Taraflardan birinin kazanıp diğerinin kaybettiği bütün şans oyunları kumardır. Sadece kazananın kârlı çıktığı, kaybedenin ise zara a uğ amadığı uygulamalar ise kumar niteliğinde değildir.

Buna göre; marketlerde ve mağazalarda iş yeri sahiplerinin alışveriş yapan müşterilerine verdikleri çekiliş kuponuna hediye çık ası durumunda, müşterilerin çıkan hediyeleri almalarında bir sakınca yoktur (Kâsânî, Bedâî’, VI, 206). Çünkü müşterilerden birinin kazanması hâlinde diğerleri bir şey kaybetmemektedir_.

Ancak, çekilişe katılmak için ayrıca bir ücret ödenmesi hâlinde yatırılan para üzerinden şans yolu ile kazanç elde etme durumu söz konusu olacağından yapılan çekiliş işlemi kumar olur.

Amacına hizmet etme imkâ ı kalmayan bir vakfın aynı amaca hizmet etmek üzere değiştirilmesi veya satılması caizdir (İbn Âbidîn, Reddü’lmuhtâr, VI, 573). Camilere a olup da kullanılmayan halı, kilim vb. eşyanın çürümeye terk edilmesi uygun olmaz. Dolayısıyla antika değeri olmayanlarının, usulüne uygun bir şekilde ihtiyacı olan başka bir cami veya mescide verilmesi; ihtiyacı olan başka bir cami veya mescidin bulunmaması hâlinde ise, ilgili mevzuat çerçevesinde satılıp parasının demirbaş olacak şekilde caminin diğer ihtiyaçlarına harcanmasında dinen bir sakınca yoktur.

Bir kişi, zaruret bulunmadıkça, kendisine namahrem olan kişilerin avret sayılan yerlerine bakamaz (Nûr, 24/3031). Buna göre bakıma muhtaç durumdaki bir erkeğin bakımının, öncelikle mahrem olan yakınları tarafından, yoksa erkek bakıcılar tarafından yapılması gerekir. Tüm bu kişilerden bakıcı bulunamadığı takdirde, bir kadın tarafından bakılması zaruret hâline gelmiş olur. Böyle bir durumda söz konusu kadının temizlik ve bakım için ve zaruret miktarınca, bakıma muhtaç erkeğin avret yerine bakmasında dinen bir sakınca yoktur.

Dinimizde yasak olan şeyleri yapmak günah/haram olduğu gibi, böyle şeylerin yapılmasına rıza göstermek ve yardımcı olmak da günah/haramdır. Hz. Peygamber, haram bir maddeyi kullanan ile birlikte onu imal eden, taşıyan, aracılığını ve sunumunu yapan kişilerin de aynı günaha girdiğini bildirmiştir (Bkz. Ebû Dâvûd, Eşribe 2; İbn Mâce, Eşribe 6). Bu itiba la, bir kimsenin helalinden kazanma konusunda alternatif imkânları bulunduğu sürece dinen yasaklanan şeylerin yapıldığı iş yerlerinde çalışması caiz olmaz.

Ancak bütün çabalarına rağmen geçimini sağlaya ak başka iş bulamadığı durumlarda zaruret sebebiyle bu tür işyerlerinde çalışabilir. Zaruret durumu ortadan kalkması yani yapılması helal olan uygun bir iş veya iş yeri bulması hâlinde ise bu eski iş yerini terketmesi gerekir.

İnsanlar gibi tüm hayvanların da üreme ve çoğalma hakları vardır. Hayvanların yeme içme ihtiyaçlarının teminini engellemek uygun olmadığı gibi üreme özellikleri ortadan kaldırmak da uygun değildir. Gerekli ve meşru bir sebep bulunmadıkça hayvanların kısırlaştırılması da caiz değildir.

Ancak, gerekli ve meşru sebeplerle; toplum menfaati gereği evde beslenen hayvanların gebe kalmalarını engelleyici ilaç ve benzeri şeylerin kullanılmasında ve ekolojik dengeyi bozmamak şartıyla kedi, köpek vb. başıboş hayvanların kısırlaştırılarak çoğalmalarının kontrol altına alınmasında dinen bir sakınca yoktur (elFetâva’lHindiyye, V, 437).

İş gücünden, nesil ıslahından ve et verimliliğinden ziyadesiyle istifade edilebilmesini temin etmek amacıyla dana ve teke gibi bazı hayvanların kısırlaştırılması da caiz görülmüştür.

Cinlerin, normal insanlara zarar vereceğine ben de inanmıyorum. Muska hakkında bir hadis rivayet ediliyor, ama bu, kendisi dua okuyamayan çocuklar için; büyükler Allah’a dua ederler, ilgili ayet ve duaları okurlar, bunlar ilaç gibi birer şifa ve koruma vesilesi olur. İlaç almak şirk olmadığı gibi, şifa ve korunma için dua ve Kur’an okumak da şirk olmaz.

Hayreddin Karaman

Cinlerin, normal insanlara zarar vereceğine ben de inanmıyorum. Muska hakkında bir hadis rivayet ediliyor, ama bu, kendisi dua okuyamayan çocuklar için; büyükler Allah’a dua ederler, ilgili ayet ve duaları okurlar, bunlar ilaç gibi birer şifa ve koruma vesilesi olur. İlaç almak şirk olmadığı gibi, şifa ve korunma için dua ve Kur’an okumak da şirk olmaz.

Hayrettin Karaman

Allah Teâlâ’nın elbette yaratılmış her şeyi kuşatan iradesi ve kudreti vardır ve her şeyi yalnızca O yaratır. Ancak O’nun adalet sıfatı da vardır, kendisine zulmü kendisi haram kılmıştır. Adalet ve zulmün Allah için anlamı, bizim anlamayacağımız, bilemeyeceğimiz bir anlam değildir; Kitabında adalet ve zulümden söz etmiş, kullarına bu kavramları açıklamış, kendisinin de bu kavramlar çerçevesinde adil olduğunu, zalim olmadığını bildirmiştir. Eğer Allah bir yandan kulların ne yapacaklarını, onların iradeleri dışında belirleyip bir tarafa yazsa, onları bu fiillere mecbur kılsa, öte yandan da “Niçin şunu yaptın, bunu yapmadın” dese, bazı yapma ve yapmamalara ceza verseydi adil olmazdı. İşte kaza, kader, kulun irade hürriyeti, fiili konuları konuşulurken, düşünülürken mutlaka yukarıda ortaya koyduğumuz esas çerçevesinde düşünülmelidir.
Özetle kulun da kendine mahsus bir küllî bir de cüz’î iradesi vardır. Küllî irade, fiile uygulanmadan var olan ve bütün seçenekleri kapsayan (yapmaya da yapmamaya da karar vermeyi sağlayan) iradedir. Cüzî irade ise bunun bir seçeneği için kullanılan (yapma veya yapmamayı seçen) iradedir. İnsanlar sorumlu tutulacakları fiilleri yapıp yapmamakta hürdür, bu sebeple de yapınca veya yapmayınca sorumlu olurlar. Allah her şeyi, zaman ve mekan engeli olmadan bildiği için, zamanı gelince kulun, serbest iradesi ile neyi seçeceğini de bilmekte ve onu yazdırmaktadır. Eskilerin deyişi ile “ilim maluma tabidir”; olan, Allah öyle bildiği ve yazdığı için değil, bilgi, öyle olacağı içindir; serbest seçim ve irade ile öyle yapılacağı için öyle bilinmiştir. Hidayet ve dalalet, doğru veya eğri yolda olmak, bunlara yöneltmek de öyledir; Allah kulunu, onun isteği dışında saptırıp da sonra “Niçin saptın” diye sormaz. Kul doğru yolu seçerse Allah da onu murad eder, eğri yolu seçerse Allah da onu -kulun ek bir irade ve fiili bulunmadan- engellemez. Kullar hidayet ve dalalet konusunda Allah’a dua ederler; mesela işte bu fiil (dua), kendi iradeleriyle yanlış yola girmek isteyenlerin Allah tarafından engellenmesi için bir ek fiil, ek irade sayılabilir.
Kaza, kader, kulun iradesi, kudreti, fiili, sorumluluğu konularında benim anlayış ve inancım özetle bundan ibarettir; hem ilgili nasları hem de İslam tarihi boyunca bu konuda ortaya çıkmış görüşleri, açıklamaları gözden geçirdikten sonra bu sonuca varmış bulunuyorum.

