İ. H. Ertaylan’ın tâbiriyle bir “şâir ve fâzıl yatağı” olan Diyarbakır’da dünyaya gelen Süleyman Nazif, şâir ve târihçi bir baba olan Diyarbakır eşrâfından Said Paşa’nın oğlu ve ayrıca Servet-i Fünûn şâirlerinden Fâik Âlî (Ozansoy)’nin ağabeyidir. Kardeşinin aksine düzenli bir eğitim görmemiş, rüşdiye eğitimini yarım bırakarak özel hocalardan ders almış, alaylı bir şâir ve nâsirdir. Pek çok kişinin methettiği zekâsı sâyesinde, Abdullah Cevdet’in ifâdeleriyle, “kendi kendisinin üstâdı, kendi kendisinin şâkirdi” olan Nazif, Muş, Mardin ve Diyarbakır’da Reji Müdürlüğü ve İdâre Meclisi’nde çalışıp Vilâyet Matbaa Müdürlüğü gibi görevlerde bulunduktan sonra, dikkatini çektiği Kölemen Abdullah Paşa’nın kâtibi olarak bir yıl Musul’da kalmış ve buradan ayrılmasını müteakiben İstanbul’a giderek oradan Jön Türklere katılmak üzere Paris’e geçip Ahmed Rıza’nın Meşveret gazetesinde Sultan Hamid idâresi aleyhinde yazılar kaleme almıştır. Ahmed Rıza ile anlaşmazlığa düşmesi ve Avrupa’daki Jön Türk hareketinin de tavsaması üzerine ülkeye geri dönmüş, Serveti-i Fünûn’da dedesi İbrâhim Cehdî’nin adını müsteâr edinerek şiirler yazmıştır.

Meşrûtiyet’in îlânından sonra bu defa kalemini İttihat ve Terakki aleyhine işletmeye başlayınca, 1909 ila 1914 arasında Basra, Kastamonu, Trabzon, Musul, ve Bağdat’ta vâli olarak görevlendirilip İstanbul’dan uzaklaştırılmıştır. II. Meşrûtiyet sonrasında gelişen Türkçülük düşüncesinin muârızı oan Nazif, aynı zamanda Yeni Lisân hareketinin de karşısındadır ve hece vezninin âhengini aksak bulmaktadır. O, ne aruzdan ne de bilhassa nesrinin “külfet ve haşmetinden en ufak fedakârlığa râzı değildir.” Bununla birlikte bunu bir zevk ve alışkanlık meselesi olarak gördüğü anlaşılıyor: “Ben eskilere hissen merbutum. İlk zevk ve idrâkimi onlar tenmiye ettiler. Kırk sekiz yaşındayım. Artık zevk değiştirmek vâ-esefâ ki, mümkün değildir.” Şiirde Abdülhak Hâmid’in, nesirde Nâmık Kemâl’in tâkipçisi olan; fakat şiirden ziyâde nesirde üstâd olan Nazif’in bu konudaki yeteneği Ahmed Hâşim’e onu “bir kubbe altında bakırdan bir âlete üfürüp kelimeleri şişirten ve onları birer âhenk hâlinde uçurtan bir gulyabânî” olarak büyülü ve tabiat dışı bir varlık gibi tasvîr ettirecek denli kuvvetlidir. 1918’de Cenab Şahabeddin’le Hâdisât gazetesini çıkarmaya başlayan Nazif, işte bu kuvvetli nesriyle aynı gazetede İstanbul’un işgâli gibi târihimizin en elîm safahatlarından birine “Kara Bir Gün” başlıklı yazısıyla unutulmayacak bir mersiye yazmış, işgâl kuvvetlerinin başkumandanı Louis Franchet d’Esperey’in bir Fâtih edâsıyla at üzerinde şehre girmesi ve bu manzaranın azınlıklarca alkışlanmasından incinen millî haysiyeti, “mevcûdiyet-i millîye ve lisâniyyelerini bizim ulûv-ı cenâbımıza medyûn olan bir kısım halkın hây ü hûy-ı şemâteti ile mâtem-i muazzezimize en acı hakâretlerin birer tokat şeklinde atıldığını gördük” sözleriyle milletimizin ıztırâbına tercümân olarak İtilâf idâresinin şimşeklerini üzerine çekmiştir.

Bir yıl kadar sonra, 23 Ocak 1920’de, Dârülfunûn’da Pierre Loti Cemiyeti’nin düzenlediği toplantıda bu Türk dostu Fransız’ı anlatmak için îrâd ettiği nutukla o gün, bir gazetenin tâbiriyle “Pierre Loti günü olacakken Süleyman Nazif günü olmuş”, Münir Süleyman (Çapanoğlu)’ın ifâdesiyle Süleyman Nazif, “Türk dostu Pierre Loti’yi övmek, fakat daha ziyâde İstanbul’u işgâl eden askerî kuvvetleri ve o kuvvetleri buraya yollayan devletleri mânen tenkit ve hicvetmek için söylediği o ateşli hitâbede düşmanın pis ayaklarıyla çiğnenen bir şehir toprağının en acı, en korkusuz feryatları ile çağlamış, köpürmüştür.” Bunun üzerine Malta’ya sürülen ve yirmi ay burada “Dumanlı dağların ağlar, gözümde tüttükçe / Olur mehâsin-i gurbet de başka işkence” mısrâlarıyla vatan hasretini dillendirerek esâreti yaşayan ve daha önce Gizli Figanlar (1906) ile Firâk-ı Irak (1918) gibi şiir ve mensur – şiir karışık edebî mahsülâtı bulunan Nazif, bu sürgün aylarının şiirlerini Malta Geceleri (1924) adlı kitabında toplamıştır. Paris’te, Ahmed Midhat’ın meşrutiyet karşıtı yazılarına cevâben neşrettiği Mâlûmu İ’lâm (1897) ile Bo Şerif olarak bilinen Kürtçü hâin Şerif Paşa aleyhine yazdığı Boş Herif (1910) gibi târiznâmeleri, haklarında yazdığı makaleleri derlediği Mehmed Âkif (1919, 1924) ve Nâmık Kemal (1922) adlı kitapları ve daha başka eserleri bulunan Nazif, İstanbul’a döndükten sonra da çeşitli gazetelerde yazılar yazmayı sürdürmüştür. Medfeni, Edirnekapı Şehitliğindedir.

Göktürk

Ahmed Hikmet Müftüoğlu, Mora’da kuşaklar boyu müftülük yapmış bir âileden gelmektedir. Dedesi Abdülhalim Efendi, Yunan isyânı zamânında Rumlar tarafından sakalı gaza bulanarak feci şekilde yakılmak sûretiyle katledilmiş, bunun üzerine Abdülhalim Efendi’nin eşi, henüz bir yaşında olan Ahmed Hikmet’in babası Yahya Sezâî’yi yanına alarak İstanbul’a gelmiş ve burada akrabalarının himâyesine girmiştir. 1858’de Evkaf Mektubî Kalemi’nde Girit Kapı Kethüdâlığı yapan ve aynı zamanda tasavvufî şiirleri bulunan Yahya Sezâi iki kere evlenmiş, hayattayken altı çocuğunun kaybına şâhit olmuştur ki bunlardan üçü birkaç gün arayla kuşpalazından vefât etmiştir. İşte Ahmet Hikmet bu ıstıraplı babanın ve soyu mutasavvıf şâir Niyâzî-i Mısrî’ye ulaşan bir annenin çocuğu olarak İstanbul’da dünyaya gelmiştir. Mahalle mektebinden sonra Mahmudiye Vakıf Rüşdiyesi’ne ve Soğukçeşme Askerî Rüşdiyesi’ne devam edip bunların ardından Mekteb-i Sultânî’ye giren Ahmed Hikmet, ağabeyi Refik Bey’in bacanağı olan Tevfik Fikret’le buradaki öğrenciliği zamanında münâsebet kurmuştur.

Edebiyâtımızda hikâyeciliği ile şöhret bulmuş olsa da henüz on sekiz yaşındayken Nâmık Kemâl’in ölümü üzerine yazdığı, “Yâd-ı hicrânı kâlb-i millette / Bâis-i hüzn-i bî-hemâl oldu / Benzedi bir şehide… Gurbette / Her bir âhın sonu Kemâl oldu” mısrâlarıyla başlayan bilinen ilk manzumesi, iyi bir şâir olduğunu da göstermektedir. Ayrıca henüz okuldan mezun olmadan 18. asır Fransız eczâcısı Augustin Parmentier’den Patates adıyla bir çeviri yapmış, bunu Baronne de Staff ve Alexandre Dumas (Fils)’dan yaptığı tercümeler izlemiştir. Yalın dili ve içerdiği hece ölçülü yalın dörtlüklerle Servet-i Fünûn dönemi edebiyatının tasannu özentili dilinin çok uzağında bir millî lisân hamlesi örneği sayılabilecek ilk hikâyesini de Mekteb-i Sultânî öğrenciliği sırasında yazmıştır. Bu, “Leylâ yahut Bir Mecnûn’un İntikamı”dır. 1888’de Mekteb-i Sultânî’den mezun olan Ahmed Hikmet Pire ve Poti şehbenderliklerinde birer sene çalışıp İstanbul’a döndükten sonra Umûr-ı Şehbenderî Kalemi Serhalifeliğine tâyin edilmiş, bir taraftan da Mekteb-i Sultânî’de 1908’e kadar imlâ, gramer ve kitâbet hocalığı yapmıştır. 1890 – 93 yılları arasında Hazîne-i Fünûn ve Servet-i Fünûn’da çeşitli tercüme ve uyarlanmış musâhabelerine rastladığımız Ahmed Hikmet 1894 – 1900 yılları arasında yirmi iki hikâye yazmış, bunları Haristan ve Gülistan’da biraraya getirerek yayınlamıştır (1900). Bu yıldan meşrûtiyetin îlânına kadar, istibdâdın artan baskısı ve katlanılmaz sansür uygulamalarıya pek çok edîbe kalem bıraktıran, 20. asrın bu ilk sekiz yıllık evresinde imzâsına rastlanmayan Ahmed Hikmet, bundan sonra, adıyla en çok anıldığı eseri olan Çağlayanlar’a girecek hikâyelerini ortaya koymuştur.

1908’de Hâriciye Nezâreti’nden alınarak Ticaret ve Ziraat Nezâreti Umûr-ı Ticâriye Umum Müdürlüğü’ne getirilen Ahmed Hikmet, aynı yıl Tevfik Fikret’in Mekteb-i Sultânî Müdürlüğü’ne getirilmesiyle buradan da ayrılmıştır. F. Abdullah Tansel, Fikret’in, kızkardeşinin kocası, yâni eniştesi olan Ahmed Hikmet’in ağabeyi Ahmed Refik kadar Ahmed Hikmet’e de kızkardeşinin ölümü dolayısıyla muğber, yâni kırgın olduğu bilgisini aktarmıştır. En eskisi Türk Derneği’nde 1909 yılında yayınlanan ve Çağlayanlar’ın sonunda yer alan “Yakarış”, en yenisi ise 1922’de yayınlanıp Çağlayanlar’ın başında yer alan “Türkeli Zeybeklerine” olmak üzere hepsi vatan ve millet hisleriyle, terkipsiz yalın bir lisan kulanılarak kaleme alınmış on altı hikâyeden müteşekkil Çağlayanlar, İkdamcı Ahmed Cevdet’e göre birkaç önemli hizmet görmüştür: “Birincisi, Türkçe sözlerin edebî bir kitapta baştan aşağı kullanılması; ikincisi, bu sözlerin duyguyu ifâdeye tamamen elverişli olduğunun isbâtı; üçüncüsü, Türk esâtirî târihini bildirmesi; dördüncüsü yurt ve millet duygusunun yükseltilmesidir.”

Ahmed Hikmet, Çağlayanlar’ı, “Ey Türk! Bu satırlarda mâzinin destanlarını, hâlinin hicranlarını söylemek ve inlemek istedim. Bir keman gibi” sözleriyle açar ve bilhassa Harb-i Umûmî esnâsında yazdığı hikâyelerle geçmiş mefâhir kaynaklarını canlandırıp milleti meyusiyetten kurtarmaya çalışır. Eski Türk destanlarından ilhâm aldığı hikâyelerde medeniyetçe eski bir millet olduğumuza vurgu yapar. “Turhan Nasıl Çıldırdı?” hikâyesinde millî emellerle dolu bir gencin kozmopolitleşen memleket manzarası karşısında tecennününü anlatır. Ahmed Hikmet bütünüyle millî hislerle ve millî lisânın imkânlarını kullanarak yazdığı bu hikâyelerde millî terbiye için örnek teşkil eden yalın bir romantizmle yüklü, kuvvetli bir milliyetçi edebiyat anıtı dikmiştir.

 Celâl Sâhir’in, “Kendisinde millet ve vatan sevgisinin dâimâ genç ve kuvvetli bir heyecan hâlinde yaşadığını ve bütün eserlerinin kâlbinde çarptığını” belirttiği, Hüseyin Rahmi’nin, “Türklüğün âb-ı hayat sebilcilerinden biri”, Mehmed Rauf’un “millî mürşid” olarak nitelendirdiği Ahmed Hikmet, 1908’de kurulan Türk Derneği’nin çalışmalarıyla ilgilenmiş ve bu derneğin aynı adlı dergisinde neşriyâtta bulunduğu gibi, 1912’de kurulan Türk Ocakları’nın da müessisleri arasında yer almış; F. Abdullah’ın, onun yakınında bulunmuş yeğeninden naklettiğine göre, karakteri îtibâriyle de hikâyeleri gibi millî hayata örnek teşkil edecek bir adam olarak temâyüz etmiştir: «Onda perişanlığı seven, dalgın ve yarı mest bir san’atkâr hâli değil, uyanık, itidâle riayetkâr bir nizamperest, bir edip, bir mütefekkir tavrı vardı. San’atın vâlidi iyilik ve güzellik olduğuna göre, san’atkârın nesci de fazilet ve ahlâk olmalıdır diyordu. Onun için bütün hareketlerinde muttarid bir insicam ve şaşmaz bir intizam göze çarpardı” 1912’den Harb-i Umûmî’nin sonuna kadar Budapeşte Şehbenderliği’nde bulunan ve 1922’den hilâfetin ilgâsına kadar son halîfe Abdülmecid’in başmâbeyncisi olan Ahmed Hikmet’in son memûriyeti,  Ankara’da Hâriciye Vekâleti bünyesinde Konsolosluk Hizmetleri ve Ticaret Umum Müdürlüğü’dür. Maçka Şeyhler Mezarlığı’nda yatmaktadır.

Göktürk Çakır

Altay Türkleri’nin ilk ressamı ve Uzak Asya’da Türkçülüğün Stalin dönemi şehitlerinden olan etnograf Çoros Gurkin, sonraları Gorno Altay adıyla, Altay Özerk Cumhuriyeti’nin başkenti olacak Ulalu Curt’a bağlı Caş Tura’da dünyâya gelmiştir. 1897’de Etnograf ve Türkolog Andrey Viktoroviç Anohin’in teşvikiyle Petersburg Resim Akademisi’ne girmek için müracaat eden fakat geç kaldığından bu talebi geri çevrilen Gurkin, aynı dönemde Rus peyzaj ressamı İvan Şişkin’le tanışarak onun evinde kalmış ve bu zaman zarfında öğrencisi olmuştur. Gurkin, 1899’da sınavsız olarak Akademi’ye kabûl edilmiştir.

1905’ten îtibâren Onos’ta yaşamaya başlayan ve 1906 – 1917 yılları arasında sanatının en verimli dönemini geçirerek pek çok resim yapan Gurkin’in ilk sergisi de 1907’de Tomsk’ta açılmış ve burada yüz elli altısı satılan üç yüzden fazla resmi yer almıştır. 1910 – 1915 yılları arasında Tomsk, Krasnoyarks, İrkutsk ve Barnaul’da yeni sergiler açan Gurkin, sâdece ressam olarak değil, yazarlığıyla da temâyüz etmiş bir isimdir. Gurkin hakkındaki bilgileri derlediğimiz İ. Dilek’in makalesinde belirttiğine göre o, hayatı boyunca milleti için mücâdele etmiş, fırçası gibi kalemini de Altay Türklüğünün kültürüne adamıştır. Kendi ifâdeleriyle, gönlünün ve iyi düşüncelerinin tamamını Altay halkına adayan ve onun istikbâline inanan Gurkin, 1919’da kaleme aldığı bir yazıda, “Benim, ressamın asıl görevi Altayların hayatını araştırıp, toplamaktır. Efsaneleri, destanları, sanat eserlerini toplayarak, değerlendirip, zenginleştirmektir. Altay’a bir müze ve okul açılmalıdır. Kamların yaşatmaya çalıştığı fakat yok olmakta olan inançlar, adetler araştırılmalıdır” diyerek, bu yolda bir etnograf gibi çalışmaktan da geri kalmamıştır.

