış pirinç tas giyilirken, Hz. ibrahim (a)’in ateşe atıldığında, Allah’ın ateşe “ey ateş, ibrahim’e soğuk ve selâmet üzere ol” (Enbiya/69) Kur’ânî hitabını okurlar. Bilginin, gönülde meydana gelen meyvesi.

Arapça, aldanma demektir. Gurur, helak olmanın başta gelen sebeplerindendir. Çoğu insanlar gurur içindedirler. Gururlu kişiler her kesimden olabilir: Âlimler, âbidler, mutasavvıflar (daha doğru mustasvıflar), ticaret erbabı, zenginler, politikacılar, yöneticiler vs. gibi. Dış şekillere bağlı kalan ve işi sırf buna bağlanmakla bitmiş gören mutasavvıflar, gurur içindedirler. Bunlardan bir kısmı marifete dair sözler ezberleyip onları tekrarlayıp, sahibi olmadıkları halde, kendilerini marifete ulaşmış gibi gösterirler. Yine onlardan bir kısmı yakine erdik, hedef gerçekleşmiştir zannıyla, artık ibadete gerek yok derler ki, bunlar da, aldanış (gurur) içindedirler. Haram-helal ayırt etmeyen sâlikler de aynı durumdadırlar. Onlardan bir kısmına marifet rüzgârı eser, bunun üzerine iş bitti zannederler, o noktaya saplanıp kalırlar. Tasavvuf yolunda, gurura sevkeden bu hususları bilen sâlikler, ona göre davranırlar, Allah da onların makamını yüceltir. Bu durumda olanlar, üzerlerine gelen feyizlere, kerametlere, keşiflere, marifetlere iltifat edip, onlara dayanarak rahata kavuşmayı bile denemezler. Kulluğa devam ederler, yine devam ederler, yine devam ederler. Böylece Allah’a yaklaştıkça yaklaşırlar. Gerçek tasavvuf erbabının hâli, bu “kulluk” tan başka birşey değildir. Yolda giderken, makamları vuslat sanıp orada takılıp kalmak gururdur, aldanıştır.

Kalb’in Türkçe karşılığı. Bu kelime ile ilgili çeşitli atasözleri vardır. Bunların bir kısmı şöyledir:

Can ü gönülden dua, niyaz : Bütün bir manevî güçle, kendini vererek Allah’a yapılan duadır.

Can u gönülden sevmek, sevilmek : Karşılıklı sevme-sevil-menin içten olması.

Gönül altında kalmak : Birinin hatırını kırmak, onun manevî ağırlığı altında kalmak.

Gönülden çağırmak : Birisini tam bir iştiyakla çağırmak.

Gönülden çağrılmışız, geldik : Özlenmeyi ifade eder.

Fakiri gönülden çıkarmayınız : Bizi unutmayınız.

Gönülden geçirmek : Hatırlamak.

Gönlü kalmak : Gönlü kırılmak.

Gönül koymak : Gücenmek.

Gönüllü : Vazifesi olmadığı halde, bir işi uhdesine alıp yapmaya hevesli olmak.

Gönül vermek : Âşık olmak.

Gönül pazarı : Gönül hoşluğu, razılık.

Gönül yarası : Onulması mümkün olmayan bir dert.

Gönül yıkmak : Gönlü kırmak anlamındadır.

Gönül beklemek : Allah’ı gönülden çıkarmamaya çalışmak.

Gönül ehli : İslam’ı yaşayarak kalb-i selime ulaşmış, velayet makamından payını almış kişiler. Gerçeğe ulaşanlar.

Gönül yarası : Hedefine ulaşamamış sevgi; başka bir şeyle tatmini mümkün olmadığı için, iyileşmesi de söz konusu değildir.

Gönüle dokunmak : Gönül kırılması.

Gönül değmek : Bu ifade de gönül kırıklığı anlamına gelir.

Gönül edin de şu işimiz olsun : İşinin yoluna girmesi için, büyüklerden himmet (yani dua) isteyerek bir büyük kul (muttaki) dan himmet beklemek. Tasavvufda, büyüklerin duasını taleb etmek manasınadır. Yoksa büyükler (muttakiler) dediğimiz kişiler, haşa, Allah değildir. Ama, kalbi yaprak gibi titreyerek gözden yaşlar dökerek ihlasla mahviyetle Allah’tan isteme özelliğine sahip olmaları ve bir de, İslam’ı takva boyutuyla yaşama savaşı vermeleri münasebetiyle, duasının kabul şansı biraz fazla olan kişilerdir. Bu durumdaki kişiden “Hocam, dua edin de yarınki kimya sınavında başarılı olayım” diye dua isteğinde bulunmanın adına “himmet isteme” denir. Bu şekilde dua talebinde bulunmak ve dua istenenin de bir mü’min kardeşinin ihtiyacı için Allah’a dua etmesi “şirk” değil, bilâkis övülen, tavsiye edilen, şeriattaki yeri haylice sağlam olan bir husustur. Erenlerden himmet istemenin manası budur ve bu da şirk değildir. “Günahsız ağızdan dua isteyiniz” diyen Hz. Peygamber (s)’e, “Yâ Râsulallah! Hepimiz günahkârız, günahsız ağızı nerede bulacağız?” sorusunu yöneltince, O da şu karşılığı vermiştir. Hepiniz birbirinize hüsn-i zan üzere olmalısınız. (Hucurat/12) Bu yüzden kardeşleriniz günahsız ağızdır.”