Hayreddin Karaman

Bu soruyu kadere, Allah’ın takdirine verilen mânadan hareketle açıklamak gerekir. İnsanların hür iradelerine bırakılmış olup sonucundan sorumlu tutuldukları davranışlar (işler, ameller, hareketler) Allah Tarafından “kul istemese de şöyle olsun, şöyle olmasın” diye değil, “kul böyle isteyecek, böyle yapacak” diye Allah tarafından bilinmiş ve bazı yerlere kaydedilmiştir. Meşhur bir benzetmeden yararlanmak gerekirse, ay ve güneş belli bir sistem ve düzen içinde hareket etmekte ve bazan da tutulma olmaktadır. İlgili ilim dallarıyla meşgul olan alimler, yıllarca öncesinden ayın veya güneşin tutulacağını bilmekte, söylemekte ve ilgili yerlere kaydetmektedirler. Ayın ve güneşin tutulması, alimin bilmesinden ve yazmasından olmamakta, aksine bunların kendi sistemleri içinde olacağını alim önceden bilmektedir. Bir katilin adam öldürmesi de Allah öldürmesini emrettiği, kulun iradesi dışında bağlayıcı olarak takdir buyurduğu için olmamaktadır; kulun serbest iradesi ile adamı öldüreceğini (istemese öldürmezdi) Allah önceden bilmektedir ve ilgili yerlere bu değişmez bilgi kaydedilmiş, adına da kader denmiştir.

Hayreddin Karaman

Soru:
Selam. Direk konuya girecem.
Ben 22 yaşında biriyim Allah’a inanmakta büyük zorluk çekiyorum. Şu an eminim bu duyduklarınız sizde klasik bir ateist imaj yaratmıştır, ama durum bundan çok farklı anlatayım: Ben Allah’ın varlığına inanmak istiyorum, ama “Allah’ım yardım et, Allah’ım beni kurtar” veyahut “Allah’ım sen çok büyüksün” dediğim zaman gerçekten bir Allah’ın varlığına inanarak bunları söylemiyorum. Bunun yerine arkadaşım Mehmet’ten yardım istemek bana daha gerçekçi geliyor; yani net olarak şunu söyleyebilirim, Allah dediğim zaman Allah’ı yaşayamıyorum, sadece ağzımdan beş harfli bir kelime çıkıyor. Allah dediğim zaman “yoktan var eden, evrenin yaratıcısı, herşeyin sahibi” biri beynimde belirmiyor, sizden bana şu konuda yardım etmenizi istiyorum; bana Allah dediğim zaman ne dediğimi bilmeme yardım etmenizi; nasıl elma dediğim zaman aklıma ağaçta sallanan bir kırmızı yuvarlak cisim geliyorsa ve ben ne dediğimi gerçekten çok iyi biliyorsam Allah dediğimde de aynı şeyi hissetmek istiyorum, saygılarımla. (Yazımda bir kaç şeyi ardarda tekrarlamış olabilirim ilk kez bu konuyu açtığım için uygun kelimeleri de tam olarak yerli yerinde kullanmamış olabilirim, affedin)

Cevap:
Konu çetrefil, soruyu yazan da dil ve bilgi bakımından yeterli olmadığı için soruda yersiz ifadeler ve tutarsızlıklar var, ancak maksat anlaşılıyor; biz de sözleri değil, maksad esas alarak bazı açıklamalar yapmaya çalışacağız.
Kur’an Allah Teâlâ’nın gözle (basar) algılanamayacağını, akıl ile de kavranamayacağını açıkça ifade ediyor. Hiçbir kimse tarafından görülmemiş ve dünyada görülemeyecek olan bir varlığın, gözle görülen mesela kırmızı bir elma gibi tasavvur ve tahayyül edilememesi tabîîdir. Eğer insanoğlu zihninde, hayalinde bir Allah tasavvur ve tahayyül ederse, Allah’ı bundan (hayalinde O’na verdiği şekilden, suretten” tenzih etmesi, “Haşa Allah bu değildir, O, tasavvur edilemez, herhangi bir şekle sokulamaz” demesi gerekir.
Allah’a iman, gayba (görülemeyene) imanın başında gelir. Bir şeyin varlığını bilmek ve ona inanmak başkadır, onu görmek, görmeden tasavvur etmek başkadır; “ikincisi olmuyor diye birincisi de olmaz” denemez, birincisi ikincisini zorunlu kılmaz; yani var olan her şeyin görülmesi gerekmez. Biz, evrenin ve evrende olanların, dünyaya ve onun da içinde yer aldığı galaksiye nisbetle çok daha büyük olduğunu biliyor ve buna inanıyoruz, ama o galaksilerin tamamını görmüyoruz. Biz aklımızın olduğunu biliyor ve buna inanıyoruz, ama onu görmüyoruz ve tasavvur da edemiyoruz. Aklın işlevine, eserine bakarak onun var olduğunu biliyor ve ona inanıyoruz. İşte bunun gibi kendimize ve çevremize bakıp bunların üzerinde düşününce de Allah’a ulaşıyoruz; yani bütün bunlar yaratan ve yöneten bir varlığın olması gerektiği sonucunu çıkarıyoruz. Bu varlığın niteliklerini kısmen aklımızla buluyoruz, ama bu konuda akıl yeterli olmuyor, nitelikleri doğru ve tam olarak öğrenebilmek için Allah’ın açıklamasına ihtiyaç duyuyoruz, bu açıklama da vahiy yoluyla yapılıyor.
İnsan bir kere Allah’a iman ettikten sonra bu imanın bilgi imanını geçip, “bir şeyi görerek, hatta bir şey olarak ona inanma” kesinliğine ulaşabilmesi için tefekkür ve ibadete devam etmek gerekiyor. Tefekkür ve ibadet sonunda, yine görmeden öyle bir Allah inancına ulaşılıyor ki, bu imanın sahibi gördüklerinden şüphe ediyor da Allah’ın varlığından şüphe etmiyor.
“Bir şeyi Mehmet’ten, Ahmet’ten istemenin, Allah’tan istemekten daha gerçekçi gelmesi”, isteyenin hem kendisi hem de başkalar hakkındaki bilgisinin sığlığından, tefekkür kapasitesinin darlığından kaynaklanır. Ayrıca bir şeyi Mehmet’ten istemekle Allah’tan istemek de birbiri ile çelişmez. Mehmet’in vermesinin anlam başkadır, Allah’ın vermesinin anlam başkadır. Allah dilemezse Mehmet veremez ve Mehmet’in verdiği de Allah’ındır. Hiçbir insan yoktan bir zerre yaratmış değildir; bütün yapılanlar, bulunanlar, alınanlar, verilenler yaratılmış ve hazır bulunuş bir âlemde ve o âlemden (ondaki canlı ve cansız varlıklardan) yapılmaktadır. Hem kaynak O’ndandır, hem beşerin yapıp ettiklerinin düzeni (tabîî denilen düzen) O’na aittir.