1917 Komünist İhtilâli’nden sonra bu hareketi Altay’ın geleceği için güven verici bulmayan ve Sibirya’daki bütün Türkleri içine alacak Karakorum adlı bir devlet kurmak üzere küçük bir ordu teşkîl ederek milliyetçi bir mücâdele başlatan Gurkin, ne yazık ki başarılı olamamış; fakat bu mücâdeleyle ilgili az sayıda yayında bandit, yâni eşkıya olarak nitelendirilmesine rağmen Altay Türkleri nezdinde bir önder olarak kabûl edilip yücelmiştir.

 Bu hareketin netîcesinde “halk düşmanı” îlân edilerek 1919’da vatanından ayrılmak mecbûriyetinde bırakılan, önce Moğolistan menfâsına ve oradan da 1921’de Tuva’ya giden Gurkin, 1926’ya kadar Altay’a dönememiştir. Söz konusu yıl içinde, o zamana dek derlediği Altay folkloruna dâir anlatıları şâir G. Vyatkin’le birlikte Altay Masalları başlığıyla Rusça olarak Novosibirsk’te neşretmiş ve Moskova’da iki büyük sergi açmıştır. 1931’de N. İ. Çevalkov’la birlikte bir resim okulu kuran Gurkin’in çeşitli teknik ve ebatlarda yaptığı, tabiat unsurlarının ağırlıklı olarak işlendiği ve bilhassa çoğu Altay kültürüne, hayâtına ve ideallerine hasredilmiş, sembolik bir anlatımın tercih edildiği 4000 civârında resmi olmakla birlikte, şüphesiz bunların içinde en önemlisi, ölümüne de sebep olacak olan, Han Altay adlı tablosudur.

Gurkin, bu tabloyu ilk defa 1907’de, bulutlarla kaplı “mönkü”leriyle haşyet ve heybet timsalleri hâlinde göğe yükselen ve destan kahramanlarının tulgalarını temsil eden “tayga”ların içinde, Altay’ın mânevî koruyucusu ve hürriyet remzi olarak bir kayaya konan “mürküt”, Altay Türklüğünü sembolize eden büyük karagay ağacı ve onun yanında Altay’ın gençliğinin ve geleceğinin simgesi üç fidanla işâret edilen millî ve pastoral bir simgeciliğin ürünü olarak çizmiş; fakat 1936’da resmi tekrar ele alırken yaptığı değişikliklerde aynı umûdu sergileyememiştir. İ. Dilek’in, V. İ. Edokov’dan naklen iki tablo arasındaki sembolik farkları izâh eden bir Altay Türk’ünden öğrenip aktardığına göre; bu yeni versiyonda tabiat daha bulanık ve pusludur. Altay hürriyetinin remzi olan mürküt ve istikbâlin ümit kaynağı olan fidanlar görünmemektedir. Büyük karagay ağacı, yâni Altay Türklüğü zayıflamış, canlılığını yitirmiş ve yanına bu mübârek toprakların ortağı olarak çıkıveren Ruslar’ı temsîlen yeni bir ağaç eklenmiştir.

Çoros Gurkin, eski faaliyetlerini de unutmayan Sovyet ideolojisinin kâtilleri tarafından Pantürkizm suçlamasıyla “halk düşmanı” îlân edilerek katledilmiş, Stalin döneminin kurbanları listesine milletimizin verdiği pek çok isimden biri olmuştur. Şâir A. Adarov’un, “Altay’ın güzelliklerini kim böyle övmüş? / Hangi şâir böyle şarkılar bulmuş?” diyerek yücelttiği ve onun gibilerin varlığıyla halkın ölümsüzleşeceğini söylediği Gurkin, bugün de Altay Türklüğü için önemli ve sembol bir isim olarak yaşamaktadır.

Göktürk Ö

Beyoğlu’nda dünyaya gözlerini açan H. Kâzım Kadri, C. Kutay’a göre, mütefekkir olmayı yüksek makamlara gelmekten daha üstün kabul etmiş nâdir şahsiyetlerimizdendir. Babası Trabzon valilerinden Kadri bey, oğlunun eğitimine büyük bir ehemmiyet vermiştir: H. Kâzım Kadri, sırasıyla Beyoğlu Sıbyan Mektebi, Soğukçeşme Askerî Rüşdiyesi ve babasının tâyini sebebiyle taşındıkları İzmir’de İngiliz Ticâret Mektebi’nde eğitim görmüş; akabinde Aydın Vilâyeti Muhâsebe Kalemi (1887), Mâliye Nezâreti Mektubî Kalemi (1890), Hâriciye Nezâreti Umûr-ı Şehbenderî Kalemi (1895) gibi memuriyetlerde çalışmış, Tiflis şehbenderliğine tâyinini annesinin muhalefeti sebebiyle reddedip Mâliye Nezâreti’ndeki görevine geri dönmüştür. Bir süre Darüşşafaka’da astronomi hocalığı dahi yapan H. Kâzım Kadri, aynı senelerde ziraatla uğraşmış ve 29 Nisan 1897’de Servet-i Fünûn mecmuasında başladığı bir yazı dizisini bilahâre bir kitap haline getirip bastırmıştır. 1902’de Mâliye’deki işinden de ayrılan H. Kâzım Kadri, II. Meşrûtiyet’in ilânına kadar resmî bir görev almamıştır. Hüseyin Kâzım’ın, Tevfik Fikret, Mehmed Âkif Ersoy, Ziyâ Gökalp, Hüseyin Câhid Yalçın, Abdullah Cevdet gibi isimlerden müteşekkil renkli bir çevresi vardı. Mutlâkiyet devrinde Hüseyin Câhid Yalçın ve Tevfik Fikret ile Yeni Zelanda’ya taşınmaya ve bir köy kurmaya teşebbüs etmişler; fakat bu teşebbüsleri akim kalmıştır.

Hüseyin Kâzım Kadri’nin adına, İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin teşekkülüne taalluk eden bazı rivâyetlerde rastlanır. Kendisi, II. Meşrûtiyet’den evvel girdiği cemiyette bilahare merkez-i umumî üyesi olmuştur. Meşrûtiyet’in ilanından sonra Hüseyin Câhid Yalçın ve Tevfik Fikret ile meşhûr “Tanin” gazetesini çıkarmış, Serez mutasarrıflığına tâyini çıkınca, imtiyâzını 1909 yılının Şubat ayında gazetenin başmuharriri Hüseyin Câhid’e devretmiştir. Hüseyin Câhid’in tâbiriyle, bütün malî işleri o tertip etmiş idi. Serez mutasarrıflığından sonra Halep valiliği (1910), İstanbul şehreminliği (1911) ve İstanbul vali vekilliği görevlerine getirilen Hüseyin Kâzım’ın, meslekî kariyerine 1912’de Selânik valiliği de eklenmiş, aynı sene “sopalı seçim” adıyla mâruf meşhûr seçimlerde Saruhan (Manisa) mebûsu seçilmiştir. Muhalifleriyle cedelleştiği gibi, kendi fırkasını eleştirmekten de çekinmeyen, adâletten ayrılan idârecilere karşı cesur, mücâdeleci tavırlarıyla tanınan Hüseyin Kâzım, birçok siyasî polemiğe girmiş ve kalemini “âteşîn” bir şekilde oynatmıştır. 1912’de âilesiyle birlikte Beyrut’a taşınıp burada Türkoloji sâhasında ilmî faaliyetlerde bulunmuş ve Harb-i Umumî’nin nihâyetine değin orada kalmıştır.

 Eserleri ile makâlelerinde “Türkçülük”, “Osmanlıcılık” ve “İslâmcılık” izlerine rastlansa dahi, umumî mânâda “İslâmcılık” tarafının ağır bastığı âşikârdır. “Biz en evvel Müslüman, sonra Türküz!” der. 1933’de kaleme aldığı Ziyâ Gökalp ve Türkçülüğün Esasları adlı eserinde, Türk milliyetçiliğinin meselelerini tartıştığı ve Türkçülüğün bânilerinden Ziya Gökalp’ı tenkid ettiği görülür. Ona göre Türk birliği yahut İslâm birliği gibi siyasî birlikler bir “hayâl-i muhâl”den ibarettir, zaten “idâre-i hâzıra” (Türkiye Cumhuriyeti hükûmeti) ve “hâl-i hazır” bu tarz siyasî fikirlere imkan vermeyecektir. Ayrıca yine ona göre; müslümanlar arasında siyasî bir bağdan ziyâde dinî bir bağın olduğunu, yaşanan vak’alar kadar tarih de ispat etmiştir. H. Kâzım Kadri, sadece mânevî mâhiyeti olacak bir “İttihâd-ı İslâm” fikrini tesâhüp ederek, dinden tefrik edilmiş bir nasyonalizmi “muzırr” bulur. Arnavutluk, Yemen gibi imparatorluk topraklarındaki problemlerin daha da büyümesindeki sebebi İttihat ve Terakki iktidârının Türkçülük siyâsetinde görür. Harb-i Umûmî yıllarında tatbik edilen Turancılık siyâseti ise, yine kendi ifâdesiyle, “Dimyat’a pirince giderken evdeki bulgurdan olmak” darb-ı meseliyle eşdeğerdir. (Bunlara çeşitli de eserlerinde değinir.) Ziyâ Gökalp’ın ümmet ve millet târiflerini eksik ve hatâlı bulur. H. Kâzım Kadri, Türk’ün içtimâî hasletlerini ırkından değil, İslâmiyet’ten aldığı kanaatindedir. Bunlarla birlikte daha evvel kaleme aldığı yazılarında, her ne kadar dinî çerçeveden ayrılmamaya gayret gösterse dahi  – meselâ 1912’de neşredilen, Arnavudlar Ne Yaptılar? adlı risâlesinde – fevkalâde şedîd bir milliyetçilik müşâhade edilebilir. Bu küçük eserde, “Koca Rumeli elden gitti… Müslümanlar ağyârın ayağı altında kaldı. Altı yüz senelik bir devlet temelinden sarsıldı… Âlem-i İslam yerinden oynadı… Kan ağladı. Bunlara sebep Arnavutlardır. Dıraç’da atılan topların tarakası, bir zamanlar, şimdi ecnebî hükümdârı alkışlıyan o Arnavutlara ağuş-ı kabûl açan Darü’l-hilâfe’ye de aksettiği, içilen şampanyaların reşâşe-i teâtisi ile çıkarılan meserret-i âvâzeleri henüz samialardan zâil olmadığı şu sırada kalbi yaralı bir Türk diyor ki: Lânet sizlere!” sözleriyle, Osmanlı’dan ayrılan Arnavutları şiddetle takbih etmiştir. Yine daha evvel kaleme aldığı ve A. S. Levend’in aktardığı Türkçe ile ilgili makâlelerinden birinde ise, sonraları eleştireceği “Turancılık” gayretinin izleri görülür. “Türkistan-ı Çinî’den Avusturya hududlarına kadar uzanan kıtaat-ı vesi’ada mutemekkin akvam-ı Turaniyye arasında münasebet-i siyasiyye husulünü te’min etmek üzere Türk lisanının muhtelif lehçelerini birleştirmek lüzumunu bu gün değilse bile yarın bütün şiddetiyle hissedeceğiz: çünkü her kavm ve millet günün birinde kendi lisanı etrafında toplanmağa mecburdur. (…) bu muhtelif lehçeler arasında daha ziyade rikkat ve nezaket kesbeden Osmanlı Türkçesini Türkistan’ın her tarafında umumi bir lisan-ı edebî ve fennî ve millî olmak üzere kabul etmek daha muvafık olur sanırım.”

Eserlerini umûmiyetle “Şeyh Muhsin-i Fânî” ism-i müstearıyla neşretmiştir. Meşrûtiyet ve Cumhuriyet devirleri ile ilgili hâtıralar kaleme almış, On Temmuz İnkılâbı ve Netâici (1924) hâriç hayattayken yayınlayamadığı hâtıra – meselâ Meşrûtiyet’ten Cumhuriyet’e Hatıralarım, 1991’de neşredilmiştir – ve analitik eserleri ölümünden çok sonra ve bir kısmı sâdeleştirilerek yayınlanmıştır. Bunlar, “muhalif” bir muhtevâya sâhip oldukları için bâzı kesimleri rahatsız etmiştir.  II. Meşrûtiyet devrinde siyasî içeriğe sâhip dört adet risâle neşretmiştir. Hurâfe ve bid’atlardan arınmış, “modernist” bir din tasavvuruna sahip olmakla birlikte Mevlânâ ve Sâdî-i Şîrâzî’ye hayrandır. 1909’da yayınlanan, İslâmiyet’e ve onun içtimâî mesajlarına dâir Hak ve Hakikat, 1913 basımı, Felâha Doğru İslâmiyet’in Avrupa’ya Son Sözü ile aynı yıl neşredilen İstikbâle Doğru, Teşrî-i İnsanî ve İslâmî (1949’da İnsan Hakları Beyânnamesi’nin İslam Hukukuna Göre İzahı adıyla neşredildi) gibi eserlerinden başka, ziraat hakkında da birçok matbû eser meydana getirmiştir. Hatta Mehmed Âkif, Safahat’ında ondan;  “- Hüseyin Kâzım ́ı elbette bilirsin / – Kadri Bey zâde canım / – Hâ! Şu bizim Kâzım Bey.  / – O, zirâatle çok uğraştı, bilir çiftçiliği… / – Gördüm: Âsârı da var köylü için. Hem pek iyi…” mısrâlarıyla bahsetmiştir. Hüseyin Kâzım Bey, Nûru’l-Beyân (1924) adında bir tefsir çalışmasının da başında bulunmuş, lâkin eserde birçok fâhiş hata olduğu için tenkitlere mâruz kalmıştır.

Gençlik yıllarında Arapça ve Farsça öğrenen H. Kâzım Kadri, bu dillere Fransızca, İngilizce, İtalyanca ve nispeten Latince ve Grekçe’yi de eklemiştir. Bu gayretin, aklına koyduğu bir proje için hazırlık olduğu görülüyor: 1895’de üç arkadaşıyla birlikte bir Türkçe sözlük hazırlamak üzere anlaşır, lâkin arkadaşları kendisini yalnız bırakırlar. Uzun uğraşlar ve tetkikler ile bu arzusunu ancak seneler sonra gerçekleştirebilmiş, Hazırladığı Büyük Türk Lûgatı, 1927 – 1945 yılları arasında – 1927 – 1928’de basılan ilk ikisi Arap harfleriyle olmak üzere –  dört cilt hâlinde neşredilmiştir. Eserde yalnız Türkiye Türkçesi değil, onunla birlikte doğu Türk lehçelerinden kelimeler de yer alır. Eser, Türkçe’nin doğu koluna âit kelimelerde bazı hatâlar ihtiva etse dahi, Türk lûgatçılığı açısından bir temel taşı, müellifinin ise “şâheseri”dir ve birçok övgüye mazhar olmuştur. Vefâtından bir sene sonra, Şevki tarafından, 1935’de neşredilen “Hüseyin Kâzım Bey” biyografisinde Türkçe’ye, Türk lehçelerine olan vukûfiyeti, ilmi takdir edilmiştir. Türkolojiye taalluk eden Mahdumkulu Divanı ve Yedi Asırlık Türkçe Bir Manzûme (1924) tab’ı dışında, birçok makâleye mâliktir.

 Millî Mücadele yıllarında İstanbul’da ikâmet eden H. Kâzım Kadri, Aydın mebûsu olarak Meclis-i Mebûsân’da “Mîsâk-ı Millî”nin kabulü için mühim bir rol oynamış ve Tevfik Paşa hükûmetlerinde uhdesine çeşitli nâzırlıklar verilmiştir. 1920 yılında Ankara hükûmetiyle görüşmek üzere gönderilen heyete katılmış, Millî Mücâdele’nin bitmesi ve Cumhuriyet’in ilânından sonra ise siyasetten çekilerek resmî bir görevde bulunmamayı tercih etmiş; banka ve şirket idâre meclisi üyesi olarak hayâtını sürdürmüştür. Hayâtının son yıllarını, bugün restoran olarak işletilen, Beylerbeyi’ndeki yalısında geçiren Hüseyin Kâzım, sıhhat bulmak için gittiği Tarsus’da dünyaya gözlerini yummuştur. İstanbul’a getirilen naaşı, ikâmet ettiği yalının yakınlarındaki Beylerbeyi Küplüce Mezârlığına defnedilmiştir.