Gönül bir sırça kadehtir, kırılırsa yapılmaz: Bu atasözü gönlün ince olduğunu, en ummadık şeyden çok çabuk kırılabileceğini gösterir.

Sakıngıl yârin gönlü sırçadır sımayasın

Sırça sındık (kırıldık) dan gerü bütün olası değil.

Yunus Emre

Gönülden gönüle yol vardır : Allah’ı sevenler, dilden çok kalp ile anlaşırlar, veya birbirini seven insanlar, eş zamanlı olarak aynı duyguyu hissederler.

Gönül Kabe’si : Allah’a bütün dış yönelişlerin merkezi nasıl Hz. ibrahim (a)’in yaptığı Kabe ise, iç yönelişlerin merkezîleştiği yer de kalptir. Birisi maddî, diğeri, manevî Kabe’dir. Allah’a kulluk için kurulan (vaz’edilen) ev nasıl Kâ’be ise, Allah’a iman için insanın özünü teşkil eden yönü de kalp olmuştur. Gönül Allah’ı sever, kadın altın, para, şöhret, ev, çocuk, araba, villa gibi putlara itibar etmezse Kabe olur, bunun tersine durumda, gönül; Kabe (Allah evi) değil, put evi olur.

Gönül, Hak binasıdır : Kâ’be’yi Hz. ibrahim (a), gönülü de Allah inşâ etmiştir. Kabe, zamanımıza kadar çeşitli nedenlerle yıkılmış, fakat insan eliyle yeniden yapılmıştır. Kalp öyle mi?. Sonlu somutun (Kâ’be) inşası kolay; sonsuz soyutun (kalbin) inşası zordur.

Duruş kazan, ye, yedir

Bir gönül ele getir

Yüz Kâ’be’den yeğrekdir

Bir gönül ziyareti.

Yunus Emre

Yunus Emre farz olan hac dışında, yüz kerre Kâ’be’ye gitmek yerine, yaralı bir gönlü ziyaret etmeyi, daha üstün görüyor. 1993 senesinde umreye gitmek üzere para biriktiren kalabalık bir öğrenci kitlesi, o parayla Kâ’be ziyareti yerine, Bosna-Hersek’te kanayan mü’min kalplerin yarasının tamirini tercih etmiştir. Yunus Emre’nin şiirini, günümüz sosyal davranışları içinde en iyi anlatan motif, bizce, işte budur.

Gönül yapmak, arş yapmaktır : Yukarıdaki anlattığımız es-piriyle bağlantılıdır.

Gönül hoşluğuyla olur ibâdet : İbadetin kerhen (zoraki) olanı değil, tav’an (gönüllü, istekli) olanı makbuldür.

Gönül kalsın, yol kalmasın : Filancanın gönlü kırılacakmış diye yol (kanun, örf, kural) dan vazgeçilmez. Hz. Peygamber Efendimiz (s)’in hırsızlık yapan bir asinin affedilmesi konusunda, “sizden öncekiler, şeriatı kuvvetlilere değil, zayıflara uyguladıkları için helak oldular. Kızım Falıma dahi olsa, onun elini keserdim,” demiş ve kanunun uygulanmasında hatıra gönüle bakılmaması gerektiğini vurgulamıştır.

Gönül sultan, aşk irâdet : Gönül kimi sever, kimi sevmez bunu anlamak mümkün değil, o bağımsız, tıpkı bir sultan gibi ne dilerse onu yapar, istediğini sever, istediğini sevmez, bunu da akıl anlamaz, şaşar, kalır.

Gönlüne danış : Bir olayla, bir problemle karşılaşırsan, onu gönül âleminde merkezileştirerek tefekküre dalarsın. Derken ya bir açılma, ya da bir daralma sezgisi zuhur eder. İşte problemin olumluluk, olumsuzluk göstergesi budur. Bu konuda isabet, temiz gönüllü kullarda daha çoktur.

Her gönülde bir aslan yatar : Herkesin gönlünde yaşattığı bir ideal vardır.

El işte, gönül oynaşta gerek : El, günlük maişetini sağlama mücadelesinde meşgul iken, gönül de kendi âleminde, zevk ve şevkle dolu olmalı. Aksi takdirde, işte boğulur, iş denen makinenin duygusuz bir parçası olur.