Hayreddin Karaman

Dini metinlerde, dualarda, zikirlerde… Allah’ın (zatının, sıfatlarının, cemalinin…) nurundan söz edilir. Âlemlere rahmet Peygamberimizin de (s.a.) ruhunun ilk yaratılan varlık olduğu ve Onun ruhunun, Allah’ın zatının nurundan yaratıldığı da yine bazı metinlerde ve özellikle tasavvuf kitaplarında geçer. Ben de Şemail isimli şiirimin bir kıt’asında şöyle demiştim:

Zatının nurundan vermiş sana can
Hilkate ruhunla başlamış Rahman
Yusuf’ta yok sende olan hüsnüân (güzellik)
Ahlakındır senin mucize Kur’an
Âlemlere rahmet cemalin göster
Kölen rahmetine sığınmak ister

Nasıl anlaşılacağı, nasıl yorumlanacağı konusu bir yana Kur’an’da Allah Teala hem nurundan, hem kendisinin nur olduğundan, hem de ruhundan söz ediyor. Allah’ın nuru “Allah’ın dini, İslam” manasında kullanılıyor (Tevbe: 9/32; Saff:61/8), Buhari’de geçen bir hadiste de Allah’ı görmekten bahsedilirken “O nurdur, onu nasıl görebilirim” deniyor (Nur, ışık, aydınlık görülmez, o başka şeylerin görülmesini sağlar).
Allah’ın, göklerin ve yerin (buna bütün varlıkların manası da verilebilir) nuru olduğunu ifade eden âyetin meali şöyledir: “Allah göklerin ve yerin nurudur. Onun nurunun misali içinde kandil bulunan bir kandilliktir. Kandil bir cam içindedir, cam inciyi andıran bir yıldızdır, (bu kandil) doğuya da batıya da ait olmayan, yağı neredeyse ateş dokunmasa bile ışık veren mübarek bir zeytin ağacından yakılır. Nur üstüne nur. Allah nuruna dilediğini kavuşturur. Allah insanlar için misaller veriyor, Allah her şeyi hakkıyla bilmektedir.” (Nur: 24/35).
Allah’ın nuru olunca, hatta Allah bir mânada nur olunca O’nun cemalinin, zatının, sıfatlarının, isimlerinin de nuru olması tabîîdir, mantıklıdır.
Allah Teâlâ insanı nasıl ve neden yarattığını açıkladığı âyetlerden birinde şöyle buyuruyor: “Sonra onu tamamlayıp şekillendirmiş, ona kendi ruhundan üflemiştir…”(Secde: 33/9).
Şu halde Allah nurdur, O’nun ruhu ve nuru vardır, ama şüphe yok ki, Allah’ın nuru bizim bildiğimiz ışık, Allah’ın ruhu da bizim için yarattığı ruh değildir; biz Allah’ın zatının, sıfatlarının ve isimlerinin hakikatlerini bilemeyiz, bu konulardaki bilgimiz O’nun açıkladıkları ile sınırlıdır.
Yaratılmışların övünç kaynağı Yüce Peygamberimizin (s.a.) ruhunun ne zaman ve neden yaratıldığı konusunda Kur’an’da bir açıklama yoktur.
Hadis kitaplarında en önce neyin ve neden yaratıldığını açıklayan bazı rivayetler vardır. Aclûnî’nin Keşfü’l-hafâ isimli, dilden dile dolaşan hadislerin incelenmesi ile ilgili kitabında, “Allah’ın ilk olarak Peygamberimizin ruhunu, kendi nurundan yarattığı ve başka şeyleri de bu nurdan var ettiği” konusu uzunca bir rivayette anlatılmıştır. Önce yaratılanın Arş, Kalem… olduğunu ifade eden hadislerle bu hadis çeliştiği için de “kendi nev’i içinde ilk yaratılan…”, “Hz. Peygamberin nurundan sonra ve ondan ilk yaratılan…” şeklinde uzlaştırıcı açıklamalar/yorumlar yapılmıştır (I, 262).
Bu rivayetlere göre ilk yaratılan şeyin böyle (hadislerde geçtiği gibi) olduğuna inanmak caizdir, bu hadisler mütevatir (kesin bilgi veren kaynak) olmadığı için böyle inanmamak, bu konuyu bilgi dışında bırakmak da mümkün ve caizdir. Allah’ın nurundan, ruhundan bahsetmek, O’nu tenzih etmeye (O’na yakışmayan nitelikleri ondan uzak tutmaya) aykırı değildir; yeter ki, bu ruhun, bu nurun Allah’a mahsus olduğu, nasıllık ve niceliği konusunda bir bilgimizin bulunmadığı inancı ve şuuru eksik olmasın!

Hayreddin Karaman

Akıl, varlık için bir ilk sebebi zorunlu görüyor ve bu ilk sebebin “ilk” olabilmesi için evvelinin ve sonunun olmaması, varlığının kendinden ve zorunlu (vâcibu’l-vücud) olması gerekiyor. Başı ve sonu olan -bizim gibi- varlıkların fiilen var olması, bir yandan yok olurken (daha doğrusu değişirken) bir yandan varlık alemine gelenlerin bulunması aklı bu sonuca götürüyor. Samed de, “her şey var olmak için kendine muhtaç olan ama kendisi başka hiçbir şeye muhtaç olmayan” manasına geliyor.

Hayreddin Karaman

Allah Teâlâ’nın yüce ve kâmil sıfatları vardır, bunlardan biri de yaratma sıfatıdır. Bu sıfatın âtıl olması, hiç olmaması gibidir, faal olması ise devamlı yaratmanın bulunmasını gerektirir. Allah yaratandır, en güzel yapandır, mutlak iyilik, güzellik ve kemaldir. İşte bu sıfatların eseri, tecellîsi (ilgili olduğu yerlerde eserlerinin görülmesi) diğer varlıklar arasında insanın da yaratılması sonucunu doğurmuştur. İnsan Allah’ın, birden fazla sıfatının tecelli ettiği, eserinin görüldüğü bir varlıktır, yaratılmışların -bu bakımdan- en kâmilidir. Yaratılış amacına uygun olarak varoluşunu gerçekleştirdiği takdirde (yani Allah’ı bilme, O’na inanma ve O’nun rızasına uygun bir hayat geçirme amacını gerçekleştirmesi durumunda) insan, dünya ve ahirette mutlu olacak, Allah Teâlâ’nın nice sıfatlarının eseri onda tecellî edecek, ilâhî güzelliklerin -deyim yerinde ise- kopyası, yansıması onda gerçekleşecek, ölümden ve kıyametten sonra gelecek/yaşanacak olan ebedî ahiret hayatında ise yine Yüce Mevlâ’nın ebedîlik sıfatının insancası yaşanacaktır.

Hayreddin Karaman

Arapça, karın, iç vs. gibi manaları ihtiva eder. Zahr, Kur’ân’ın lafzı, batn ise te’vilidir. Yine, kıssa şeklen zahr iken, ondan alınacak nasihata batn denmiştir. Kur’an’ın tilavetine zahr, okunan âyet üzerinde düşünmeye batn denir. Yine, iman edilmesi vacip olan münezzel kitap Kur’an zahr iken, onunla amel etmek, batn olarak değerlendirilmiştir. Bu kelime diğer ilimlerin ıstılahında, nesepte derecelik ifâde eden, soy, evlât, torun, torunun torunu gibi mânâlar için de kullanılır, insanın karnına, Arapça’da batn denmiştir.