Göktürk Çakır

Ata manasınadır. Hürmete layık kişiler, yahut yaşlı adamlar hakkında kullanılır. Oruç Reis’e hürmeten Oruç Baba veya Baba Oruç denirdi. Bu kelimeye daha çok Selçuklular devrinde rastlanmaktadır. Ahmed Yesevi’nin Anadolu topraklarına gelmiş halifeleri ve müridleri için kullanılan bir terimdir. Tasavvufta, sülük yoluna giren, nefsini yenmiş topluma yararlı hâle gelmiş, yani nefsinde ölmüş, ruhunda dirilmiş kişiye baba denir. Bir sufînin mürşidi, onun mânevi babasıdır. Bu tâbir, özellikle, Bektaşî şeyhlerinin büyükleri için unvan olarak kullanılmıştır. Babalar pîr evinin “Eyvallah Kapısfnda yetiştirilir. Eyvallah, tam bir feragat demektir, teslimiyet ifade eder. Müridin, olgunlaşma yolunda bu kapıdan geçmesi gerekir. Burada bazı bedeni faaliyetlerde bulunulur: Kazmak, kesmek, dikmek, çapa işi yapmak vs. gibi. Bu şekilde derviş, Dede bağında üç yıl hizmet eder. Orada haline razı olarak ikâmet eder, yaptığı işler beğenilirse Büyük Baba tarafından kabul görerek, tekkede derviş olur. Bu kez, tekkede oniki buçuk yıllık uzun bir hizmet süresi söz konusudur. Bu süre sonunda, nasibinde varsa, babalık makamına nail olabilir. Baba tayininde kıdemden ziyâde, babalığa ehil olunup olunmadığı hususu önceliklidir. Baba olacak kişide bazı özellikler bulunması gerekir. Bu özelliklerin bazıları şunlardır: Hitabet güçlülüğü, mütebessim bir yüz, musikiye aşinalık. Bu şekilde yetişen baba, ya açılacak bir baba makamını bekler, ya da kendisine bir başka yerde tekke açmaya izin verilir. Baba adı taşıyan çeşitli yer isimlerinin bulunuşu, dikkat çeken bir başka husustur : Babadağ, Babaeski, Baba Nakkaş Köyü, Baba Burnu vb. yerler, hep buralarda yaşamış dervişlerin hatıralarını ismen yaşatan yerleşim birimleridir. Mevlevîler, mürşide baba demekte kibir gördükleri için, bu ifadeyi kullanmamışlardır. Bu sebeple “falan şeyhin müridi”, “filan zâtın ihvanı”, “şu şeyhin evlâdı” gibi ifadeler, Mevlevîlerin kullandıkları deyimler olarak görülür. Baba, çeşitli deyimlerin öğesi olarak yaygın biçimde kullanılmıştır. Bunları şu şekilde sıralamak mümkündür: Herhangi bir baba (mürşid), evladına karşı babalık vazifesi görmüyorsa, bu kişi hakkında “baba değil yaba”, atasözü kullanılır. Veya bu zattan bahsedilirken; “iskele babası”, “tırabzan babası”, denir. İskele babası, geminin durması için gemiden ve iskeleden atılan kalın halatın sarıldığı kazığa denir.

Son dönem Osmanlı İmparatorluğu’nda ve cumhuriyetin ilk yıllarında etkisi görülen Birinci Ulusal Mîmarlık Akımı’nın önde gelen mîmarlarından biri olan Kemaleddin Bey, İstanbul Kadıköy’de bir bahriye subayının oğlu olarak dünyaya gelmiştir. İlköğrenimini İstanbul’da, ortaöğreniminin bir kısmını ise babasının vazifesi nedeniyle bulundukları Girit’te tamamlamıştır. Ardından on yedi yaşında Hendese-i Mülkiye Mektebi’nde (günümüzde İstanbul Teknik Üniversitesi) mühendislik eğitimine başlamıştır. Mühendislik eğitimini birincilikle tamamlamasını tâkiben, aynı okulda görevli olan Alman mîmar ve akademisyen August Jachmund’un asistanlığına atanmış, dört yıl sürdürdüğü bu görev esnâsında kendi bürosunu da açarak serbest çalışmalarına devam etmiştir. 1895’te hocası Jachmund’un teşviği ve devlet bursuyla Berlin’deki Charlottenburg Teknische Hochschule’ye (günümüzde Berlin Teknik Üniversitesi) gönderilmiş ve eğitimine iki yıl devam etmiştir. Buradaki eğitiminin ardından iki buçuk yıl kadar muhtelif mimarlık bürolarında çalışarak meslekî deneyimini artırmıştır.

Osmanlı Mimar ve Mühendis Cemiyeti adıyla bu alandaki ilk meslek örgütünü kuran Kemaleddin Bey, II. Meşrûtiyet’in ardından Evkaf Nezâreti İnşaat ve Tâmirat Müdürü unvânıyla çalışmaya başlamıştır. Şark Demiryolları Şirketi adına tasarlamış olduğu Filibe Garı’nın inşasında göstermiş olduğu başarıyla Selanik ve Edirne Garları’nın tasarımı da kendisine verilmiş, Selanik Garı’nın yalnızca temelleri atılabilmiş, Edirne Garı ise 1914’te tamamlanmıştır.

Tarihî yapıların restorasyonu konusunda çalışmalar da yürütmüş olan Mimar Kemaleddin Bey, bu çerçevede Mescid-i Aksâ’nın restorasyon çalışmalarına katılmıştır. Kudüs’teki bu görevinin sonunda Ankara’da, yeni kurulan cumhuriyetin ilk şehircilik ve mimarlık faaliyetlerinde rol almıştır. 13 Temmuz 1927’de Ankara’da vefat eden mîmâr, Karacaahmet’te Nuhkuyusu yakınlarında defnedilmiş, sonradan bölgede yapılan değişikliklerle kaybolan mezarı tesbît edilerek Beyazıt Camii hazîresine nakledilmiştir.

Mîmar Kemaleddin Bey, almış olduğu Batı standartlarındaki eğitimin yanında, altı asırlık bir imparatorluğun mîmârî mirasına gereken önemi verip meslekî üslûbunu bu doğrultuda oturtmuştur. Eserleri içinde meslekî karakteristiğini en iyi yansıtanlar, Evkaf Nâzırı ve Şeyhülislâm Ürgüplü Mustafa Hayri Efendi’nin İstanbul’da bulunan bir dizi vakıf arazisine ya da harap durumdaki vakfiye binalarının yerine yapılmasını önerdiği iş hanları olan, Birinci (1911), Üçüncü (1911) ve Dördüncü (1911) Vakıf Han’lardır. Yapılar, dönemin en ileri yapım tekniklerinden olan çelik iskelet üzerine inşa edilmiş ancak üslup ve süsleme bakımından sâhip olduğumuz mîmârî mîrâsı yansıtır şekilde tasarlanmıştır. Vakıf Han’ların haricinde, İstanbul Laleli’de, Laleli Camii’nin karşısında bugün otel olarak hizmet vermekte olan, o dönem İstanbul’da meydana gelen büyük bir yangında evlerini kaybedenler için yapılmış, Türkiye’nin ilk sosyal konut projelerinden olan ve 1922’de tamamlanan Harikzedegân (Yangınzedeler) Evleri (Tayyare Apartmanları) de Kemaleddin Bey’in en bilinen eserlerindendir.

Yavuz’dan öğrendiğimize göre; “1927 yılı İçinde mimarın en önemli uğraşı, Maarif Vekâleti adına tasarladığı Gazi İlk ve Orta Muallim Mektebi (Gazi Eğitim Enstitüsü) olmuş, ancak, bu sıralarda kentin biçimlenmesinde etkin olmaya başlayan uluslararası mimarlık anlayışı, Kemalettin Bey’in bu son yapıtı üzerindeki eleştirilerin yoğunlaşmasına yol açmıştır. Birinci Ulusal Mimarlık Dönemi’ni kapatan bu yapıt ancak, mimarın ölümünden sonra, 1930’da bitirilmiş, bundan sonra ise, Türkiye’ye gelen yabancı mimarlık hocalarının etkisinde uluslararası bir biçimleme anlayışı o günkü Türk mimarîsine egemen olmuştur.”

Mimar Kemaleddin Bey’in, döneminde yaşanan mîmârî ve şehircilik alanındaki olumsuzluklar için yazmış olduğu satırlar kendisinin mirasçısı olduğu sanatsal birikimi ne denli sahiplendiğini de açıklar niteliktedir: “Zavallı İstanbul!… Son düşüş devrinde imâr adı altında ne câhilane, ne zalimâne yıkıma uğradı… Üçüncü Selim´den sonra, eski Türk sanatının incelik ve temizlikle millî ruh doğuran eserleri takdir edilmedi; batı tesiri altında batının bakış açışıyla kabalaşma başladı…  Asırlar içinde gelişe gelişe yüzey süslemesinin en kıymetli eserlerini üretmiş olan koca bir sanat birikimi çirkin görülmeye başlandı ve neticede millî sanatımızı yitirdik, ziyân ettik, koruyamadık… Batının seri imâlatçıları karınlarını şişirdiler ama aklımız başımıza gelmedi… Hatta onların memleketimize döktüğü ruhsuz tek tip yapılar gözümüze güzel görünmeye başladı. Sonuçta bu surette iktidarsız ve câhil halde kaldık…”

Göktürk

F. Şeker’in ifâdesiyle “Osmanlı Türklüğünün Cumhuriyet devrine yadigâr bıraktığı nerede ise yegâne temsilcisi” olan ve son Osmanlı münevveri olarak nitelendirebileceğimiz İbnülemin Mahmud Kemâl, edebiyatımızın ilk çeviri romanı olan Telemaque’ın mütercimi Sadrâzam Yusuf Kâmil Paşa’nın yaklaşık otuz yıl boyunca mühürdarlığını yapmış, Buhara kökenli bir Seyyid âilesine mensup Mehmed Emin Paşa’nın oğlu ve Hüseyin Vassaf’ın tâbiriyle “neseben ser-efrâz” olarak İstanbul’da doğmuştur. İlk mektep ve rüşdiye tahsilinden sonra Mekteb-i Fünûn-ı Mülkiye’de okumuş; fakat buradaki eğitimini tamamlayamadan ayrılarak Mekteb-i Hukuk’a devâm etmiştir. Bunun dışında Mehmed Âkif Ersoy’un babası ve Fatih müderrislerinden Mehmed Tâhir Efendi’den dersler alan, diğer hocaları eliyle Fransızca, Farsça, hadis, tefsir ve hat derslerini tedris eden İbnülemin, memûriyet hayatına 1889 senesinde kâtip olarak başlamış ve Sadârete bağlı pek çok kalemde muhtelif görevler almıştır. Memûriyetini “Çocuk denilecek yaşda Babıâli’ye girdim, ilga edildiği gün çıkdım. Oraya devam etdiğim müddette on altı sadr-ı âzamın maiyyetinde bulundum” sözleriyle özetleyen Mahmud Kemâl Bey, Osmanzâde Tâib’in Hadîkatü’l-vüzerâ zeyllerinden, Ahmed Rifat’ın tamamlanamamış Verdü’l-hadâik’inin zeyli olarak 1913 yılında telifine başlayıp 1920’de tamamladığı ve ancak 1940 – 1953 yılları arasında ilk telifinin üç misline çıkardıktan sonra Millî Eğitim Bakanlığı’nın girişimiyle yayınlanabilen, Osmanlı Devrinde Son Sadrıazamlar (Kemâlü’s-sudûr) adlı anıtsal eserinde otuz üç yıllık bu Sadâret memurluğu sırasındaki tecrübe ve bilgisini Sadrâzam Mehmed Emin Âli Paşa’nın 1852’deki ilk sadaretinden Sâlih Paşa’ya kadar olan otuz yedi sadrâzamın biyografilerinde ortaya koymuş, Türk târihçiliği açısından muazzam bir kaynak yaratmıştır.

Bâbıâli’de çeşitli kalem görevleri sırasında, 1914’te Evkâf-ı İslâmiye Müzesi’ni[2] kuran Mahmud Kemâl Bey, 1921’de Takvim-i Vekâyi gazetesini yönetmiş, 1922’de Divân-ı Hümâyun Beylikçiliği göreviyle Bâbıâlî memûriyetindeki en yüksek vazifesine gelmiştir. 1923’te Târih-i Osmânî Encümeni üyesi olan ve cumhuriyetin îlânından sonra Vesâik-i Târihiye Tasnif Heyeti başkanlığını yürüten İbnülemin, 1927 – 1935 yılları arasında da Evkâf-ı İslâmiye Müzesi müdürlüğünde bulunup bu vazîfeden emekli olmuştur. Bundan sonra da çeşitli kütüphânelerin tasnif işleriyle ilgili ilmî müşâvirliklerde bulunmuştur.

Matbuâta, kendi tâbiriyle “çocuk denecek yaşta” intisâb eden ve ilk yazısı “Ömr-i Beşer”, Tarîk gazetesinin 27 Şubat 1890 târihli nüshasında neşredilen İbnülemin, Ahmed Midhat Efendi’nin teşvikiyle Tercümân-ı Hakîkat’te yazmaya başlamış, Mürüvvet, Resimli Gazete, Cerîde-i Sûfiye ile Selânik’te neşredilen Asır, Mütalea gibi mevkûtelerde de makâleleri neşredilmiştir. İlk eseri, ziraatin Türkiye’deki durumunu ele aldığı, önce makale olarak yayınlanıp 1890’da basılan Hülâsa-i Ziraat’tir. Sabîh, Bir Yetimin Sergüzeşti, Rahşan gibi tefrîka romanları da bulunan üstâd, Ö. F. Akün’ün tâbiriyle “Devrinin ve çevresinin insanlarının bir bir hayattan çekilmekte oluşu, müesseselerde ve cemiyet yaşayışında şahidi olduğu büyük ve hızlı değişme” sebebiyle biyografi ve târihe yönelmiş, en fazla temâyüz ettiği sâha da, bu sâhalar olmuştur. Bu sebeple Atsız Bey tarafından “Türk tarihçilerinin reisi” olarak tavsif edilen bu büyük üstâdın meselesi, gerçekten de bir şeyleri kurtarmak gibi görünmektedir. Meselâ Müstakimzâde’nin Tuhfe-i Hattâtîn adlı eserine zeyl olarak yazılıp 1955’te basılan, 1760 – 1953 yılları arasında yaşamış 329 hattatın biyografilerini hâvî Son Hattatlar adlı eserinde “Zemânın inkılâbı ile –niçe millî sanayi’ gibi- bu sanat-ı bedîha da inhitâta uğramışdır” veya ölümünden sonra, 1958’de neşredilen, Ebûishakzâde Esad Efendi’nin Atrâbü’l-âsâr’ına zeyl olarak kaleme alınmış, 1785’ten o güne kadarki mûsıkî sanatçılarının biyografilerini içeren Hoş Sadâ. Son Asır Türk Musıkîşinasları adlı son eserinde “İdrâk etdiğimiz muharebelerden, ahlâkan giriftar olduğumuz tehevvüşatdan sonra musıkinin oğradığı musibet, gözümüzün önündedir, bülbüller susdu, kargalar ötmeğe başladı.”  gibi ifâdeler veya Son Sadrıâzamlar’da belirttiği, ehl-i vukûfun, onun bildiklerini öğrenip muâsır ve haleflerine öğretme imkânı bulamayacakları kaygısı bu vâdideki gayretinin sebebini anlamamızı kolaylaştırmaktadır. Bir diğer eseri olan, Fatîn Davud’un Tezkire-i Hatîmetü’l-eş’âr’ına zeyl olarak kaleme alınıp 1930 – 1942 yılları arasında neşredilen ve Fatîn tezkiresinde muâsır oldukları hâlde atlanılan şâirlerle berâber 19. asır başından 1941’e kadar gelen 566 şâiri ele aldığı Son Asır Türk Şâirleri (Kemâlü’ş-şuarâ) ile Türk kültürünün, edebiyâtının, musıkî, güzel yazı ve ricâl târihlerinin en değerli kayıtlarını tutup geleceğe intikâl etmelerini sağlayan İbnülemin, çalışmalarını, dikkat edilirse hep kendisinden önceki nesillerin eserlerini devâm ettirerek ortaya koymuştur. Ö. F. Akün onun bu mesâisini “Bir nevi eslâf kültü İbnülemin’in biyografi çalışmalarını etrafında toplayan bir merkez olmuştur” sözleriyle özetler. Bu, hem zeyl kültürü içindeki yerini hem de geçmişin büyük eserler vermiş “mârifet ve erdem sâhibi” seçkinlerinin hâtırâlarını nakletmesinin ahlâkî temelini oluşturan bir bağlılıktır.