Herkesin gönlünce yaz olmaz : Herkesi memnun etmemiz mümkün değildir. Öyleyse, inandığımız doğruyu yaşayalım, Allah’ı razı etmenin mücadelesini verelim.

Gözden ırak olan, gönülden de ırak (uzak) olur : Bir kimsenin birini sevdiğinin alâmetlerinden biri de, görme arzusudur. Sıkça görmeyi istemek, sevmenin bir belirtisidir. Gözden, etraftan, yakınlıklardan uzaklaşmak gönül uzaklığına, yani sevgisizliğe alâmettir.

Bela dil (gönül)dendir, o dildar(sevgili) elinden dadımız (şikayet) yoktur.

Gönüldendir şikâyet, kimseden feryadımız yoktur.

Divane Mehmed Çelebi

Arapça, dedidoku demektir. Birinin ardından, olumsuz yanlarını başkalarına söylemeye gıybet denir ki, haramdır. Allah’ın Settâr isminin, kulların ayıplarını örtmekte ilgili oluşu, bu konuda İlâhî bir örnektir. Hucurat suresinde dedikodu yapılan kişinin, ölü haldeki etinin yenilişindeki haramın şiddeti, dedikoduya eş tutulmuştur.

Arapça, örtü, perde demektir. Kalp aynasının, nefs ve nevadan gelen olumsuz etkilerle kararması, bu durumda kalp katılaşır, basiret bağlanır, körleşir.

Arapça, zenginlik demektir. Gani (zengin) Hak’dan başkası değildir. Zira her şeyin zâtı O’nundur. Kul, Hak ile mâsivadan müstağni olunca gani (zengin) olur. Yani Hakk’a muhtaç olur, kullara muhtaç olmazsa, o kul, zengin demektir. Kul, onun vücudunu kazanınca herşeyi kazanmış olur, bu durumuyla o, Allah’tan gayri hiç bir şeyin varlığını ve tesirini görmez hâle gelir. Böylece hedefe ulaşır, sevgiliyi görmekle müjdelenir. Maddî zenginlik, tasavvufî disiplinlerde pek hoşgörülmemiştir. “Bir dinarla gecelemektense, zehirli yılanla gecelemeyi” yeğleyen sûfilere sık sık rastlanır. Ancak, Hindistan’da Sûhreverdiliğin bazı kolları, varlık içinde yokluğu esas alarak, müridleri helal yoldan zenginliğe yönlendirmiştir. Sonuç olarak tasavvuf erbabı, kulları fakir, Allah’ı zengin görmüştür.

İmrenme anlamında Arapça bir ifade. Hased ile gıbta arasında ince bir fark vardır. Allah’ın nimet verdiği kişiden o nimetin gitmesini istemek haseddir. Bu, Allah’ın İlâhî takdirde yaptığı taksime razı olmamak anlamına gelir. Gıbta ise, o nimetin o kişiden gitmesini istemeden, kendisinin de, o nimete sahip olmayı arzulamasıdır.

Arapça. Öfke, kızgınlık, dargınlık gibi mânâları ihtiva eder. Bu, Allah’ın şeytanı yarattığı ateştendir. Peygamberimiz (s) “gazaplanıp da cehenneme yaklaşmayan kimse yoktur” demiştir. İnsanlar bu konuda üç gruptur. Birincisi; tefritte olup hiç kızmaz, bu hamiyyet yokluğudur, yerilen bir özelliktir. Bu konuda İmam Şafiî (k.) şöyle der: “Kızmak islediği halde kızamıyan, merkeptir”. İkincisi; orta yolludur. Kızmak gereken yerde, İslâmî olmak kaydıyla kızmak, gerekmeyen yerde kızmamak. Üçüncüsü ifrat; bu grup her şeye kızar, kızınca da aklın yönetimini kaybeder, bu da, yerilen bir özelliktir.

Arapça, faaliyet, kıskanma manasınadır. İlâhî sıfatlardandır. Kulun gayreti, fillah, lillah ve alallah olmak üzere üç kısımdır. Birinci ve ikinci kısımlar; İslâm’ın emirlerine aykırı bir durum görünce, buna el ve dil ile karşı çıkmak veya bunlara imkân bulunmazsa, kalben buğz etmek, şeklindedir. Üçüncü kısım gayretullah ise; hakikî muhabbetle, mecazî muhabbet arasını farketmektir. Gayret aşırı sevgiden kaynaklanan bir husustur. Sevgide vefayı ifade eder. Allah’ın sıfatlarından biri de “Gayyûr” dur. Manası çok kıskanandır. Bu, kulun taatinde kendisinden başkasını ortak kılmamasına yönelik olarak Allah’ın kıskanma sıfatını gösterir.