Arapça, tutukluk (kabz) halinin zıddı olan zihnî açıklık, kalbî rica, niyaz, yalvarma hali. Bast, hal olarak, kabul, lütuf, rahmet ve ünse işarettir. Recâ’nın zıddı havf olduğu gibi, bunun zıddı da, kabz’dır. Sûfî bast halinde her şeyi kuşatır ve herşeyde tesir ederken, hiçbir şey ona tesir edemez. Sufi önce, kabz’a, sonra bast’a maruz kalır. İleri makamlarda sûfîde kabz ve bast kalmaz, zira bu ikisi mevcudda (kendisinde varlık bulunanda) oluşur. Nefsinden fânî olmuş, Hakk’ın sıfatlarında süreklilik kazanmış kişilerde, kabz ve bast olayı vuku bulmaz, ibn Arabi bast’ı, sufînin eşyayı kuşattığı, eşyanın sufîyi kuşatamadığı bir hal olarak görür. Bu durumda olan sûfîye Allah, mahlûkla beraber iken bir genişlik (bast) verirken, içten kendisine ulaşmaya, yönelmeye bir kabz (tutukluk) ihsan eder. Bu durum mahlûkât için bir rahmettir.

: Arapça. İdrak, firâset, kalb gözü ile görüş demektir. Tasavvufta, kudsiyyet nuru ile nurlanmış kalbin kuvveti olan basiret, Hakk’ın doğruya erdirmesi ile perdeyi açar, bu şekilde eşyanın hakikatleri ve içleri görülür. Buna, kudsî kuvvet denir. Bu, nefse nisbetle göz mesabesindedir. Nefis, o göz ile eşyanın zahirini ve dış şekillerini görür. Göze nisbetle basar ne ise, kalbe nisbetle basîret de odur. Gözlerin görmesine sebep olan ve görme kuvveti denilen rü’yet nuruna basar denildiği gibi, kalbin görmesine sebep olan ve lisanımızda kalb gözü de denilen idrak edici kuvvete, özellikle bunun zekâ, fetânet ve firâset adı verilen ve bir emr-i zahir ve bâtına dikkat ve nüfuz ile gereği gibi idrâk eder bir derecede açık ve parlak olması haline de basiret denir.

Bu da ilâhî bir nurdur. Aynı şekilde maddî göz ile meydana gelen ve görmek denilen tam ve kamil idrâke basar denildiği gibi, kalp gözü ile hâsıl olan tam ve kâmil idrâke, ma’rifet-i mütehakkıka ve yakîniyye de basiret denir. Bundan başka beyyineye, hüccet ve burhana, şahideve dikkat ve iman ile ibret alınacak hidâyet sebeplerine de basiret denir. Zira bunlar idrak edici güçleri takviye eder, basiret ve tabassura sebep olur. Bu manaya göre basiret, evvelki mânâlara da şâmil olur. Çünkü basiretin kendisi, en büyük hüccet, en büyük şâhid ve beyyine, en büyük medâr-ı ibadettir. Ve onsuz hiç bir şey idrak olunamaz.

Ger açık ise basiretin bak

Gör sen de Hakka gitme ırak.

Nesimî

Arapça, görmeyi ifâde eder. Hakk’ın basarı kendi malumatının şühudu itibariyle, kendi zatından ibarettir. Her türlü noksanlıklardan münezzeh olan Allah’ın ayn’ı, ilminin gayesinin sonsuzluğu itibariyle Zâtından ibarettir. Çünkü O, Zâtıyla görülür. O’nun Zâtında sayı bakımından çokluk (adetlenme) yoktur. O’nun ilminin mahalli, aynı zamanda basarının da mahallidir. İlim ve basar iki sıfattır. Bu ikisi hakikatte birdir. Ancak, basarından murad, sadece kendi ilminin şehadet alemindeki tecellisinden; ve ilminden murad kendine ait nazarla, aynî ilimdeki idrâkten başka bir şey değildir. O, Zâtını Zâtıyla görür. Mahlûkâtını da Zâtı ile görür. Zâtı için rü’yeti, mahlûkâtı için olan rü’yetinin ayn’ıdır. Zira, basar, bir vasıftır. Fark ancak görülendedir. O, eşyayı devamlı görmektedir. O, bir şeye ancak dilediği zaman bakar. Eşya, O’na, kesinlikle perdeli değildir. Lakin O’nun nazarı, bir şeye ancak dilediği zaman ilişir. Hz. Peygamberin (s) “Allah’ın her gün kalbe şöyle bir nazarı vardır” sözü bu kabildendir. “Allah onlara bakmaz…” (Al-i İmran/77) ayeti bu şekilde değildir. Zira bu âyetteki nazar, Allah’ın rahmet etmesi manasınadır.

Arapça, devam eden, sürekli olan demektir. Tasavvufta, kendi nazlarını sona erdirip başkalarının hazlarıyla devam eden kişi, yahut nefsini sona erdirip, Hak ile bakî olan demektir. Bu kişi, menfaat elde etmek, gelen zararı savuşturmak için çaba göstermez. Nefsinin lezzeti için, sevap tamamıyla, ceza korkusuyla amel etmez. Ancak, Allah razı olur diye sevaba rağbet eder.

Görünen, her şeyin başlangıcı, ortaya çıkan gibi anlamları ihtiva eden Arapça ism-i fail. Hakk’ın tecellisi ve ortaya çıkışı. Muayyen bir vakitte, insanın içinde bulunduğu hâle göre, kalbinde ortaya çıkan tecelli, orada bulunan diğer şeylerin hepsini siler, yok eder.

Farsça şarap mânâsına geldiği gibi, kadeh anlamına da kullanılır. Divân edebiyatımızda bu kelime, daima içki, şarap, sarhoşluk veren içecek anlamında kullanılmıştır. Tasavvufî sembolizmde, bade, aşk, zevk, ilâhî sevgi gibi mânâları ifade etmiştir. Ancak, Bektaşîler bu mânânın ötesinde, gerçek anlamda da kullanmışlardır.

Ne gördü badede bilmem ki oldu bâde-perest

Müdîr-i meşreb-i zühhâd gördüğün gönlüm.

Fuzulî

Arapça, değnek, baston anlamındadır. Hz. Musa (a.s)’ya mucize olarak bir “asa” verilmişti. Bu asa, Mısır sihirbazlarının hazırladığı bütün sihirleri yutan bir yılan haline dönüşmüştü. (Ta- Ha/18, Nemi/10, Kasas/31). Asa taşımak Peygamberimizin de sünnetidir. Hz. Peygamber “asa” taşır, sahrada namaz kılacağında bunu sütre olarak kullanırdı. Bu sünnete uygun olarak, tarikat şeyhleri ve bazı müslümanlar da “asa” kullanırlar. Bazı tarikatlarda post-nişin olan şeyh, halifesine bir emanet olarak, “asa” da verirdi. Hatta halk arasında, kırk yaşını geçtiği halde “asa” kullanmayan asi olmuştur, şeklinde bir hikaye bile vardır.

Edebiyatta ise sevgilinin saçı bazen asaya benzetilir. Yine, sihir, yılan, Musa, saç, derviş, hırka kelimeleri edebiyatta mecaz olarak kullanılmaktadır.

Arapça bir kelime olan “arş” m kelime anlamı, taht, çardak tavan ve kubbe demektir, islamî olarak; terim, Allah (c.c)’ın kudret ve azametinin tecellisinden kinaye olarak, dokuzuncu kat semada bulunduğu tasavvur olunan taht’dır. Bu bakımdan asıl anlamını ancak Allah’ın bildiği bir şeydir. Kainattaki bütün varlığı kuşatan bir cisim olup, yüksekliğinden dolayı bu ismi almıştır. Müfessirlerin izahına göre, Allah (c.c) önce Arş’ı yaratmıştır. Kur’an-ı Kerim’de bir çok ayette Allah (c.c) Arş’ı istila etti yani Arş’a hükmetti şeklinde geçmektedir. Bkz. msl: Tâha/5. Tasavvufta ise Arş, gönül demektir.