Yukarıda kısaca değinilen bağlam içerisinde, düşünceleri îtibâriyle Ahmed Cevdet Paşa’nın izinde ve Fatih Şeker’e göre onun halefi olan İbnülemin, fikrî yapısındaki en büyük tesiri Cevdet Paşa’ya borçludur ve modernleşme devrinde, Midhat Cemal Kuntay’ın tâbiriyle “son şark adamı” olarak ortaya çıkan Paşa, aralarında çeşitli ayrılıklar olsa bile, yine Fatih Şekere’e göre, “aynı geleneğin bir halkası olmaları itibariyle hadiselere yaklaşımları, bir fikir silsilesi şeklinde birbirleriyle bağlantılı olmaları” dolayısıyla ve “İbnülemin’in kendisiyle kurduğu irtibat sâyesinde yaşadığı devri aşar, Cumhuriyet dönemine kadar gelir.” Cevdet Paşa da İbnülemin de eski ile yeninin ârafında geçmişe bakıp târihî tecrübeye sâhip çıkarken, geleceğe yönelip onun yeniden inşâ edilebilmesini sağlayacak hurda teferuâtı dahi bu kaygıyla şâhitlik ederek kayıt altına almışlardır. Belki de bu sebeple, bir devir – çoğunlukla söylendiği gibi – Cevdet Paşa’yla değil, Hasan Âli Yücel’in İbnülemin’in vefâtı üzerine yazdığı nekrolojide yer alan ifâdesiyle, onunla bitmiştir.

Göktürk

Hakkı Süha Gezgin’in “Edebiyâtımızda Hâmid neyse, mûsıkîmizde de Cemil odur. Hâmid nasıl Fuzûlî’den, Nedîm’den, Şeyh Gâlib’den topladıklarını dehâsının terkip teknesinde yoğurup yepyeni bir sanat yaratmışsa, Cemil de, Dede’lerin, Itrî’lerin, muazzam mîrâsından bambaşka bir nâğme kâinâtı kurmuştur.” İfâdeleriyle tebcil ettiği Cemil Bey, İstanbul Molla Gürânî’de, eski İskodra vâli muavini Mehmed Tevfik Bey’in oğlu olarak dünyaya gelmiş, küçük yaşta babasını kaybederek amcasının himâyesine girmiştir. Mahalle mektebi ve rüştiyeden sonra Hamidiye Ticaret Mektebi ile Mekteb-i Mülkiye-i Şâhâne’de okuyan fakat ikisini de tamamlayamayan Cemil Bey, özel hocalar eliyle Fransızca öğrenmiş, ilk mûsıkî eğitimini ise ağabeyinden almıştır. On beş yaşından îtibâren tanburla ülfet eden ve ona nisbetle anılacak olan Cemil Bey’in, oğlu Mesut Cemil’in yazdığı biyografide kendisine hediye edilen bu âlete sâhip olması şöyle dramatize edilmiştir: “…Uzun geceler Cemil bu tanburla koyun koyuna yatmış, rüyalarına dalarken silkinerek uyanmış, göğsünden kopup boğazına ve gözlerine yükselen tükenmez bir hazzın dudaklarına kadar dökülen usaresiyle ıslanmış parmaklarını onun tellerinde gezdirmiş, onu sevmiş, onu öpmüş…” ve sâdece bu zor âleti çalmayı öğrenmekle kalmayıp birkaç yıl içerisinde kimseden ders almadan lavta, viyolonsel ve kemençede virtüöz olan Cemil Bey, bu kabiliyetleri edindiği sırada devlet memûriyetine girmiş, evvelâ Bâbıâli Tercüme Kalemi’nde tercüman, kısa bir süre sonra da Hâriciye Nezâreti’nde konsolosluk işleriyle uğraşan kaleme kâtip olmuş ve burada başkâtipliğe kadar yükselmiştir. II. Meşrûtiyet’le birlikte bu görevini bırakıp 1912’de, henüz açılan, Dârülbedâyî’de kısa süre hoca olarak bulunmuştur.

Tanbur ve kendi îcâdı olan yaylı tanburla anılmakla berâber, kemençe, lavta, viyolonsel, rebab, divan sazı gibi pek çok müzik âletinde de ustalık sâhibi olan Cemil Bey’in, ilk defa işittiği bir eseri hemen ezberlemek kaabiliyetine sâhip hassas bir kulağı ve aldığı herhangi bir sazı kısa sürede çalabilmek becerisine mâlik elleri olduğunu kaynaklardan öğreniyoruz. Ayrıca çeşitli sazları birbirlerine mahsus teknik ve âletle çalarak üslûp ve icrâ konusunda değişik neticeler elde edebilen, notalarını Hamparsum ile yazan Cemil Bey, Batı mûsıkîsiyle de ilgilenmiş, bestekârlık ve icrâcılık yanında müzik nazariyâtıyla ilgili kalem çalışmaları da ortaya koymuştur. Çeşitli makaleleri hâricinde, bu konuda yazdığı Rehber-i Mûsıkî’de sesin evsâfı, vezin, akord, çeşitli usuller, fâsılalar, fasıl kısımları, makamlar, şarkılar ve bunların tasnifi hakkında temel kavramları ele almış olan Cemil Bey’in, bestelediği kırk civârında eserden başka, Fransızca’dan yaptığı, neşredilmemiş iki roman çevirisinin de olduğunu biliyoruz. Bir diğer hasenâtı ise, Türk mûsıkîsine hizmet eden, aralarında Refik Fersan gibi isimlerin de bulunduğu, yetiştirdiği öğrencilerdir.

Göktürk Çakır

İstiklâl Marşı’mızın büyük şâiri Mehmed Âkif Bey, aslen Buharalı bir âilenin kızı olan Emine Şerif Hanım’la Arnavutluk’un İpek kasabasından Tahir Efendi’nin oğlu olarak İstanbul Fâtih’te dünyaya gelmiştir. Dört yaşında ilk mektep tahsiline başlayan Âkif, eğitimini Fâtih Merkez Rüşdiyesi’nde sürdürmüş, bir taraftan Farsça ve Arapça dersleri alırken diğer taraftan Kasımpaşa Mevlevîhânesi’nde Mesnevî dersleri okumuştur. Buradan mezun olunca Mülkiye İdâdîsi’ne devâm edip sonrasında aynı mektebin yüksek kısmına gitmek yerine, zaruretler dolayısıyla daha çabuk meslek sâhibi olmasını sağlayacak Mülkiye Baytar Mektebi’ne girmiştir. 1906’daki mezûniyetini tâkiben Ziraat Nezâreti’nde Umûr-ı Baytâriye ve Islâh-ı Hayvanat Umum Müfettiş Muavini olarak memûriyet hayâtına başlayan Âkif, 1907’de Çiftçilik Makinist Mektebi’nde kompozisyon hocalığı da yapmıştır. Meşrûtiyet’ten sonra Ziraat Nezâreti’ndeki görevinin yanı sıra İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin ilmiye mahfelinde Arap edebiyâtı dersleri ve aynı zamanda Fâtih, Beyazıt ve Süleymaniye Camilerinde şiirlerine yansıyacak olan vaazlar veren, 1908’den îtibâren Dârülfünûn’un Edebiyat Şubesi’nde Osmanlı edebiyâtı derslerini okutan Mehmed Âkif, Balkan Savaşları yıllarında halkı edebiyat yoluyla uyandırmak maksadıyla kurulan Müdâfaa-yı Millîye Neşriyat Şubesi’nde de Cenab Şahâbeddin, Süleyman Nazif, Abdülhak Hâmid gibi önde gelen edebiyatçılarla çalışmıştır.

Şiir yazmaya Baytar Mektebi’ndeki öğrencilik yıllarından başlayan ve bu târihlerde üzerinde Ziya Paşa ve Muallim Nâci’nin, Abdülhak Hâmid’in tesirleri görülen ve eski şiirimizin Tanzîmat anlayışı içerisinde şekillenen tasannu özentili örneklerinin bir devâmcısı olarak ilk çalışmalarını veren Âkif, Meşrûtiyet’e kadar İran edebiyatından çeşitli şiir tercümeleri yapmış ve bunları Servet-i Fünûn dergisinde yayınlamıştır. Bu yıllarda Cenab Şahâbeddin ve Tevfik Fikret’i takdîr eden şâirin sanatı, 1911’de neşredeceği ilk Safahat’ta kendini göstermeye ve bildiğimiz Âkif ortaya çıkmaya başlamıştır. O artık tasannuyu bir kenara bırakıp Servet-i Fünûn anlayışından uzaklaşırken, “Hayır hayâl ile yoktur benim alış verişim / İnan ki her ne demişsem görüp de söylemişim” mısrâlarında billurlaşan hakikat taşıyıcısı bir şâir olarak bu uğurda kendi tâbiriyle “odun gibi” söylemeye râzı bir realiste dönüşür. Okurların tanıdığı Âkif de budur. Bununla birlikte Orhan Okay’ın belirttiği gibi Âkif’te sâdece realist bir şâir çehresi yoktur. O, “sosyal lirizm”i de “kendi tarzı ve çerçevesinde”, başarılı bir şekilde kullanmıştır. Yine de bir “cemiyet mistiği” olarak îcazla, yani sözün kısasıyla ifâde ve canlılık bulmuş mısrâlarında bile gerçeklerden uzaklaşmaz. En hamâsî şiirlerinde bile, meselâ Boğaz Harbi’nde “O ne müdhiş tipidir: Savrulur enkaaz-ı beşer… / Kafa, göz, gövde, bacak, kol, çene, parmak, el, ayak” mısrâlarıyla dehşetli bir gerçekçi olarak temâyüz etmiştir. Âkif’in şiirinin kendine has bir diğer yanı ise, ondaki hitâbet gücü ve karşılıklı konuşmalar şeklinde geçen mısrâlarında bile ölçü ve âhengini muhâfaza eden şâirin, sıradan bir nâzıma dönüşmemesini sağlayan söyleyiş rahatlığıdır.

Sâdece şâir değil, bir nâsir vasfıyla 1908’den 1912’ye kadar Sırâtımüstakîm adıyla çıkıp bu seneden îtibâren Sebîlürreşâd adıyla neşrini sürdüren ve düşünce târihimizde İslâmcılık cereyânının önde gelen yayın organı olarak tebârüz eden derginin başyazarlığını da deruhte eden Âkif, İsmail Gaspıralı ve Ayaz İshâkî dışında, İslâm Mecmuası’nın çıkışına kadar yazı kadrosunda Yusuf Akçura, Ahmed Ağaoğlu, Bursalı Mehmed Tâhir gibi Türkçülerin de yer aldığı bu dergide, hem Safahat’ı teşkîl edecek pek çok şiirini hem de yazı ve tercümelerini yayınlamış, dergiyle onun adı neredeyse bütünleşmiştir. Öyle ki Âkif’in Millî Mücâdele’yi desteklemek için Anadolu’ya geçmesiyle dergi de onu tâkiben Kastamonu ve Ankara’da basılmıştır. Sebîlürreşâd’ın İttihatçılar tarafından birkaç kere kapatılması muhtemelen Ziya Gökalp’la düşülen fikir ayrılıklarından kaynaklanmaktadır. Aynı sebeplerle Âkif, 1913’te, Dârülfünûn’daki görevini de bırakmak durumunda kalmıştır. Her ne kadar Türkçülerin görüşlerini benimsememiş olsa da Mehmed Âkif, onların hiçbirinden geri kalmayacak kadar ve belki hepsinin fevkinde millî bir adamdır. Orhan Okay, Hamdullah Suphi’nin, bir meclis konuşmasında, Mehmed Âkif’in “milliyetperverliğin dâima aleyhinde enfes şiirler” yazdığını söylemesi üzerine onun “Ben kavmiyet aleyhinde bir adamım, milliyet aleyhinde değil!” şeklinde mukâbelede bulunmasını aktararak onda içkin milliyetçiliğin haklı bir bölünme endişesiyle dillendirilmemiş olduğunu; fakat Sırâtımüstakîm ve Sebîlürreşâd dergilerinde Rusya Türklerine dâir neşriyâtın çok olması ve yukarıda ismini zikrettiğimiz şahıs kadrosuyla milliyet ve İslâm idealleri arasında hep bir telif yolu bulmaya çalıştığını ifâde etmiştir.

Biyografisinin pek çok satır başı olmakla birlikte Âkif, İslâmcılık düşüncesindeki yeri, serdettiği görüşler ve etkileri ile şiiri ve o şiirdeki nâtıka kudreti dışında bilhassa şahsî meziyetleriyle ön plâna çıkan bir şâir ve his adamıdır. Atsız Bey, onun için, “Karakter adamı olmak bakımından ise Akif eşsizdir. O, daima bulunduğu kabın şeklini alan bir mayi veya cıvık bir halita değil; şeklini sıcakta, soğukta, borada, kasırgada muhafaza eden katı bir cisimdir.” demek sûretiyle bunu belirtmiştir. Herkes Âkif’in Tevfik Fikret’le çatışmasının dînî bir esâsı olduğunu düşünür. O da olmakla birlikte Âkif’in Fikret’e karşı soğukluğunun, ilk görüşmelerinde Fikret’in, kendisine yirmi senelik arkadaşlarını çekiştirmesiyle gözüne batan bir şahsiyet düşüklüğünden kaynaklandığını, aynı konuda kendi tecrübesiye Fikret’in dedikoduculuğuna tanıklık eden Mithat Cemal Kuntay aktarmıştır. Aynı Kuntay, onun ahlâkına, “Bir insan bu kadar temiz olamazdı; Cabotin’di ve fena aktör melek rolünü oynamaktan bir gün yorulacaktı, gayrıtabiî bir faziletten yorulan yüzünü bir gün görecektim. Fakat otuz beş sene bugün gelmedi.”  sözleriyle de şâhit olmuştur. Âkif’in edebî gücü, heykelleşen şahsiyetinin ve ahlâkının yanında ikinci plânda kalır; ama ondan da vazgeçmek mümkün değildir; zîrâ aynı Âkif, aynı Fikret’in kendisine karşı kaleme aldığı “Molla Sırât” başlıklı şiirdeki imâleleri sayıp “Memleketin en büyük nâzımı düzgün bir ağızla sövmesini beceremiyor” diyerek bunları kemâl-i ehliyetle düzeltip, yaşasaydı doğrusunu “Öyle değil böyle yazılır” sözleriyle Fikret’e gönderebilecek kadar sanatının tekniğine hâkim bir şiir işçisidir.

 Mehmed Âkif 1914’te Prens Abbas Halim Paşa’nın desteğiyle Mısır ve Medine’ye, aynı yılın sonlarında Teşkîlât-ı Mahsûsa adına istihbârî çalışmalar yapmak için Berlin’e gitti. Safahat’ında bu gezilerin yansımaları olarak ortaya çıkmış şiirler vardır. Âkif, yine Teşkîlât-ı Mahsûsa’nın verdiği görevle, Necid bölgesindeki Arap kabîlelerinin bağlılığını sağlamak üzere buraya gönderilmiş ve buradan Medine’ye geçtikten sonra “Necid Çöllerinden Medine’ye” başlıklı şiirini yazmıştır.

Yunanlılar’ın İzmir’e çıkması üzerine başlayan Millî Mücâdele’ye katılmak için Balıkesir’e gelerek halkı direniş ve mücâdele azmiyle dolduracak nutuklar îrâd edip vaazlar veren Âkif, Meclis’in açılışından bir gün sonra Ankara’ya varmış, Mustafa Kemal Paşa’nın teklifi üzerine Burdur mebusu seçilmiştir. Anadolu’nun pek çok yerinde ve cephelerinde halka ve askere seslenen, milleti uyandırmak için azimle çalışan Âkif, Nasrullah Camii’nde verdiği meşhûr vaazda “Bizi mahv için tertib edilen barış antlaşması paçavrasını mücâhitlerimiz Doğu tarafından yırtmaya başladılar. Şimdi beri taraftaki dindaşlarımıza düşen vazife, Anadolu’muzun diğer cihetlerindeki düşmanları denize dökerek, o murdar paçavrayı büsbütün parçalamaktır. Zirâ o parçalanmadıkça Türklük için, bu diyarda yaşamak imkânı yoktur” sözleriyle Sevr’e karşı mücâhedeyi bir hayat meselesi şeklinde ortaya koymuş, milletin his ve heyecanlarını ayaklandırmıştır.

Âkif’in milletine armağan ettiği eseri İstiklâl Marşı da bu sıralarda ortaya çıkmıştır. İsmet Paşa’nın bir millî marş ihtiyâcını İcrâ Vekilleri Heyeti’nde ortaya koyması ve konunun Maarif Nezâreti’ne havâle edilmesiyle 18 Eylül 1920’de Maarif Vekili Rıza Nur tarafından vâliliklere bir tâmim gönderilmiş ve bu tâmim ayrıca Hâkimiyet-i Millîye gazetesinde neşredilerek marşın bir yarışmayla belirlenmesi yolu tâkip edilmiştir. Yarışmaya 724 şiir gönderilmiş; fakat Hamdullah Suphi’nin görevi Âkif’ten beklediğini kendisine iletmesi üzerine bir para mükâfaatıyla bu işe girişmek istemediğini belirten şâirin talebi kabûl edilmiş, bunun üzerine Tâceddin Dergâhı’nda bir süredir bâzı bölümlerini yazdığı şiiri tamamlamış ve ilk defa 17 Şubat 1921 târihli Sebîlürreşâd’da neşredilen İstiklâl Marşı, 1 Mart 1921 târihli Meclis oturumunda Hamdullah Suphi tarafından birkaç defa ve mebusların ayakta alkışları arasında okunarak resmî marş olarak kabûl edilmiştir.