: Arapça, irfan sahibi anlamındadır. Allah’ı gerçek yönüyle bilen kişi. Âlim gibi bilen manasına gelirse de ondan farklıdır. Âlim, ilmi bir tahsil ve çalışma sonucu elde eder. Arif ise, irfana, ilham ve hal ile ulaşır. Cenab-ı Hakk’ı keşf ve müşahade yoluyla bilen kişi. Bu bakımdan ümmi bir insana da arif denilir, ancak âlim denemez. Arifler için, ehl-i yakin, ehl-i din, veli, kutb ve genel olarak “arif-i billah” tabiri kullanılır.

Yani ne demek gerekiyorsa, haydi çekinmeden söyle bakalım, manasında kullanılan bir deyim. Sır saklamasını bilmeyenlere de “ağzında bakla ıslanmaz” deyimi kullanılır.

Baklanın açıklaması şöyledir:

Tasavvufta, yeni derviş olmuş birisi, sufiliğe adapte olmaya çalışırken, ilk anda eski huylarını terkedemediği için münasebetsiz bir iş görüp, uygunsuz bir söz duyduğu zaman, hemen kötü kötü konuşur, eleştirirmiş, Şeyhi “derviş kardeş” demiş, “yolumuz edeb yoludur. Böyle kötü konuşma, bu huyundan vazgeç”. Derviş “ne yapayım” demiş “fakir de istemiyorum ama ağzım alışmış.” deyince, şeyh dervişe bir bakla vermiş. “Bunu” demiş “dilinin altına koy, kötü konuşacağın zaman ağırlığını hissetin mi vazgeç”. Derviş “eyvallah” demiş baklayı dilinin altına koymuş. Gerçekten de kötü konuşacağı zaman, ilk heceyi söyler söylemez, baklanın yuvarlanışı, dervişi kendine getirmeye başlamış. Zaman geçtikçe de kötü konuşmaktan vaz geçmiş, ama yine de, ağzından baklayı çıkarmamış. Hafif yağmurlu bir gün şeyhiyle bir yere gidiyormuş, Şeyh önde, derviş bir adım gerisinde ve solunda yürürken, evin birisinin camı tıklatılmış, başını uzatan bir kadın “derviş babalar biraz durun” demiştir. Şeyh, “herhalde, ya bir hasta var nefes edilecek, ya da kadının bir problemi var soracak” demiş ve durup beklemeye başlamış, bir müddet sonra “yürü derviş kardeş” demiş şeyh, tam adımını atarken pencere yine tıklatılmış “Biraz daha durun” demiş kadın. Şeyh, “herhalde hastayı hazırlıyorlar, yahut kaç göç yüzünden hazırlanıyorlar” demiş, durmuş. Ama, yağmur sağanak haline gelmiş. Şeyh de derviş de sırılsıklam olmuşlar. Derken yine pencereye tıklatılmış ve kadın “haydi gidin artık” demiş. Şeyh “peki bacım, bizi niye beklettin” deyince kadın demiş ki : “Tavukları kuluçkaya yatırdım, sizin kavuklarınız büyük. Civcivler tepeli çıksın diye, size karşı yatırdım”. Şeyh bu sözü duyunca, dervişe dönüp, “derviş kardeş” demiş, “çıkar baklayı ağzından”. İslamda kötü söz konuşmak yasaklanmış iken bu şekilde zulme haksızlığa maruz kalanların, ölçüyü kaçırmadan sözlü olarak karşılık vermesi, Kur’an-ı Kerim’de de yer almış bir husustur : “Zulmedilmenin dışında Allah, açıktan kötü söz söylenmesini sevmez…” (Nisa/148).

Arapça, ilk haliyle devam edip gitme, sona ermeyiş, bir halde sürekli oluş gibi manaları ihtiva eder. Tasavvufta da, kulun Allah’ın her şeyin üzerinde olduğunu görmesidir. Yine yapılan tariflerden biri şöyledir : Kulun kendinde olandan geçip, Allah’a ait olanla bekaya ermesi. Bu nebilerin makamıdır. Bakî; eşyanın tamamının kendisi için tek şey haline gelmesi ve tüm hareketlerinin Allah’a muhalefet değil muvafakat halinde bulunmasıdır. Bu, yasaklananın, emredilen gibi olduğu manasında değildir. Bunun anlamı, kulun üzerinde sadece Allah’ın razı olduğu ve kendisine emrettiği şeylerin cereyan etmesi ve bu meyânda hoşnutsuzluk göstermemesi demektir. Zira o, yaptığını Allah rızası için yapmakta, bu işinde âhiret veya dünya kaygısı bulumamaktadır. Sûfîler, bu mânâda olmak üzere, kişinin kendi özelliklerinden geçip, Allah’ın özelliklerinde bekaya ermesini esas olarak kabul ederler. Allah’la bakî olan kişi, nefsinde fenaya ermiş, nefsinden geçmiştir. Bir şey yaptığı zaman, nefsine menfaat temin etmek veya bir zarar geldiğinde ona engel olmak için yapmaz, sadece ve sadece Allah rızası için yapar.

Mahv-ı mutlak oldun ise, varlığın buldu fena.

Ger bekâ-yı Hak irerse, hükmeden sultana bak.

Kaygusuz

Bakâ’da, kulun kendi nefsinin kötü yanlarını, tasfiye etmesi ve iyi ahlak ile, yani Allah’ın razı olduğu huylarla süslenmesi söz konusudur. Buna Baka Billah denir. Sûfiler bunu, “bedenîvücûd kalkınca, Hakkânî vücûd onun yerine kâim olur” diye açıklamışlardır.

Haremgâh-ı baka billahda hükm-i fena yokdur

Kıdem mülkünde hadd-i ihtida vü intiha yoktur.

Leskofçalı Gâlib

Arapça. Deniz demektir. Bu terimden türemiş “Bahriyyun bilâ Şâti”, kıyısı olmayan umman, yahut çok büyük okyanusa mensub kişi manasını ifade eder. Tasavvufta ise, Allah’ın tecellîlerinin, Rabbanî açılımların, ilâhî hakikatlarm bütün insanlara ma’rifetler şeklinde, sel gibi devamlı aktığını belirtmek üzere kullanılır. Bir kısım sûfiyye bu kanaati taşırken, bir kısmı bu görüşe iltifat etmez ve avamın ilminin mahdud olduğunu ve onlara Allah’tan kesintili olarak geldiğini savunur. Bu durumda tam bir yönelişle Allah’a yönelmeleri, O’nu sürekli hissetmeleri , O’na sevgi ve saygıyla dolu olarak ihlâsla amel etmeleri sebebiyle ariflere gelen ilim açılmalarının sonu yoktur. Ve bu kesintili de değildir. İşte bu şekilde sınır tanımayan şeyler hakkında, “sahili olmayan umman” tabiri kullanılır. Bir sûfi, kendisine gelen bu sürekli fütuhatla, Allah’a yakınlığı muhafaza eder. Özet olarak söylemek gerekirse, Allah’ın arif kuluna gönderdiği ilhâmî bilginin sınırı yoktur. Mutasavvıflar bu görüşlerini şu ayet-i kerime ile pekiştirirler : “De ki Rabbimin kelimelerini yazmak üzere, denizler mürekkep olsa ve bir o kadarını da katsak, Rabbimin kelimeleri tükenmeden denizler tükenirdi. (Kehf/109).

Allahü Teâlâ’nın ilmi kesilmez ve sona ermez. Şu âyet-i kerimelerde tavsîf ettiği gibi, O, kıyısı olmayan bir denizdir : “Eğer yer yüzündeki ağaçlar kalem olsa, denizler mürekkep olsa ve yedi misli deniz de yedekte bulunup yazılsa, yine de Allah’ın sözleri bitmezdi. Doğrusu Allah güçlüdür, hakîmdir” (Lokman/27). Yine başka ayetlerde : “Sizin yanınızda olan biter, Allah’ın katındaki bitmez, süreklidir” (Nahl/96) ve “Doğrusu bu verdiğimiz rızıklar tükenecek değildir” (Sâd/54) buyurulur.

Kadirî tarikatı tâbirlerindendir. Şeyhlerin başlarına giydikleri tacın üzerinde, içice üç daireden oluşan ve gülü andıran yuvarlak parçaya, Bağdad Gülü denirdi. Genel olarak güller, bir daire onsekize bölünmek ve altışar altışar ipekle birbirine birleştirilmekle dikilirdi. Bu gülün kenarı, şirâze tarzında örme yapılırdı. Bu gülün rengi hususunda belirli bir kayıt olmamakla beraber, yeşil üzerine beyaz ibrişimle işlenirdi.

eansiklopedi.com yayın hayatına başladığı ilk günden bugüne kadar ürettiği kaliteli, özgün ve akademik nitelikte içerikler ile internette ilk başvuru kaynaklarından biri haline gelmiştir. Doğru ve gerçek bilgiye ulaşmak isteyen herkesin ilk araştırma ansiklopedisi olarak büyük bir popülerlik kazanan internet portalımız her gün binlerce araştırmacı tarafından ziyaret edilmektedir.

Uygun fiyatlı reklam ortaklığı çalışmamız ile sitemizi ziyaret eden kişilere ürünlerinizin tanıtımını yapabilirsiniz. Reklam alanlarımız ve fiyatlar hususunda bilgi almak için iletisim@eansiklopedi.com e-posta adresimizden bize ulaşabilirsiniz.

Yayınevleri ve Yayıncı İndirimi

Yayınevlerine reklam fiyatlandırması konusunda özel indirimler yapılmaktadır. Aynı zamanda kitap gönderimi sağlanırsa tarafımıza ulaştırılan eserlerin tanıtımı ücretsiz yapılmaktadır. Gönderilen kitaplar özellikle editör ekibimiz tarafından yeni içeriklerin hazırlanmasında kaynak olarak da kullanılmaktadır.

Baba tarafından Çankırı’nın Çerkeş kazâsından olan Tevfik Fikret, İstanbul’da Kadırga Limanı’nda dünyaya gelmiştir. Sakız Rumları’ndan bir mühtedinin kızı olan annesinin hacca gidip orada kolera salgınından vefâtıyla küçük yaşta yetim kalan ve dadıların elinde büyüyen Fikret, eğitimi için evvela Mahmûdiye Vâlide Rüşdiyesi’ne (Pertevniyal), oraya 93 Harbi muhâcirlerinin yerleştirilmesi üzerine Mekteb-i Sultânî’ye verilmiştir. Şiir yazmaya 14 – 15 yaşlarındayken bu okulun sıralarında başlamış ve ilk şiiri bu yıllarda Müntehâbât-ı Tercümân-ı Hakîkat’te çıkmıştır. Bu sıralar Nazmî mahlasını kullanan Fikret, bu ilk şiirleri için “şiir nâmına yazdığım hezeyanlar” dese ve henüz aruz hakkında mâlûmat sâhibi olmasa da içgüdüsel bir beceriyle “Öyle bir yıkmış ki mülk-i hâtırım ceyş-i elem / Kâdir olmaz bir yere gelse cihân tâmirine / Feyzi seyret hançer-i âşık-küşünde ol mehin / Nûr iner her şeb mezâr-ı küşte-i şemşîrine” gibi âhenkli mısrâlar kaleme alabilmiştir.

Mekteb-i Sultânî’de Recâizâde Mahmud Ekrem’in ve onun ardından Muallim Nâci’nin öğrencisi olan Fikret, okuldan birincilikle mezun olduğunda bile Ekrem Bey’in şiirini tâkip ve tanzîr etmeyi sürdürecek kadar onun etkisi altında olmayı sürdürmüştür. Mezûniyetinden sonra Bâbıâli Hâriciye İstişâre Odası ve ardından Sadâret Mektubî Kalemi’nde çalışıp bir taraftan da Gedikpaşa’daki Ticâret Mektebi’nde Fransızca ve Türkçe hüsn-i hat dersleri veren Fikret, Mekteb-i Sultânî’de hocalık için sınava girmiş ve mezun olduğu okulun iptidâî (İlkokul) kısmının 3. sınıfına Türkçe hocası olmuştu; fakat memur maaşlarında yapılan kesinti üzerine buradan ayrılmış ve ömrünün sonuna kadar hocalık yapacağı Robert Kolej’e geçmişti.

1891’de başyazarı Peyami Safa’nın babası İsmâil Safa olan Mirsad dergisinde pâdişâha methiye için yazdığı şiirle birinci olup dikkat çekmeye başlayan Fikret, 1894’te, gelecekte büyük bir Türkçe sözlük telif edecek olan Hüseyin Kâzım (Kadri) ve Nâmık Kemal’in oğlu Ali Ekrem (Bolayır)’le Mâlûmat dergisini neşretmeye başlamış, 1896’da ise eski hocası Recâizâde Mahmud Ekrem’in öğrencisi Ahmed İhsan’ın Servet gazetesinin eki olarak çıkıp daha sonra yayınına tek başına devam eden Servet-i Fünûn dergisinin başına geçmiş ve bu dergi vâsıtasıyla edebiyâtımızda yeni bir çığır açılmıştır. Fikret mahlasını da bu tarihten îtibâren kullanan büyük şâirin çevresinde, Cenab Şahâbeddin, Halid Ziya, Hüseyin Câhid, Mehmed Rauf, Hâlid Fahri gibi isimler toplanmaya başlamış, Abdülhak Hâmid ve Sâmipaşazâde Sezâi gibi isimlerce de desteklenmiş olan Edebiyât-ı Cedîde akımı ve eski – yeni edebiyat tartışmalarıyla dönemin sanat anlayışına damga vuran gelişmeler de onun öncülüğündeki bu mecrâda doğmuştur. Servet-i Fünûn, 1944’e kadar fâsılalarla 2464 sayı çıkmıştır.

Servet-i Fünûn edebiyâtı, her ne kadar konuları ele alış şekli îtibâriyle Batılı bir anlayışa yaklaşsa da sanatlı ve ağdalı diliyle eski şiire göre bir yalınlaşmayı temsil edememiş, son derece zorlayıcı üslûbuyla millî lisân cereyanının hemen öncesinde terk edilecek ve ileride yükselecek milliyetçilik düşüncelerinin de etkisiyle geleceğe intikâl edemeyecek bir akım olarak kalmıştır. Yine de Batı’nın sone gibi bâzı formlarının kullanılması ve eski edebiyâtın yeniden işlenen bâzı unsurlarıyla eklektik bir sanat doğmuş, ayrıca salt sanatkârâne kaygıların içinde önemli eserler de vücuda gelmiş, sâdece şiir vâdisinde değil, İstanbul arkaplânının hâkim olduğu realist romancılık sâhasında da köşe taşları oluşmuştur.