Mehmed Âkif, ne yazık ki kurtuluşunda büyük payı olan memlekette kendi ideâlleri dışında bir rejimin tesis edilmeye başlanmasıyla 1925’te Mısır’a giderek Kâhire Üniversitesi’nde Türk edebiyâtı dersleri vermeye başlamış, hastalandığı 1935 yılı içerisinde dinlenmek için gittiği Lübnan’da sıtmaya yakalanıp durumu ağırlaşınca, memleketten uzakta ölmek korkusuyla 1936’da Türkiye’ye dönmüştür; fakat bir türlü düzelemeyen şâir, birkaç ay sonra İstiklâl Caddesi’ndeki Mısır Apartmanı’nda, geleceğin ünlü Türkçülerinden ve antikomünist mücâdelesiyle milletlerarası bir tanınırlığa sâhip olacak Fethi Tevetoğlu’nun kollarında hayâta gözlerini yummuştur. Yeni rejimin sâhipsiz bıraktığı naaşı, kısa zamanda dört koldan her yana haber ulaştıran milliyetçi ve vefâlı gençliğin elleri üzerinde Edirnekapı Şehitliği’nde mübârek vatanın bağrına tevdî edilmiştir.

Göktürk Ömer Çakır

Birinci Ulusal Mimarlık Akımı’nın, Kemaleddin Bey ile birlikte en belirleyici ve önde gelen mimarlarından olan Vedat Tek, Türkiye’nin formel eğitim görmüş ilk mîmârı olarak bilinir. Birçok farklı vilayette vâlilik görevi yapmış Giritli Sırrı Paşa’nın dört çocuğundan biri olarak İstanbul’da doğan Vedat Tek, Mekteb-i Sultânî’deki (günümüzde Galatasaray Lisesi) ortaöğreniminin ardından eğitimine Fransa’da devam etmiştir. Önce resim ve heykel kurslarını, sonrasında ise mühendislik eğitimini sürdürmüş, Paris Güzel Sanatlar Okulu’nun sınavlarına katılıp, 300 kişi arasında 9. olmuş ve mimarlık eğitimine başlamıştır. Mesleki yaşamının ilk belirleyici ve önemli başarısı, normal şartlarda Fransız olmadığı için katılamayacağı Roma Ödülü yarışmasına Fransa devlet başkanının özel izniyle katılarak Legion d’Honneur (Onur Madalyası) kazanması olmuştur.

Türkiye’ye dönüşünün ardından İstanbul Sirkeci’de açtığı büro, o güne kadar mimarlık hizmetlerinin gayrimüslim Osmanlı vatandaşları ile İtalyan ve Fransızların elinde olmasından dolayı toplumda hayretle karşılanmıştır. Yusuf Razi Demirbel, bu durumu  “…İlk defa görülen Mimar Mehmet Vedat’ın ilanı bâzılarının merâkını, bâzılarının taaccübünü mûcib oldu. ‘Türk’ten mîmar olur mu?’ diyenler bile bulundu. Fakat halkın içinde kaynayan millîyet hissi o kadar derin, o kadar kuvvetli idi ki, bu ilk ve kısa tereddüt devri geçtikten sonra, Mimar Vedat’ın idarehânesine müracaatlar başladı…” sözleriyle aktarmıştır. Vedat Bey’in bu girişimi, o dönemlerde Türkler’in mîmarlık mesleğini icrâda başarılı olamayacakları algısını kırmak ve yeni bir Türk mîmarlığı geliştirmek adına oldukça büyük bir önem taşımaktadır.

Serbest meslekî faaliyetlerini sürdürmeye devam ederken İstanbul Şehremâneti (İstanbul Belediyesi) mîmarlığına getirilmiş, ayrıca Heyet-i Fenniye Reisliği (Fen İşleri Müdürlüğü) yaparak Sanayi –i Nefîse Mektebi’nde (Güzel Sanatlar Okulu) mimarlık târihi hocalığını da sürdürmüştür. (II.) Abdülhamit’in 25. tahta çıkış yıldönümü nedeniyle girişilen îmar faaliyetleri sırasında üstlendiği rol ve gösterdiği başarı kendisine Posta Telgraf Nezâreti Mîmarlığı yolunu açmış ve bu süre zarfında en bilinen eserlerini vererek mesleğinde en üst noktaya ulaşmıştır. Bu dönemde, Sirkeci’deki Postane-i Âmire (Büyük Postane), bu binaya bağlı olarak binânın arkasında yer alan Hobyar Mescidi ve Sultanahmet At Meydanı’ndaki Defter-i Hakanî (Tapu Kadastro Müdürlüğü) binâlarını tamamlamıştır. Meşrûtiyet’in îlânı üzerine harap durumdaki Meclis-i Mebûsan binâsının yenilenmesi görevi de bu dönemde yaptığı çalışmalardan biridir.

Sultan Abdülhamid’in tahttan indirilmesiyle tahte geçen Sultan Mehmet Reşad tarafından Sermîmâr-ı Hassâ (Saray Başmîmârı) görevine getirilerek yirmi adet sarayın yenileme işlerini tamamlamıştır. 1914’te istifa ederek ayrıldığı bu görevinin ardından yine saray yapılarıyla ilgilenmesi için Emâlik-i Hakânî Mimarı (Padişah binaları mîmârı) olarak çalışmaya başlamış ancak ertesi sene Sultan Vahdeddin’in tahta çıkmasıyla saltanat değişim kuralları gereği bu görevinden alınmıştır.

1 Dünya Savaşı sırasında Harbiye Nâzırı Enver Paşa tarafından Harbiye Nezâreti Sermîmarlığı’na atanmış, bu görevi sırasında Haydarpaşa ve Moda İskeleleri ile Cemil Topuzlu Köşkü ve İstanbul Fatih’teki Tayyare Şehitleri Anıtı’nı tasarlamıştır.

Cumhuriyetin îlânı ile Ankara’ya çağrılan Vedat Tek, Cumhuriyet Halk Fırkası Mahfeli’nin inşaatını ve Gazi Köşkü’nün düzenlenmesi işlerini tamamlamış, Sıhhiye Vekâleti için Ankara Palas binasının projelerinin hazırlanması sırasında işin mîmar Kemaleddin Bey’e devredilmesiyle tüm resmî görevlerinden ayrılarak İstanbul’a dönmüştür.

İstanbul’daki serbest mîmarlık yaşamı sırasında, özellikle İstanbul Nişantaşı’nda bir çok apartman yapısı tasarlamış, meslekî ve kentsel sorunlar üzerine yazılar kaleme almış olan Vedat Tek, 1942’de İstanbul’da vefat etmiş ve Edirnekapı Şehitliği’ne defnedilmiştir.

Süha Özkan onun ve mîmar Kemaleddin Bey’in amaçlarını, “gerçekte Türkiye mimarlık ortamını yaşatmak ve onu kurumlaştırmak ve mesleği tanıtmaktı. Bu görevi yapmadıkları da söylenemez. Vedat Bey, üstelik eğitim kurumlarında görevler alarak bu çabayı gelecekte nesillere aktarmayı da amaçlamıştır. Ama izleyen nesiller ‘taklitçiliği’ ‘seçiciliğe’ yeğ tutmuşlar, mîmarlık kavramı ve uygulaması, Batı’nın dümen suyundan kırk yıldır kurtulamamış ve toplumsal içeriğinden soyutlanmıştır. Geçen süre içinde tüm çabalar bir ana birikim ortamına oturmadığından, her çaba bir ‘Yeniden Doğuş’u amaçlamış ve tekelcilik aşılamamıştır. Türkiye’de bir mîmarlık geleneği oluşamamış, topluma yabancılaşmıştır” sözleriyle hayıflanarak özetlemiştir.

Balıkesir doğumlu olan Hüseyin Câhid, ilk ve orta öğrenimini Serez’de tamamlayıp 1893 – 1896 yıları arasında Mekteb-i Mülkiye’de okumuş, mezûniyetini tâkiben Maarif Nezâreti’nde beş yıl çeşitli kalemlerde çalıştıktan sonra, 1901 – 1908 yılları arasında Vefâ ve Mercan idâdîlerinde, öğretmenlik ve idârecilik yapmıştır. 1891’de Ahmed Midhat Efendi’nin tesiriyle Nâdide adlı cinâyet romanını yazan, Servet-i Fünûn dergisinde 1897’den itibaren hikâye, roman ve tenkitleri yayınlanan Câhid, II. Meşrûtiyet’le birlikte İttihat ve Terakki’nin saflarında siyâsî mücâdeleye atılmıştır. İttihat ve Terakki’nin merkez-i umûmî üyesi ve geleceğin büyük sözlükçüsü Hüseyin Kâzım Kadri’nin ve Tevfik Fikret’in dâvetiyle Tanin gazetesini çıkarmaya başlamış; Fikret’in birkaç ay sonra, Hüseyin Kâzım Kadri’nin de Serez mutasarrıflığına tâyini dolayısıyla Şubat 1909’da ayrıldığı gazetenin imtiyâzı kendisine kalmış ve uzun yazı hayatı boyunca adıyla birlikte anılacak olan bu gazeteyle Türk matbuâtında silinmez bir iz bırakmıştır.

Tanin gazetesi, ilk devresinde (1 Ağustos 1908 – 31 Ekim 1918) 3550 sayı neşredilmiş, bu evrede 1914’e kadar Hüseyin Câhid’in yönetiminde kalmıştır. Tabiî bu yayın faaliyeti, bâzı kesintilere de uğramıştır: Otuzbir Mart Vak’ası’nda Tanin’in matbaası dağıtılmış ve Hüseyin Câhid, isyancıların Lazkiye mebusu Mehmed Aslan’ı o zannederek öldürmeleri üzerine Selânik’e kaçmak zorunda kalmıştır. Hareket Ordusu’nun şehre girişinden sonra geri dönebilen Hüseyin Câhid, sonraki yıllarda da İttihatçı karşıtı hükûmetlerce kovuşturulmuş, gazetesi kapatılmış ve Kasım 1912’de bu defa Viyana’ya kaçmak zorunda kalarak, ancak Bâbıâlî Baskını sonrasında geri dönebilmiştir. İlginçtir ki bu defa da İttihat ve Terakki’nin bâzı icraatlarını eleştirmekten hali kalmayan Hüseyin Câhid, 1914 Ocak’ında gazeteyi İttihat ve Terakki Fırkası’na devretmek zorunda bırakılmıştır. I. Dünya Savaşı’nın sonunda İstanbul’un işgâli üzerine 1919 Haziran’ında Malta’ya sürülen Hüseyin Câhid, 1921 Nisan’ında kurtulup İstanbul’a döndükten sonra Tanin’i tekrar çıkartmaya başlamış, 14 Ekim 1922 – 16 Nisan 1925 arasında 903 sayı olarak neşredilen bu ikinci devrenin ilk 38 sayısı Tanin adına izin alınamadığı için Renin adıyla çıkmıştır. Gazetenin İttihatçıların görüşlerinin temsil organı olması, Mustafa Kemal Paşa’ya muhalefeti ve hilâfet konusundaki farklı kanaatleri dolayısıyla Câhid İstiklâl Mahkemesi’nde yargılanıp beraat etmiş, Şeyh Said isyânı sonrasında çıkan Takrîr-i Sükûn Kânûnu eliyle tekrar aynı mahkemeye çıkarılmıştır. Gazetenin yeni kurulan Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nı desteklemesi de rahatsızlık yaratmış, en sonunda Hüseyin Câhid, bir haber dolayısıyla vatana ihânet suçundan Mayıs 1925’te Çorum’a sürgün edilmiştir. Ceza kânûnunda yapılan değişiklikle bir yıl sonra cezâsını tamamlamış sayılan Câhid, Atatürk’ün ölümüne kadar siyâset yapamamış ve hiçbir memûriyete alınmamıştır.

Bu yıllarda Fikir Hareketleri (1933 – 1940) dergisini çıkaran Câhid, İsmet İnönü’nün cumhurbaşkanlığı döneminde siyâsete dönebilmiş, 1939 – 1954 yılları arasında CHP’nin Çankırı, İstanbul ve Kars milletvekilliklerinde bulunmuştur. Tanin gazetesinin üçüncü devresi de 30 Ağustos 1943 – 14 Kasım 1947 târihleri arasında 1512 sayı sürmüştür. Bu devrede Tanin, gerek Alman taraftarlığının gerek Sovyet taraftarlığının karşısında olmuş, her iki akıma karşı bir neşriyat sürdürmüştür. Hüseyin Câhid’in 3 Aralık 1945’te, komünizm propagandasıyla ithâm ettiği Tan gazetesine karşı, “Kalkın Ey Ehl-i Vatan, Bir Vatan Cephesine Lüzum Vardır” başlıklı yazısını neşretmesi ve bu yazıda “Bu memleket, asırlardan beri şimalden gelen hücumlara karşı koydu. Milletin varlığı, bu ızdıraplar ve felâketlerle yoğrulmuştu. Bu defa yine anavatan topraklarından parçalar ve Türk istikbalinin hatimesini teşkil edecek surette Boğazlar’da üsler isteniyor (…) Büyük Vatanperver Namık Kemal’in sesi bugünün parolasıdır: Kalkın Ey… Ehli Vatan!… Mücadele başlıyor. Ve başlamak lazımdır. Çünkü en azgın ve insafsız bir propagandanın Türk Vatandaşlarının ruhuna her gün en yıkıcı, yeis verici, ümit kırıcı bir propaganda zehrini dökmesine müsaade edemeyiz. Bir vatan sahibi olmak, bu vatanın içinde hür ve müstakil yaşamak isteyen her Türk bu propagandaya karşı koymaya mecburdur (…) Bunları susturmak için, cevap hükümete düşmez. Söz, eli kalem tutan gazetecilerin ve hür vatandaşlarındır” demesi üzerine, bir gün sonra, tek parti devrinin meşhûr matbuât hâdisesi olan Tan Baskını gerçekleşmiştir. 1948’den sonra Demokrat Parti’ye karşı Ulus gazetesinde çok sert bir muhalefet sürdüren Hüseyin Câhid, yetmiş dokuz yaşında yirmi altı ay mahkûmiyet karârıyla içeri alınmış, basında büyük gürültü kopması üzerine üç buçuk ay sonra serbest bırakılmıştır.

Servet-i Fünûn edebiyâtı içinde kalem oynatarak yazı hayâtına başlayan Hüseyin Câhid’in gerek polemikçiliği, gerek siyâsî kariyeri dolayısıyla edebiyatçı yanı silik kalmıştır. Onun, bir diğer önemli faaliyeti, çeşitli Batı dillerinden edebiyat, târih, felsefe, eğitim ve sâir konulardaki 26 bin sayfaya ulaşan tercümeleriyle fikir ve edebiyat târihimize yaptığı katkılardır. Mesela bu çeviriler arasında, her ne kadar eskise de Türk tarihçiliğinin klâsik kaynaklarından sayılan, Joseph de Guignes’ten, Hunlar’ın, Türkler’in, Moğollar’ın ve Daha Sâir Tatarlar’ın Târih-i Umûmîsi adıyla çevirip 1923 – 1925 arasında neşrettiği sekiz ciltlik ve Leone Caetani’den İslâm Târihi adıyla çevirip 1924 – 1927 arasında neşrettiği on ciltlik büyük eserler olduğu gibi, Adolf Hitler’den 1940’ta Kavgam adıyla çevirdiği siyâsî ve ideolojik hâtırât da yer almaktadır. Ayrıca 1903’te Pierre Loti’nin İzlanda Balıkçısı, 1906’da Leon Marilie’den Hürriyet-i Vicdan, 1924’te Emile Durkheim’dan Din Hayatının İbtidâî Şekilleri, 1936’da Anatole France’tan Allahlar Susamışlardı, 1947’de Arthur Koestler’den Sovyet Efsanesi ve Hakikat: Kızıl Rusya’nın İç Yüzü adlı kitapları dilimize kazandırmıştır.

Polemikleri ve muhalif kimliğiyle basın târihimizde önemli bir yer edinen Hüseyin Câhid, ömrü boyunca epey yekûn tutan pek çok alandaki yazı çalışmaları sâyesinde, S. Coşar’dan öğrendiğimize göre, öldüğü zaman karikatürist Necmi Rıza tarafından hâtırâsına ağlayan bir dolma kalem çizimiyle uğurlanmıştır.

Göktürk Ö

19 asrın son çeyreğinde İslâm dünyâsında, bilhassa Rusya’daki Türkler arasında, dil, eğitim – öğretim ve dinî meselelerin yeni bir usûlle ve reformist bakış açısıyla ele alınmasını savunan ve Akçura’nın tâbiriyle “Şimal Türklüğünün en benâm ulemâsından ve Şimal’de dînî müceddid ve millî intibâh hareketinin ilk pişvâlarından” Şihâbeddin Mercânî, Tatar Türklerinden Abdülkayyum Nâsırî ve Hüseyin Feyizhânî gibi isimlerin öncülüğünde ortaya çıkan Ceditçilik hareketinden etkilenmiş; fakat bâzı yönleriyle onlardan da ayrılan bir yenilikçi olan Mûsâ Cârullah, Rostov yakınlarındaki Novoçerkassk’ta dünyaya gelmiş, Rostov, Kazan ve Buhara medreselerinde eğitim görmüştür. Rostov’a avdet edip liseyi bitirdikten sonra yaptığı üniversite başvurusu kabûl edilmeyince, 1889’da, İslâmî ilimler konusunda kendisini geliştireceği uzun süreli seyâhatine başlayıp bu amaçla uğradığı Kâhire’de fıkıh, hadis gibi ilimleri okuyarak oradan Hicaz’a geçmiş ve aynı alanlarda eğitimini sürdürmüş; Hindistan, Şam ve Beyrut’ta bu serencâmı devam ettirerek Arapça ve Farsçasını geliştirip 1904 yılında, İslâm dünyasında gördüğü olumsuz manzaralardan etkilenmiş olarak, kafasındaki ıslahat düşünceleriyle Rusya’ya dönmüş ve Petersburg Üniversitesi Hukuk Fakültesi’ne misâfir öğrenci olarak girmiştir. Cârullah, Kazan, Petersburg ve Uralsk gibi şehirlerde çeşitli ıslahat yanlısı dergilerde yayın faaliyetlerine girişmiş, 1909’da Orenburg Medresesi’nde ders vermeye başladığı sıralarda bir yayını dolayısıyla Kadîmci olarak adlandırılan, yenileşme ve ıslah hareketlerine düşman âlimlerin eleştirileri sonucunda Petersburg’a dönmüştür.

Muhtemelen çevirisine başladığı Tatarca Kur’an dolayısıyla Türkiye’de Hâşim Nâhid tarafından daha 1911 yılında “Hıristiyanlar içinde hakikatperest bir müceddit çıktı, İncil’i tercüme etti ve anladıkları dakikadan itibaren ağır zincirlerin halkaları çözülmeye, Allah’ın vekili gibi gözüken papazlar küçülüp İncil’in ilâhı yükselmeye başladı. Nihayet fikrin ve vicdânın esâretini kırmaya muvaffak oldular. İslâmiyet’in Luther’i de şimdi Asya’da zuhûr etti. Bu müceddit, bu müceddid-i din, Kazanlı Musa Bigiyev’dir” sözleriyle tanıttığı Cârullah, aslında bir reformist olarak adlandırılsa da bu kelimelere, dînde reform gibi düşüncelere ve reformist gibi tanımlamalara, ayrıca “Hz. Muhammed’in fuyûzât-ı nebevîyesinden feyiz alıp durucu insan Luther’in kemâline meskenet elleri uzatamaz” sözlerinden anladığımız kadarıyla bu tip benzetmelere karşıdır. O, “Benim nazarımda İslamiyet ıslahât-ı dînîyelerin hiçbirine muhtaç değildir. İctimâî, dînî ve siyâsî hastalıklar İslâmiyet’te değil bizim özümüzdedir. O öldürücü hastalıklardan arınmak için çarelerini aramak elbette lazımdır. Hıristiyanlık dünyâsında Reformasyon Devri vardı. Lâkin İslâm târihini Hıristiyanlık târihine taklîd ettirmek doğru değildir” demek sûretiyle yenileşmenin eğitim anlayışında, medreselerde okutulan derslerin ıslâhında, sosyal ve iktisâdî hayatta gerçekleştirilmesi gerektiğini savunmuş, kelâm ve mantık tartışmalarının Müslümanları sosyal hayattaki gelişmelerden kopardığını, medreselerin kevnî ilimler, matematik, târih, fizik, coğrafya gibi konuları da tedrîsâta almasının zorunluluğunu anlatmış, medrese talebelerinin doğru dürüst hadis eğitimi almadığını, bu eğitimin yöntemleriyle birlikte düzgün verilmesi gerektiğini belirterek İslâm dünyâsında içtihâdın ortadan kalkmasıyla fikrî bir tembelliğin husûle geldiğini, felsefe konularının kelâmcılar vâsıtasıyla İslâm düşüncesine girip Müslümanlara zaman kaybettirmekle birlikte saf İslâm akîdesini bozduğunu söylemiş, akıl dışı mezhep taassuplarını eleştirerek İslâm’da ortaya çıkan çeşitli mezheplerin dinin akla verdiği önemden kaynaklandığını, bu bağlamda akla yeniden işlerlik kazandırmak konusunda serbestiyet sağlanmasının önemine işâret etmiştir.

Mûsâ Cârullâh, geçmiş âlimlere saygı göstermek ve onları referans almakla birlikte bunun bir zorunluluk olmadığını ve körü körüne taklîde götürecek bir bağlılık ve taassuptan kaçınmak gerektiğini ifâde etmiştir. Bunun için en önemli olan yol, eski eğitim anlayışının yerine, Osmanlı Devlet’inde Fransa’dan örnek alınarak hazırlanan 1869 târihli Maârif-i Umûmiye Nizamnâmesi doğrultusunda ve sosyal ihtiyaçlara göre yeniden yapılandırılmış bir eğitim programını devreye sokmaktır. Onun savunduğu eğitim programında amaç ilk olarak çocuğa okuma yazma, temel dînî bilgiler, fen ve sosyal bilimler öğretmek, ikinci aşamada sanat ve son olarak siyâset bilimiyle bu programı taçlandırmak esâsına dayalı meslekî bir eğitimdir. 1917’de yapılan V. Umûmî Rusya Müslümanları Kongresi’nde kadın – erkek eşitliğini savunan görüşleriyle ön plâna çıkmış olan Cârullah, tıpkı savunduğu gibi, salt dînî meselelere eğilen bir din adamı hüviyeti ortaya koymamış, Müslümanların sosyal meseleleriyle de yakından ilgilenmiş ve bu uğurda, çeşitli rejimler tarafından kovuşturulmuştur. Bunların başında da Sovyet rejimi gelmektedir. Cârullah 1922’de Petersburg’taki büyük câmide imamlık yaptığı esnâda onunla tanışan Rıza Nur’a göre kendisi, Türkçü ve Müslümancı olmakla berâber Rusları da sevmeyen bir âlimdir. Cârullah, dünya Müslümanlarının düzenlediği çeşitli kongrelere katılmış, hatta I. Türk Tarih Kongresi’nde de bulunmuş, İran ve Japonya’ya gitmiş, II. Dünya Savaşı’nın patlamasını müteâkip Hindistan’a geçmiş, burada Japon yanlısı olduğu gerekçesiyle 1,5 yıl hapis yattıktan sonra Kâhire ve İstanbul’a gelmiş, hatta bu esnâda Türk vatandaşlığına girmiş olmasına rağmen İstanbul’un iklimine alışamadığı için tekrar Kâhire’ye dönerek orada vefât etmiştir.

 Basılı eserlerinin sayısı kırk dört olan, bunların hâricinde on beş kadar tercüme ve şerh neşreden Cârullah, 1935’e kadar olan yayınlarında Gaspıralı’nın izinde yalın bir Türkçe’yle yazmış, bu târihten sonraki eserlerini

Göktürk Ömer

Türkçülüğün mihenk taşlarından, 19. asrın sonu ve 20. asrın başlarında ilim ve siyâset sâhasında büyük hizmetler îfâ etmiş bir mütefekkir ve târihçi olan Yusuf Akçura, Kazan’a göç eden Kırım Türklerinden aristokrat bir ailenin mensubu olarak Moskova’nın doğusunda, Volga kıyısında yer alan Ulyanovsk’ta doğmuştur. Bu yer, eski adıyla Simbir olarak bilinir. Kendi tabiriyle ailesi; “Şimal Türklüğünün kadim ailelerindendir.” Babası çuha fabrikası sahibi fabrikatör Hasan Bey, annesi Yunusoğulları’ndan Bibi Kamer Bânu Hanım idi. 2 yaşında babasını kaybeden Akçura, annesi ile birlikte birkaç yıl sonra İstanbul’a göç ettiler. Annesi, İstanbul’da Dağıstanlı Osman Bey ile evlendi. Osman Bey, Yusuf’un tahsili ile yakından ilgilenmiş, Osman Bey’in, asker olması yönündeki telkinleri ve teşvikleri de kuvvetli olunca Yusuf Akçura, Kuleli Askeri Lisesi’nden sonra 1895’te Harbiye Mektebi’ne girmiştir.

Akçura’nın hatıra defterine göre askerî rüşdiyenin üçüncü sınıfında iken annesi ile birlikte baba yurdu Kazan’ı ziyarete gitmiş ve bu seyahatte İstanbul ile Kazan arasındaki medeniyet ve ümran farkı dikkatini çekmiştir. Rusların İstanbul’u berbat ve çamur deryası diye tahkir etmelerine kızmakla birlikte İstanbul’un bağımsız bir Türk şehri olmasına rağmen Rus yönetiminde bir şehirden geride olması dolayısıyla üzüntü duymaktan kendisini alamamıştır. Harbiye Mektebi yıllarında Necip Asım’ın, Veled Çelebi’nin, Bursalı Mehmed Tâhir Bey’in Türkçülük ile alâkalı yazıları ve bunlarla beraber İsmail Gaspıralı Bey’in Bahçesaray’da neşredilen ve İstanbul’da da tâkip edilen Tercüman gazetesi, fikirlerinin teşekkül etmesinde büyük rol oynamıştır. Akçura, Rusya Türkleri ile Osmanlı Türklerini hemhâl etmek amacıyla Mâlûmat dergisinde yer bulan “Şehabettin Hazret” isimli ilk makalesini yazmış,  henüz Harbiye’nin ikinci yılında iken Jön Türklük düşüncesine iştirâk edip, bu düşünceye hizmet ettiği gerekçesiyle 45 gün mahkûm edilmiştir. Kendisine, mahpus hayatından sonra aynı tavrı sergilerse okuldan ihraç edileceği bildirilmiş ve Erkân-ı Harbiye sınıfına ayrıldıktan birkaç ay sonra Taşkışla Divan-ı Harbî’sinde yargılanmıştır. Mahkeme mânâsız ve mesnetsiz kanaatlerle Akçura ve arkadaşı Hikmet Vefik Bey’i askerlikten uzaklaştırmış, aynı zamanda Akçura’yı müebbet olarak Fizan’a sürgün etmiştir. Buraya menfî olarak geldikten bir süre sonra arkadaşı Ferit Bey ile beraber kayık vasıtasıyla Fransa’ya kaçmıştır.

1899 yılında Fransa’ya gelen Akçura’nın Türkçülük hakkındaki fikriyâtı ve hissiyatı burada tekâmül etmiştir. Paris’te ilk tanıştığı Türk mültecilerinden eski bir Jön Türk olan Dr. Şerafeddin Mağmûmî, Osmanlıcılık fikrinin târumâr olduğunu, farklılık arz eden unsurlar arasında anlaşma ve dayanışma sağlamanın imkânsızlığını, Türk milliyeti siyâsetinden gayrı çıkar yol bulunmadığını kendisine izah etmiş ve Batılıların Doğu ve Türk düşmanlığından, -günümüzde olduğu gibi o vakit de- dillerine doladıkları adâlet ve insaniyet sözlerine inanmanın tam bir ahmaklık olacağından ve bütün bu hakikatlere Paris’teki tecrübesi ve gözlemleri sayesinde vâkıf olduğundan bahsetmiştir. Akçura’ya göre, bu telkinler kendisinde büyük izler ve tesirler bırakmıştır. Akçura, Paris’te Ahmed Rıza’nın Osmanlıcılığını, Mizancı Murad’ın İslâmcılığını ve Prens Sabahattin’in adem-i merkezîyetçiliğini Mağmumi’nin telkinleri doğrultusunda incelemek fırsatı bulmuştur. Niyazi Berkes, Yusuf Akçura’nın fikrî tekâmül merhalelerini dile getirirken: “Bu üç hizip arasında, çocukluğunda Rusya’dan gelmiş olan bir subaylık öğrencisi iken sürüldüğü Tripoli (Trablus)’dan Fransa’ya geçen, üçlerin en genci Sabahattin’den bir yaş büyük olan Akçuraoğlu Yusuf adlı bir genç vardı. İlhamını Auguste Comte’dan, Le Play’den değil, Science Politique okulunda devamı ettiği Albert Sorel, Emile Boutmy ve Franz Brentano gibi tarih, ekonomi ve milliyetler sorunu konularıyla ilgilenen profesörlerden alıyordu. Murat gibi Kafkasya’dan değil, Çarlık İmparatorluğu’ndaki milliyetlerin ayrılma ya da özgürleşme davasını oranın devrimci akımlarıyla beraberleştiren bir gelenekten geliyordu.”  der.  Yusuf Akçura, Paris’te üç sene boyunca Science Politique (Siyasal Bilgiler)’te eğitim görürken, okulundaki profesörlerin “ulus” mefhumu üzerindeki dikkatleri ve ehemmiyet vurgularından çıkarımlar yapıyordu.   Bu tahsilin son senesinde yazdığı bitirme tezinde  “Osmanlı devletinin bu şekliyle korunmasının artık mümkün olmadığına karar vererek, milliyet fikirleri bu derece geliştikten sonra çeşitli unsurları bir araya toplayarak millet meydana getirmek mümkün değildir” sözleri, bu konuda kanaatlerinin tebellür ettiğini göstermektedir.  Ayrıca aynı dönemde, Ahmed Rıza’nın Şûrây-ı Ümmet ve Meşveret adlı gazetelerinde de yazıları çıkmaktadır.

1903 senesinde Fransa’da Essai sur l’histoire des institutions du Sultanat ottoman (Osmanlı Saltanatı Kurumları Tarihi Üzerine Deneme) başlıklı teziyle Siyasal Bilgiler’i bitiren Yusuf Akçura, Türkiye’ye dönmesi yasak olduğu için Rusya’ya, doğduğu yere döndü ve amcasının evine yerleşti. Günümüzde dahi önemsenen, üzerine değerlendirmeler yapılan, Türkçülüğün ilk kez bir tercih ve yordam olarak ortaya konuduğu “Üç Tarz-ı Siyaset” adlı makalesini burada kaleme aldı.  1904 yılında yazdığı 32 sayfalık bu makale, Mısır’da basılan Türk Gazetesi’nin 23-34’üncü sayılarında Nisan-Mayıs 1904’te neşredildi. Türk Gazetesi, bu makalenin yayınlanmasından birkaç ay evvel gazeteci Ali Kemal’in etrafında toplanan bir grup liberal tarafından Kahire’de yayınlanmaya başlamıştı. Akçura’nın bu çok konuşulan eseri, Osmanlı İmparatorluğu’nun çöküş ve parçalanmasını önlemeye yönelik çârelerin neler olabileceğine dâirdir. Üç Tarz-ı Siyaset’te üç temel eğilim üzerinde durmuş ve bu hususları irdelemiştir. Bunlar şöyle özetlenebilir:

1. Bir Osmanlı ulusu meydana getirmek,
2. İslâm birliği fikrine dayanan bir siyâset izlemek,
3. Irka dayalı bir Türk siyâsî ulusçuluğu meydana getirmek.