Fikret, sonraki yıllarda Abdülhamid idâresinin baskıcı eğilimlerinin kendi çevresinde de hissedilmesi, İsmâil Safâ’nın evindeki bir toplantı sebebiyle birkaç gün tutuklu kalmaları ve zavallı Boerler’i[1] ezen İngilizleri tebrîk etmek gibi sefihâne girişimler dolayısıyla sorguya çekilmeleri üzerine gitgide tedirginliği artmış, hatta mensup olduğu edebiyat çevresiyle Yeni Zelanda’ya yerleşme hayâlleri kurmaya başlamıştır. Bu arada şiir kariyerinin başında övgüler düzdüğü Sultan Hamid’e karşı da büyük bir düşmanlık besleyen Fikret’in, 21 Temmuz 1905’te Pâdişâh’a suikast düzenleyen bir Ermeni komitacıyı “Şanlı avcı” diyerek övdüğü “Bir Lâhza-i Taahhur” başlıklı şiiri, Köprülü’nün tâbiriyle “O zamanki gençlik âleminde Abdülhamid’e isâbet etmeyen bombadan daha müthiş bir tarraka ile infilâk etmişti.”

1901’de birtakım sürtüşmeler ve bölünmeler dolayısıyla Servet-i Fünûn’u terk eden Fikret, birkaç yıl sonra babasını ve kızkardeşini de kaybedince Aksaray’daki konaklarını satıp Rumelihisarı’nda plânlarını kendisinin çizdiği ve Âşiyân adını verdiği evinde münzevî bir hayat sürmeye başlamıştır.

Tevfik Fikret, edebiyâtımızın şüphesiz en büyük şâirlerinden birisidir; fakat Enis Batur’a göre sâdece bir şâir değildir. “Bu tanımlama biçiminden bütün temsil etmiş olduklarıyla taşar: Şairden fazladır, fazlasıdır, çünkü bir simgeye de dönüşmüştür.” Gerçekten de Tevfik Fikret, yaşarken sert bir muâşereyle çarpıştığı Mehmed Âkif gibi ve onun tam zıddı olan değerlerin temsîlcisidir. Öyle ki Batılı standartlarla yetişmesini isteyerek Avrupa’ya yolladığı ve şahsında geleceğin Türk gencini gördüğü oğlu Halûk ile Mehmed Âkif’in yarattığı ve istikbâldeki nesillere örnek olacak Âsım karakteri millî ve gayrımillî iki anlayışın kavga remizleri hâline dönüşmüşlerdir. Fikret’i, “Târih-i Kadîm”, “Târih-i Kadîm’e Zeyl”, “Sis” gibi şiirleriyle yerden yere vurduğu toplumsal ve târihî değerler manzûmesi karşısında ve  “Milletim nev-i beşer, vatanım rûy-ı zemîn” kozmopolitliğinin mübeşşiri olmasıyla, tıpkı Atsız Bey’in Sabah’a onun hakkında verdiği anket cevâbında olduğu gibi, sahiplenemiyoruz; fakat onda yine de sevilmeye değer bir şeyler olduğunu da söylemekten geri kalmak zor. Meselâ yaşadığı dönemde de muhalif olduğu bilinmesine ve hatta 1913’te Doksan Beşe Doğru başlıklı şiiriyle kendilerine yönelik sert eleştirisini dillendirmesine rağmen gerek İttihatçılar gerekse harbe karşı çıkmasına rağmen asker mahfillerinde sevilmiş olması ilginçtir. Bu, belki de Batılı anlayışları temsil eden muhitlerle zihnî – mânevî bir râbıtadan kaynaklanıyor olabilir; lâkin Âşiyan’daki, oğlunu büyük ümitlerle ve memleket için ne lâzımsa toplamak üzere yollayıp “Nâzende Bosfor’un köhne / Köhne, âvâre, bî-haber, bî-zâr / Belki cennet kadar tarâvet-dâr” bir kenarında “münharif”[2] ve “muğfel”[3] kalan yalnız ve mağrur adam portresi ile – yine Köprülü’nün tâbirleriyle –  taşıdığı  “seciye salâbeti” ve “ahlâk taassubu”nun, insanı, onu sevsin veya sevmesin, önünde ihtiramla eğilmeye zorlayan karakter özellikleri olduğunu belirtmeye gerek yoktur.

Fikret’in sağlığında, Rübâb-ı Şikeste (1898), Rübâb’ın Cevâbı (1909), Halûk’un Defteri (1909), çocuklar için ve çok sâde bir dille yazdığı Şermin (1914) ile Târih-i Kadîm (1905) adlı eserleri basılmıştır.

Güney Afrika’da yerleşip eski köklerinden koparak yeni bir etnik topluluk hâline gelen Hollandalılara Boer denir. 19. asrın sonunda burada İngilizlerle Boerler arasında bir dizi savaş meydana gelmiş, bizim birtakım aydınlarımız da hangi sebebe mebni olduğu bilinmeyen bir perestişkârlıkla bu zavallılara çullanan İngiliz emperyalizmini tebrik etme gafletinde bulunmuşlardır. Bunlardan birisi İsmâil Safa, diğeri de Tevfik Fikret’tir.

Göktürk Ömer

Cumhuriyet Türkiyesi’ne etkileri bakımından önem taşıyan Türkçü – Batıcı düşünür Ahmed Ağaoğlu, 1869 yılında Şuşa-Karabağ’da doğdu. İlköğrenimini Tiflis’te tamamladıktan sonra, annesinin çabasıyla Rus Gymnasiumu’na gönderildi. Batılı düşüncelerle tanıştığı bu okulu bitirip, 1888’de, hukuk, târih, filoloji ve siyâsal bilimler eğitimi gördüğü Paris’e gitti. Ayrıca 1892’de Londra’da toplanan Şarkiyat Kongresi’ne katılarak şiîlik hakkında bir tebliğ sundu. Üniversite yıllarında hocası olan, meşhur Ernest Renan’dan etkilendi. Paris’te tanıştığı Cemâleddin Afgânî de İslâmiyet’e ilişkin düşüncelerini şekillendirdi. Üniversite öğrenciliği sırasında La Nouvelle Revue, Revue Bleu gibi dergilerde yazıları yayımlandı. 1894’te Azerbaycan’a dönen ve çeşitli şehirlerde öğretmenlik yapan Ağaoğlu, Kaspi, Şarkî Rus ve Hayat gibi gazetelerde yazılar yazdı; 1900’de İslâm ve Ahund ile 1901’de İslâm’a Göre ve İslâm Âleminde Kadın başlıklı kitapları Bakü’de yayınlandı. Kendisini, bundan beş yıl sonra  Rusya’da yaşayan Türkler’in haklarını gözetmek amacıyla teşekkül eden Difai isimli derneğin kurucusu olarak görüyoruz. Ayrıca Hüseyinzâde Ali ile gazete ve dergi neşreden Ağaoğlu, faaliyetlerinden rahatsız olan Rus makamlarının tâkibinden kurtulmak amacıyla 1909’da Türkiye’ye geldi ve bir süre Sebilürreşad’da yazılar yazdı. Maarif Müfettişliği ve Süleymaniye Kütüphânesi’nde müdürlük yapan düşünür, Tercümân-ı Hakîkat’in başyazarlığını da deruhte etmiştir.