Osmanlı İmparatorluğu’nu içinde bulunduğu buhrandan kurtarmanın yolları olarak sunulan bu Osmanlıcılık, İslâmcılık ve Türkçülük fikirleri, Üç Tarz-ı Siyaset’te Akçura tarafından ilk kez siyâset şekilleri olarak ortaya konmuştur. Bu bağlamda, Akçura’nın Osmanlıcılık hakkındaki kanaatleri kısaca şunlardır: Bu fikir, (II.) Mahmud döneminde ortaya çıkmış, Abdülmecit döneminde gelişmiş, Sadrazam Âli ve Fuat Paşalar döneminde en üst mertebeye ulaşmıştır. Akçura, Osmanlılık ya da Osmanlıcılık fikrini hem sakıncalı hem de imkânsız olarak nitelendirir. O, sınırların muhafaza edilmesini devlet açısından kâfi bir ülkü olarak görmemektedir. İmparatorluk halkları örgütlendiğinde devletin kurucusu ve idarecisi olan Türkler eriyip gidecek, hükümranlık Arap ekseriyete tevdi edilecektir. Ayrıca, Osmanlı topluluklarının birbirleriyle kaynaşmayı arzu etmeyeceklerini de öne süren Akçura, dinî, siyâsî ve mezhep esaslı sebeplerle tüm Avrupa’nın buna taş koymak için gayret göstereceğini söyleyerek “Osmanlı milleti” meydana getirmenin beyhude bir çaba olduğuna kanaat getirmiştir. İkinci olarak İslâmcılık mevzuundaki kanaatlerini belirtelim: Akçura’ ya göre İslâmcılık, evveliyatta Osmanlı halkını Müslim – gayrimüslim diye ayıracak; fakat daha sonra dünyadaki bütün Müslümanları bir fikir etrafında toplayarak büyük bir birlikteliğe sebep olacaktı. Avrupalı yazarların Panislamizm dediği bu fikir Osmanlıcılık fikrinin zayıflamasıyla Abdülaziz zamanında başlamış olup, (II.) Abdülhamid zamanında fikirden eyleme dönüşmüş ve o dönemde Müslüman memleketlerinde yaygın bir Panislamist propagandaya girişilmiştir. Buna rağmen daha sonraları, Tanzimat’ın Osmanlı toplulukları arasında yaymayı amaçladığı siyâsî ve hukukî eşitlik artık söz konusu olmayacaktır. Hatta Türkler arasında bile mezhebe dayalı dinî çatışmalar çoğalabilecektir. Müslüman ülkelerin çoğunun idâresini ellerinde tutan Batılı devletler de bu fikrin gelişmesine müsaade etmeyeceklerdir. Nihâî olarak Türkçülüğü ele alan Akçura’nın bu mukadder fikir üzerine kanaatleri şunlardır: Bu siyaset tarzının tercih edilerek uygulanması, önce Osmanlı İmparatorluğu’ndaki Türklerin, Türk olmadıkları halde az çok Türkleşmiş olanların ve millî bilinçten yoksun olanların şuurlandırılması ve Türkleştirilmesi ile başlayacaktır. Asıl fayda, Asya ile Doğu Avrupa’da yayılmış olan Türklerin birliğinin sağlanması neticesinde meydana gelecek azametli bir siyâsî milliyete kavuşmakla sağlanacaktır. Türkçülük fikrinin uygulanmasında Osmanlı Devleti, Japonya’nın sarı ırk için oynadığı rolü oynayacak ve liderlik edecektir. Bu siyasete mâni olabilecek hususlar ise; önce Osmanlı Devleti’nde Müslüman olup da Türk olmayan ve Türkleştirilmesine imkân bulunmayan toplulukların Osmanlı Devleti’nden ayrılmak isteyecek olmaları, büyük bir Türk nüfusa sahip olan Rusya’nın da bu siyâsete geçit vermek istemeyeceği şeklinde ortaya konulmuştur. Ancak Türkçülüğün hâricî engelleri İslâmcılığa göre daha azdır. Netice olarak Akçura, Osmanlıcılığı uygulanması imkânsız bir siyâset olarak işaret etmiştir. İslamcılık ve Türkçülüğü ise, eşit sayılabilecek fayda ve zararlara sâhip olarak nitelemiş ve Türkçülük eğiliminin kendisini hissettirdiği makâlesini de şöyle bitirmiştir: ”Hülasa öteden beri zihnimi işgal edip de kendi kendimi ikna edecek cevabını bulamadığım sual yine önüme dikilmiş cevap bekliyor: Müslümanlık, Türklük siyasetlerinden hangisi Osmanlı Devleti için daha yararlı ve kabil-i tatbiktir.”

 Yusuf Akçura’nın Rusya’da ikamet ettiği senelerde Türkçülük fikri buralarda yayılmaya müsaitti. Rus-Japon Savaşı ve onu takip eden 1905 ihtilâli ile Rus meşrûtiyetinin ilânı sırasında Akçura Rusya’da idi. Burada münâsip zemin bulmuş olan Türkçülüğü yaymak amacıyla Kazan’da tarih, coğrafya ve Osmanlı-Türk edebiyatı öğretmenliği yaptı. Kazan Muhbiri adlı bir gazete çıkarmaya başladı. Gaspıralı İsmail Bey, Ali Merdan Topçıbaşıoğlu, Abdürreşid Kadı İbrahimof gibi Türkçülerle birlikte 1905’te “Rusya Müslümanları İttifakı” adında bir parti kurdu. Bu partinin merkez idâre heyeti üyeliğine ve umumî kâtipliğine seçildi. Parti vasıtasıyla vicdan hürriyeti, hukuk eşitliği ve kültürel gelişmeye müsâit bir atmosfer için mücadele eden Akçura ilk seçimlerde Rus meclisi Duma’ya Kuzey Türklerinin girmelerine vesile olmuştur. Fakat kendisi o arada tutuklanarak seçimler bitene değin hapis yatmıştır.

1907’de Rusya’da katı yönetim tekrar güçlenmiş; meclisin dağıtılıp, yasaların Rus olmayanların aleyhine değiştirilmesiyle buna karşı yayın yapan Akçura tâkibâta uğramıştır. Böylece, Orenburg’ta neşredilen Vakit gazetesinde çıkan “Üç Haziran Vak’a-yi Müessifesi” adlı makâlesi dolayısıyla halkı hükûmet aleyhine kışkırtmak ithâmıyla tevkif edilmek için arandığı sırada Osmanlı Devletinde II. Meşrûtiyet’in ilân edildiğini öğrenince işlerini tasfiye ederek Ekim 1908’de İstanbul’a gelmiştir. Akçura, İstanbul’a döner dönmez, çalışmalarına aynı hız ve şevk ile devam etmiş; Ahmed Midhat, Emrullah Efendi, Necip Asım, Bursalı Fuad Raif, Rıza Tevfik ve Ahmet Ferit (Tek) gibi isimlerle birlikte 25 Aralık 1908’de Türk Derneği’ninin kuruluşunda yer almıştır. Akçura, 1909-1910 yıllarında Sırâtımüstakîm dergisinde yazılarını yayınlamaya başlamış; ömrü kısa olan Türk Derneği’nin yerine 18 Ağustos 1911’de Mehmed Emin Yurdakul, Ahmet Hikmet, Ağaoğlu Ahmed, Hüseyinzade Ali, Doktor Âkil Muhtar ile birlikte “Türk Yurdu” derneğini kurmuş, bu derneğin yayın organı olarak da Türk Yurdu dergisini çıkarmaya başlamıştır. Bu dergi, Akçura’nın idaresinde tam 17 yıl yayın hayâtında kalacaktır. Akçura, 1912’de açılan Türk Ocağı’nın kuruluşuna da aktif olarak iştirak etmiştir. 1913’te, Eski Şûrâ-yı Ümmette Çıkan Makalelerimden adlı derlemesi ile Osmanlı Saltanatı Müessesâtı Târihine Dâir Bir Tecrübe adlı eseri yayınlanmış, bir yıl sonra da Rusya’daki Türk-Tatar Müslümanların Şimdiki Vaziyetleri ve Emelleri adlı eseri basılmıştır.

Yusuf Akçura, 1916 senesinde “Rusya Mahkûmu Müslüman Türk-Tatarların Hukukunu Müdafaa Cemiyeti” adlı büyük bir siyasi örgüt kurdu. Bu örgüt Avrupa’nın çeşitli kentlerinde konferanslar verip yöneticilerle temasa geçerek Rusya’daki Türklerin haklarını dile getiriyordu. Akçura’nın buradaki konferansları bir muhtıra şeklinde Fransızca ve Almanca olarak da yayınlanmıştır. İsveç, Danimarka, Norveç, İsviçre ve ABD gibi o tarihlerde tarafsız olan ülkelere de Rusya’daki Türklerin hâl-i pürmelâlini anlatan ve nusrette bulunan muhtıralar göndermiştir. 1918 yılında Hilal-i Ahmer temsilcisi olarak Rusya’daki Türk esirlerini kurtarmak maksadıyla görüşmelerde bulunmak üzere Rusya’ya gitti ve bir seneye yakın burada kaldı.

1919’da Türkiye’ye dönen Akçura, Ahmed Ferit’in kurduğu “Millî Türk Fırkası”na katılmış ve bir müddet sonra İngilizler tarafından hapsedilmiştir. 1920’de hapisten çıkınca Selma Hanım ile evlenmiş, karı-koca Millî Mücadele’ye katılmak üzere Anadolu’ya geçmişlerdir. Burada Dışişleri Bakanlığında Genel Müdür olarak görev yapan Akçura, 1923’te İstanbul milletvekili seçilerek Meclis’e girmiştir. Osmanlı Dönemi’nde İttihat ve Terakki ile organik bağları olmasını istemeyen ve Cemiyete üye olmayı reddeden Akçura, Cumhuriyet döneminde Cumhuriyet Halk Fırkası’ndan milletvekili olmayı kabul etmiştir. 1925’te açılan Ankara Hukuk Mektebi’nde siyasî tarih hocalığına başlamış, Türk Ocağı neşriyâtı arasında Türk Yılı adlı salnâmeyi neşretmiştir. Burada, “Türkçülük” başlığı altında yayınlanan hacimli makâlesi, Türk milliyetçiliği târihinin neşv yılları açısından son derece değerli bilgileri ihtivâ etmektedir. Akçura, 1931’de Atatürk tarafından Türk Tarih Kurumu’nu kurmakla görevli bilim adamları arasında yer almış ve 1932’de bu kurumun başına getirilmiştir. Akçura, Türk târihini belli bir tasnife göre değerlendiren isimler içerisinde, Cengiz Hân’ı merkeze almasıyla ayrılır. Târihyazıcılığımızda yerleşik İslâm öncesi ve sonrası bölümlemesinin hâricinde ortaya konulan bu fikirleri dolayısıyla bilhassa İslâmcılar tarafından tenkîd edilmiştir. Dârülfünûn reformundan sonra İstanbul Üniversitesi’nde Siyasî Tarih profesörlüğü de yapan Akçura, Kars milletvekili iken, 11 Mart 1935’te Haydarpaşa Garında kâlp krizi geçirerek vefât etmiştir.  Kaybından 5 yıl sonra, Osmanlı Devleti’nin 18. asır sonu ve 19. asır başlarındaki kısa; fakat mühim bir safhasını ele aldığı Osmanlı İmparatorluğu’nun Dağılma Devri adlı çalışması, 9 yıl sonra ise Ta Kendim yahut Defter-i Âmâlim adlı otobiyografisi neşredilmiştir[1]. Her büyük Türkçü gibi, ömrü çetin mücadelelerle geçen Yusuf Akçura’nın Türkçülüğün bir fikir sistemi olarak vücut kazanmasındaki ve Türk milliyetçiliğinin teşkilatlanmasındaki rolü azımsanamaz.

Göktürk Ömer Ç

Türk milliyetçiliğinin büyük mübeşşiri, 20. asrın ilk çeyreğinde Türk milletinin büyük hocası ve mezar taşında mukayyed olduğu gibi “büyük mürşid” Ziya Gökalp, Uriel Heyd’in ifâdesiyle “İran ve Arap topraklarına yakın sınır boylarında Türk uygarlığının ileri kalesi olmuş” Diyarbakır’da doğmuştur. Birkaç kuşak boyunca devlet hizmetinde önemli memuriyetler üstlenmiş bir âileye mensup olan Gökalp’ın babası Tevfik Bey, Diyarbakır’da Devlet Arşivleri ve Basımevi Müdürlüğü yapmış, şehrin salnâmesini yayınlamış ve Nüfus Nâzırlığı görevini deruhte etmiştir. Onun dedesi Hüseyin Sâbir de (II.) Mahmud döneminde müftülük yapmış önemli bir şahsiyettir.

Diyarbakır Askerî Rüşdiyesi’nin ardından Diyarbakır İdâdîsi’ne devam eden Ziya Bey, arayış hâlindeki yüksek tecessüsü ile henüz Diyarbakır’dayken kendisini yetiştirmeye başlamış, kendisinde ilk Türkçülük kıvılcımlarını ateşleyecek Ahmed Vefik Paşa’nın Lehçe-i Osmânî’si ile Şıpka kahramânı Süleyman Paşa’nın Târih-i Âlem’ini on beş yaşındayken okumuş, ayrıca çeşitli Jön Türk neşriyâtını tâkip etmiş, İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin nüvesini kuran isimlerden Abdullah Cevdet’in Diyarbakır’a gelmesi üzerine onunla ilişki kurarak bu faaliyetlerine ayrı bir mecrâ kazandırmıştır. 1896’da İstanbul’a gelen ve sağladığı imkânlar dolayısıyla Baytar Mektebi’ne kaydını yaptıran Gökalp, muhtemelen bu târihlerde İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne üye olmuş olmalıdır. Baytar Mektebi’ndeyken devrin hafiye teşkîlâtının gözünden kaçamayan geleceğin büyük mütefekkiri, taşıdığı düşünceler sebebiyle okuldan atılmış (1900) ve 1 yıl hapisle tecziye edilmiş, serbest kalınca da zorunlu ikâmetle Diyarbakır’a gönderilmiş ve 9 yıl boyunca şehirden ayrılmamış, bu zaman zarfında da Mehmed Mehdi, Tevfik Sedat, Mehmed Nail gibi müsteâr isimlerle Peyman ve Dicle gazetelerinin neşriyâtında görev almıştır.

1. Meşrûtiyet’in îlânı ve Sultan Hamid’in tahttan indirilmesinden sonra Selânik’te toplanan İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin Diyarbakır temsilcisi sıfatıyla bu şehre dâvet edilmiş, burada getirildiği merkez-i umûmî âzâlığı, partinin 1918’de dağılmasına kadar sürmüştür. Selânik’te Batı felsefesi ve sosyolojisine daha kolay mülâkî olma imkânı bulan Gökalp, önce Alfred Fouillée’nin görüşlerini öğrenmiş ve en fazla etkileneceği kişi olan Fransız sosyolog Emile Durkheim’ı da o yıllarda incelemeye başlamıştır. Düşüncesinin temelinde yer alan “millet”i de Durkheim’da bulan Gökalp, ona dayanarak “mâşerî tere’iler” dediği kolektif tasavvurların yokluğunda o tasavvura konu olan öznenin de yok sayılacağını yazarak milleti bir şuur idrâki etrâfında örmüştür. Ona göre, millet, bir bilme hâlinin neticesinde doğan modern bir kavramdır: Mesela; Meşrûtiyet’ten evvel işçiler vardı; ama “Biz işçi sınıfıyız” bilinci olmadığı için işçi sınıfı yoktu veya yine Meşrûtiyet’ten evvel Türkler vardı; ama bir Türklük tasavvuru, bilinci olmadığı için Türk milleti de yoktu. Türk Medeniyeti Tarihi‘ni yazarken de herhâlde bir ikileme düştüğünü düşünmüyordu; zîrâ Türkçe konuşan bir sürü insanın varlığıyla Türk milletinin varlığını aynı şey olarak kabûl etmediği anlaşılıyor. Onun kafasında Türk, primordial bir mefhum; ama Türk milleti modern bir mefhumdu. Durkheim’in bizde özellikle Gökalp sâyesinde çok kuvvetli etkileri olmuştur. Kimi kitapları Fransızca neşrinden sonra ilk defa Türkçe’ye çevrilmiş, bazılarının İngilizce çevirileri Türkçelerinden 30 küsur yıl sonra yapılmış, Leçons de Sociologie (Sosyoloji Dersleri) ise Fransızca olarak Fransa’dan bile önce ilk defa İstanbul Üniversitesi’nce 1950’de basılmıştır.

1911 – 1912’de Selânik’teki İttihat ve Terakki Mektebi’ne felsefe ve içtimâîyat hocası olarak atanan Gökalp, Ali Cânip ve Ömer Seyfeddin tarafından neşredilen Genç Kalemler dergisinin kadrosuna dâhil olmuştur. Gökalp, Yeni Lisan hareketinin doğduğu bu mecrâda Demirtaş müsteârıyla “Yeni Hayat ve Yeni Kıymetler” makâlesini neşredecek, bu yazısı bir hafta sonra Yeni Felsefe Mecmuası’nın tahrir heyeti tarafından “Mesleğimiz ve Yeni Hayat” başlıklı bir başka yazıyla ele alınacak ve derginin sonraki sayılarında “Yeni Hayat” başlığıyla işlenmeye devam edilecektir. Gökalp Yeni Hayat’la içtimâî bir inkılâbı, iktisat, âile, hukuk, siyâset, felsefe alanlarında eskinin yerine ikâme edilecek topyekûn bir dönüşümü kastediyor, insanları Yeni Hayat’ın değerlerini arayıp gerçekleştirmeye dâvet ediyordu. Sonuçları kestirilemeyen Yeni Hayat düşüncesinin bir programı olmadığını; fakat bir metodu olduğunu ve bu metod doğrultusunda onun umdelerini ortaya koymak üzere hayatın bütün unsurlarını ele alan monografilerin bu düşünceye bağlı gençler eliyle yazılması gerektiğini anlatan Gökalp, Yeni Hayat’ın temeline millî bir yaşayışın üzerinde yükselecek insânî bir milliyetçiliği ve çökmekte olan Batı medeniyetinin yerini alacak Türk medeniyetini koyuyor, onun, Batılılar gibi tefessühe uğramamış, Nietzsche’nin hayâl ettiği üstün insan olan Türkler’den neşet edeceğini savunuyordu.