Meşrûtiyet döneminde Ağaoğlu, dağılan Osmanlı İmparatorluğu’nda milliyetçilik açısından en geç kalan Türklerin, varlıklarını sürdürebilmek için millî şuur kazanmalarının zorunlu olduğu görüşünden hareketle, Türkçülük akımına bağlandı ve 1911’de Türk Yurdu Cemiyeti ve 1912’de Türk Ocağı’nın kurucuları arasında yer aldı. Dârülfünûn’da Rusça muallimliği ve târih müderrisliği yaptıktan sonra İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin merkez-i umumî âzâsı oldu ve 1912’de Afyonkarahisar mebusu seçildi. 1918’de Azerbaycan’a gönderilen Kafkas İslâm Ordusu’nda müşavirlik yapan Ağaoğlu, bu vesileyle bir süre Azerbaycan’da kalarak parlamento üyeliğine seçildi. Azerbaycan’daki Rus işgâline karşı İngilizlerle İran’da sürdürülen görüşmelere başkanlık etmesine rağmen, Paris Barış Konferansı’na katılmak üzere geldiği İstanbul’da tutuklanıp Malta’ya sürüldü. Sürgün sonrasında Ankara’ya gelip Ağaoğlu, yeni oluşmaya başlayan rejime hizmet etmiş, Anadolu Ajansı Genel Müdürlüğü, Hâkimiyet- i Millîye başyazarlığı gibi önemli görevlerde bulunmuştur. Ağaoğlu aslında Türkçü olmaktan çok ve ondan önce, hattâ Türkçülüğün Batı karşıtı damarıyla tümüyle zıt bir şekilde Batıcıdır. Hatta sonraları bâzı Türkçülerle de çatışmıştır.

Yukarıda zikredilen görüşleriyle özellikle erken cumhuriyet döneminde etkili olan Gökalp’la karşılaştırıldığında – ki Gökalp devletçidir – Ağaoğlu’nun liberal görüşleri daha ziyâde 1946’dan sonra uygulamaya konulmuştur. Bununla birlikte Atatürk’le özellikle medeniyet anlayışında örtüşen fikirlere sâhiptir. Bu zâviyeden, Nevzat Kösoğlu, “Cumhuriyet politikalarına bir fikir babası yahut yakından etkileyici birini bulmak gerekiyorsa, bunu, aynı zamanda Atatürk’ün yakın arkadaşlarından olan Ahmed Ağaoğlu’nda aramak gerekir. Onun yazdıklarına yakından bakıldığında bu örtüşme kolayca görülebilir” diyerek kendisinin söz konusu bağlam içinde Gökalp’tan daha etkili olduğunu belirtmiştir.

Gerçekten de Gökalp’la Atatürk’ün medeniyet kavramına bakış açıları birbirine zıttır. 1919 – 1920’de kaleme aldığı, Türk Yurdu’nda yayımlanan ve daha sonra 1927’de kitaplaştırdığı Üç Medeniyet başlıklı denemesi bu görüşleri açısından önemlidir. Tıpkı Akçura’nın “Üç Tarz-ı Siyâset”i ve Gökalp’ın Türkçülüğün Esasları gibi… Ağaoğlu, Türkçü, liberal ve modernist İslâmcı olmaktan önce bir Batıcıdır. Hattâ öyle ki, Azerbaycan’da “Frenk Ahmet” olarak isimlendirilmiş, Azerbaycan Cumhuriyeti’nin kurucusu ve ilk cumhurbaşkanı olan Mehmed Emin Resulzâde tarafından da Batıcılığın nihâî sınırına vardığı ifâde edilmiştir. Gökalp’ın seçmeci aktarmacılığına karşılık Ağaoğlu, medeniyeti bir yaşam tarzı olarak bütüncül ele alır. Ona göre “….bir medeniyet zümresi bölünemez bir bütündür, parçalanamaz. Süzgeçten geçirilemez. Galibiyet ve üstünlüğü kazanan onun bütünüdür”. Irk konusunda Gustave Le Bon’un bilimsel olarak geçersizliğini ileri süren Ağaoğlu, Ziya Gökalp’ın tam tersine kültür – medeniyet ayrımından kaçınmış, buna karşı çıkmış; bir medeniyetin sadece maddî ögelerini alıp moral değerlerini reddeden Gökalp milliyetçiliğiyle ve daha genel ifâde edecek olursak aynı minvalde düşünen klâsik İslâmcılıkla bu anlamda çatışmıştır. Ağaoğlu demiştir ki: “…bir milletin maddî varlığı ve dili dışında değişmeyen bir özü yoktur.” Ona göre din, âile, hukuk, sanat, mimarî millî şahsiyetin esâsını teşkil etmez ve değişebilir. Ağaoğlu Kemalist devrimlerin destekleyicilerindendir. Ona göre Mustafa Kemal’in azimli irâdesiyle baştanbaşa Batı medeniyet dâiresine girmiş olduk. Bu konuda Atatürk’ün devrimleri ile kendi görüşleri arasındaki bağı da yine bizzat kendisi kurmuş, “Üç Medeniyet” adlı denemesine yazdığı önsözde, bu yazılarda öngörülen değişikliklerin gerçekleştiğini ve konunun artık eski öneminin kalmadığını belirtmiştir. Gerçekten de özellikle medeniyet konusunda Atatürk’ün görüşleri Gökalp’a uzak, Ağaoğlu’na yakındır; fakat onunla da birebir örtüştüğü söylenemez.

Liberal ve özel teşebbüs yanlısı düşünceleri erken cumhuriyet döneminde kabûl görmemiştir; zira o günlerde zâten dünyâda liberal ekonomi bir geri çekilme dönemi yaşıyor, özellikle 1929 bunalımı sonrasında, katı devletçi ekonomi modelleri ve otokratik rejimler ağırlık kazanıyordu. 1930’daki kuruluşundan sonra Serbest Cumhuriyet Fırkası’nın ideologluğunu yapan Ahmed Ağaoğlu, bu partinin, Fethi Okyar tarafından, onun teşvik ve tasvibiyle kurulsa da, Atatürk’e karşı bir siyâsî muhalefet odağına dönüştüğü gerekçesiyle feshedilmesine rağmen her zaman kendisini Kemalist ve inkılâpçı olarak görmüştür. Ona göre Türk İnkılâbı Doğu’nun elîm vaziyetine çare bulmak için yapılmıştır. Batıcılığının, liberalizmden ve diğer görüşlerinden önce gelmesinin sebebi de bireyci ve hür teşebbüs yanlısı bu uygarlığın, her alanda kazandığı zaferlerdir. O yüzden, onun değerleri bütünüyle kabul edilmelidir ki, bunların başında da işte bu fert özgürlüğü gelmektedir. Bu zaferlerin asıl sebebi, Batı uygarlığının bu mânâdaki genişliğidir. Ağaoğlu’nun ekonomik-kültürel tezi kapitalistleşerek Batılılaşmaktır ve erken dönem devletçi – Türkçü Gökalp etkileri yerini 1950’lerden itibâren Ağaoğlu’nun bu görüşlerine bırakmış; bu görüşler büyük oranda geçerliliğini koruyarak günümüze ulaşmıştır. Türkçülük açısından ve Türkçü düşünce içinde özgün bir farklılığı temsil eden Ağaoğlu, Serbest Cumhuriyet Fırkası’nın kapatılmasından sonra Dârülfünûn’da tekrar müderrislik yapmaya ve Akın dergisini çıkarmaya başlamış; fakat muhalefet gösterdiği gerekçesiyle hem müderrislikten hem dergisinden olmuştur. Türk Yurdu dergisinde yazan kalem sâhiplerinden biri olarak, Cumhuriyetin fikrî terekesinde yer almış önemli bir mütefekkirdir ve aynı zamanda uzun yıllar Demokrat Parti’de vekillik ve bakanlık görevlerinde bulunmuş olan yazar ve siyâsetçi Samet Ağaoğlu’nun da babasıdır.

Göktürk Ömer