Onun bu kanaatlerinin sonraki yıllarda Mustafa Kemal Paşa’nın inkılâplarına yön verdiği düşünülebilir. C. Zimmerman “Bu İnkılâbın fikrî şerefi geniş mânâda Ziya Gökalp’a ve onun rehberliğiyle sosyoloji doktrinleri konusundaki öğretim faaliyetine aittir” derken bu yazılarıyla üstlendiği öncü rolüne atıf yapmıştır; fakat Gökalp’ın görüşleriyle Atatürk inkılâbının topyekûn Batıcı eğilimleri arasında önemli ayrışmalar olduğu da unutulmamalıdır. Bu bağlamda N. Kösoğlu, Gökalp’ın düşünceleriyle Cumhuriyet rejiminin icraatları arasında örtüşme değil çelişme görerek “Cumhuriyet politikalarına bir fikir babası yahut yakından etkileyici birini bulmak gerekiyorsa, bunu, aynı zamanda Atatürk’ün yakın arkadaşlarından olan Ahmed Ağaoğlu’nda aramak gerekir. Onun yazdıklarına yakından bakıldığında bu örtüşme kolayca görülebilir” demiş ve başka bir adresi işâret etmiştir. Gerçekten de çağdaşlarının “Frenk Ahmet” dediği, Mehmed Emin Resulzâde’nin ifâdesiyle Batıcılığın nihâî sınırlarına varmış Ağaoğlu “….bir medeniyet zümresi bölünemez bir bütündür, parçalanamaz. Süzgeçten geçirilemez. Galibiyet ve üstünlüğü kazanan onun bütünüdür” diyerek, millî bir harsın oluşturulmasını arzulayan Gökalp’a karşı, seçmeci değil toptancı bir yaklaşımla Batı değerlerini topluma empoze eden Atatürk inkılâplarına daha yakındır. Bununla birlikte Gökalp’ın görüşlerinin Atatürk inkılâplarında hiç etkili olmadığını söylemek yanlıştır.

Gökalp Balkan Savaşları dolayısıyla İttihat ve Terakki merkezinin İstanbul’a nakliyle tekrar İstanbul’a gelerek Türk Ocağı’nın etkin şahsiyetleri arasına girmiş, Türk Yurdu’nun yayın kuruluna seçilerek faaliyetlerini başkentte sürdürmüş, Akçura’nın tâbiriyle “bu surette bütün Türkçülük kuvvetleri bir araya toplanmıştı.” Bu yıllarda, 1918’de Türkleşmek, İslâmlaşmak, Muâsırlaşmak adıyla kitaplaştıracağı yazılarını yayınlamış, Halka Doğru, İslâm Mecmuası, Millî Tetebbular Mecmuâsı, İçtimâîyat Mecmuâsı ve Yeni Mecmua gibi pek çok mevkûtede yazılarını neşretmiştir. Ziya Gökalp, I. Dünya Savaşı’nda yenik düşmemiz üzerine, yapılan ısrarlara rağmen, ülkeyi terk etmeyip 1915’te Türkiye’nin ilk sosyoloji bölümünü kurduğu Dârülfünûn’daki derslerine devâm etmiş, İstanbul’u işgâl eden müttefikler tarafından İttihat ve Terakki’nin önde gelen isimlerinden biri olarak yargılanıp önce Bekirağa Bölüğü’ne atılmış, ardından 1921’e kadar kalacağı Malta’ya sürgüne gönderilmiş ve orayı da kendisiyle nefyedilenler için bir okul hâline getirerek millî dâvâyı yaymayı sürdürmüştür.

İşte Gökalp, yeni rejime tesir eden görüşlerini Malta sürgününden sonra üzerine eğileceği temel kitabında ortaya koymuştur. Cumhuriyet’in kurulmasından çok kısa bir süre önce fikir hayâtımıza giren Türkçülüğün Esasları serdettiği düşüncelerle berâber yayınlanma tarihi açısından da önemlidir. Programın “Dilde Türkçülük” bahsinde Gökalp özetle dili sâdeleştirmek, tarihî kelimelerimizi kullanıma sokmak gerekliliği üzerinde durmuştur. Atatürk de dil konusunda duyarlıydı. 12 Temmuz 1932’de Atatürk’ün tâlimâtıyla kurulan Türk Dil Kurumu bu ilgiden doğmuştur. Türkçe’nin sâdeleştirilmesi, yabancı dillerin etkisinden kurtarılması için birkaç yıl çeşitli çalışmalar ve denemeler yapılmış; sonunda, Atatürk, Gökalp’ın da karşı olduğu bir tasfiyecilik hâlini alan aşırılıkların dili bir çıkmaza götürdüğünü görerek gelişmenin doğal seyrine bırakılmasını istemiştir. Sonraki yıllarda bir cinâyet seviyesine çıkan işgüzarlıklarınsa Gökalp’ın “Türkçeleşmiş Türkçedir” prensibinin düşmanı olduğu açıktır. Kadınların sosyal ve siyâsî hayata katılmaları, tek eşle evliliğin esas alınması, ev içinde, mal edinme ve mirasta, çocuklar üzerindeki velâyet hakkında kadın-erkek eşitliği gibi Türkçülüğün Esasları’nda “Ahlâkta Türkçülük” başlığı altında ele alınan konuların 1934’te gerçekleştirilen Medenî Kanun yeniliğiyle Cumhuriyet Türkiyesi’nde eyleme konulması Gökalp’ın düşüncelerinin yarattığı etkilerden sâdece biridir.

Ayrıca Gökalp, Türk düşünce târihinde dinin devlet işlerinden ayrılması tezini sistematik olarak ortaya koyan, lâiklik konusunda görüşlerini bilimsel bir tarzda açıklayan, İslâm Mecmuası (1914-1915) ve Yeni Mecmua (1917-1918)’daki şiirleriyle dillendiren ilk düşünürdür:  “Devlet ile medrese ayrı iki âlemdir / Müftü İle halife birbirine karışmaz / Ayrıysa da bu iki kuvvet, dâim tev’emdir / Nüfuz bende diyerek birbiriyle yarışmaz…”  Hatta bu ve meşîhat makâmı hakkındaki fikirleri sebebiyle, henüz İttihat ve Terakki’nin iktidarda olduğu yıllarda, Şeyhülislâm Ürgüplü Mustafa Hayri Efendi gibi partili şahıslar tarafından bile din düşmanlığıyla tenkîd edilmiştir. Mustafa Hayri Efendi’nin günlüklerinde bu durum açıkça görülmektedir.

Türkçülüğün Esasları’nda yer alan “Dinde Türkçülük” bahsinde Gökalp Türkçeleştirme düşüncesini temel almış ve bu konuyu dil esâsına göre gerçekleştirilecek yeniliklere ayırmıştır. Cumhuriyet’in ezan, hutbe ve Kur’an’ın Türkçeleştirilmesi için yürüttüğü çalışmaların kaynağı da yine Türkçülüğün Esasları’dır. Gökalp’ın bugün Sultan Mahmud Türbesi hazîresinde yer alan mezar taşında hiçbir dinî gönderme bulunmamasını, yerleşmekte olan dünyevîleşme düşüncelerinin bir yansıması olarak görmek mümkün olabilir; fakat yanlış anlamaya mahal vermemek adına, Malta esâreti sırasında yazdığı mektuplarda onun mânevî dünyâsını kuvvetle yansıtan ifâdeler olduğunu belirtmekte fayda vardır: “…böyle zamanlarda Allah’a tevekkül etmek insanın imdadına yetişiyor. Bir Müslüman’a göre Allah varken keder yoktur. Türk Allah kerimdir demekle her türlü vesveseden uzak yaşar. İşte ben de bir Müslüman gibi, bir Türk gibi Allah’ın inâyetine güvenerek kendi kendimi teselli ediyorum.” Buna rağmen bâzı muârızlarının aradan onca yıl geçmesine rağmen onu hâlâ dinsizlikle ithâm etmelerinde, ölüm ânıyla ilgili akla hayâle sığmaz iftirâlar atmalarında şüphesiz Türkçülük ve Türklük düşmanlığının etkisinin büyük olduğunu söylemeliyiz.

Gökalp, ekonomi konusunda “ferdî mülkiyet gibi, sosyal mülkiyet de olmalıdır. Cemiyetin bir fedakârlığı veya zahmeti neticesinde husûle gelen ve fertlerin hiçbir amelinden hâsıl olmayan fazla kârlar cemiyete aittir. Fertlerin bu kârları kendilerine mâl etmeleri meşru değildir” diyerek özel mülkiyetin ve kamu mülkiyetinin yan yana olmasını istemiş ve devletin ekonomiye müdahaleciliğinin ötesinde, hem işletmeci hem sermâyedar olarak katılmasını öngören bir karma ekonomik sistem önermiştir. Cumhuriyet’in ilk döneminde, ekonomik kalkınma için yapılan girişimler de bu çerçeve içinde kalmıştır. Zaman zaman hür teşebbüse, zaman zaman devletçiliğe ağırlık verilmesi ise, dünyadaki ekonomik değişimlerin ve bunalımların seyrine göre olmuştur. Gökalp “Siyâsette Türkçülük” konusunda “Siyâsette uğraşımız halkçılık ve kültürde uğraşımız Türkçülüktür” diyerek halkçılık umdesini de tezinin esaslarına dâhil etmiştir. Türk Ocakları’nda doğan Halka Doğru hareketinin, aydınların halka medeniyet götürüp ondan harsı öğrenmesi düşüncesine dayalı bu millî popülizmin kaynağı, Hüseyinzâde Ali’den ilhamla (Hüseyinzâde Ali Turan maddesine bkz.), onun görüşleridir ve halkçılık ilkesinin önce Cumhuriyet Halk Partisi programında, sonra anayasada yer alması, tek başına olmasa da onun bâriz etkisiyle açıklanabilir. Ayrıca Gökalp’ın Ankara’da, yeni teşekkül eden Halk Fırkası’nın programını hazırladığı da unutulmamalıdır. Bütün bunlara rağmen onun, ölümünden sonra gittikçe gözden düştüğünü de söylemeliyiz. Z. Toprak’ın Darwin’den Dersim’e başlıklı kitabından öğrendiğimize göre, 1937’de II. Türk Tarih kongresi için hazırlanan sergide kendisinden ve Nâmık Kemâl’den “Şimdiki telakkilerimizle birer şeriatçı softa gibi konuşmuş ve fikir yürütmüş” ifâdeleriyle bahsedilip taklit, iğreti, köksüz, şuursuz ıslahat girişimlerinin mümessillerinden sayılması ve 1940’ların ilk yarısına kadar eserlerinin yeni harflere aktarılmaması bu düşüşün boyutunu ve yeni inkılâpların “seviye”sini göstermesi açısından önemlidir. Ağaoğlu dışında Gökalp sonrası dönemde rejimimizin gözde düşünürü, Kürtçü pozitivist Abdullah Cevdet’tir.

Ziya Gökalp, Dr. Rıza Nur’un Maarif Vekilliği zamanında,“Kürtler meselesi beni üzüyor. Bir şey yok ama bir gün milli davaya kalkacaklar. Bunları temsil etmek lâzım. Tetkikata başladım. Temsil usullerine dair kitaplar getirttim. Kürtler hakkında kitaplar buldurdum. Diyarbekir’de olan Ziya Gökalp’e de para yollayıp kürtlerin coğrafî, lisanî, kavmî, içtimaî ahvalini tetkik ettirdim. Bir rapor gönderdi. Maksadım oranın bir Makedonya olmadan, kökünden mes’elenin halli idi” kaygılarıyla Hayat ve Hatıratım’da ifâde ettiği meseleye de eğilmiş ve bunun sonucunda Kürt Aşiretleri Hakkında Sosyolojik Tetkikler adlı raporunu yazarak Rıza Nur’un da işâret ettiği, Türkmenlerin Kürtleşmesi olgusuna değinmiş, aşiretlerin evsafı ve cevelân sâhalarını, nasıl medenîleştirilmeleri gerektiğini ilmî usullerle ortaya koymuştur. Ne yazık ki bu eser bile pek çok câhil müfteri tarafından “Kürtçülüğün Esasları” adlı muhayyel bir kitap yazdığına delil olarak öne sürülmüş, ismi ve içeriği tahrif edilerek anlatılmıştır. Aynı müfteriler, Türkçülüğün Esasları’nın da Rıza Nur’un tehdidiyle yazıldığını iddia edecek kadar şirâzeden çıkmışlardır.

Gökalp, Kızılelma (1914) ve Altın Işık (1923) adlı manzum eserlerinde millî rûhu, destan ve masalları işlemiş, fikirlerini de Yeni Hayat (1918) başlığıyla kitaplaştırdığı muhtelif zamanlarda yayınlanmış didaktik şiirleri yoluyla yaymaya çalışmıştır. Türk Töresi (1923) ve ölümünden sonra yayınlanan Türk Medeniyeti Tarihi (1925) Türkçülük fikrinin ilmî bir surette ele alınabilmesi için gerekli târihî – kültürel zemînleri ortaya koymaları bakımından önemli eserleridir.

Gökalp, pek çok konuda ardılları tarafından eleştirilmesine rağmen bugün hâlâ yeniden okunmak ve değerlendirilmek yoluyla Türk düşünce hayâtına katkı sunabilecek keyfiyette bir düşünürümüzdür. Geleceği inşâ etmek için, millî bir gelecek kurmak konusunda pişdâr olan bu büyük adama dönmekte her zaman fayda hâsıl olacaktır. Yahya Kemal’in dediği gibi; “Diyarbekir’in bir hârika olan bu oğlu konuştuğu zaman istikbâlin muhayyel bünyânını kuran dev gibi bir mimara benzerdi; İlk Müslümanlar gibi mütedeyyin, ilk Türkler gibi bâni idi; maziye arkasını çevirmiş sâbit bir bakışla yalnız istikbâle bakardı.”

Bodrum’da doğan Neyzen Tevfik, çocukluğunda dinlediği saz şâirlerinin tesiriyle şiire yönelmiş ve yine ömrü boyunca elinden düşürmeyeceği neyin sesini de aynı çocukluk yıllarında Bodrum’daki Tepecik Kahvesi’nde duymuştur. Abisinden nakledildiğine göre, pehlivanlığa merak sarıp bu uğurda kolu çarpık kalan Neyzen Tevfik, bu çarpıklığın ney üflemesini kolaylaştırdığını söylemiştir. İzmir İdâdîsi’ndeki öğrenimini yarım bırakan ve 1898’de ilk şiiri İzmir’de neşredilen Muktebes dergisinde yayınlanan Tevfik, aynı târihlerde İzmir Mevlevîhânesi’nde ney dersleri almaya başlamış, nota okumasını öğrenerek semâ âyinlerine katılmıştır.

1898’de İstanbul’a geldiğinde Mehmed Âkif’le tanışan ve ömrü boyunca onunla dostluğunu sürdüren bu ney üstâdı, Yenikapı Mevlevîhânesi’nde de dersler almaya başlamış ve kısa zamanda yayılan ünü sâyesinde 1900 senesinde ilk plâğını doldurmuştur. Bir yandan Fatih Medresesi’nde eğitim gören ve Sütlüce Bektâşî Tekkesi’nde de bulunan Neyzen Tevfik, bu yıllarda Musa Kâzım Efendi vâsıtasıyla Ahmed Midhat Efendi ve Muallim Naci gibi isimlerle tanışma imkânı da elde etmiştir. Mehmed Âkif’in de tavassutuyla bâzı önemli isimlerin meclislerine girmiş, devrin veya sonraki dönemlerin şöhretli isimleriyle mülâki olmuştur. Aynı dönemde Abdülhamid idâresi aleyhindeki bâzı hicviyeleri sebebiyle hapis yatınca, çıkar çıkmaz Kıbrıs’a, burada bir aylık konaklamadan sonra da Mısır’a gitmiştir. Burada çıkardığı Deccal gazetesinde yayınlanan bir başka hicvi dolayısıyla İstanbul’da gıyâben îdâma mahkûm edilen, ayrıca Mısır Hıdivi’nin aleyhindeki sözleri sebebiyle bu memlekette de uzunca bir süre kaçak yaşamak zorunda kalan şâir, II. Meşrûtiyet’in îlânıyla affedilmiş 1908’de İstanbul’a dönmüştür.

İstanbul’da çeşitli fasıllara katılan ve hatta saraya dâvet edilerek bu çevrenin sanatçılarıyla tanışma imkânı bulan Neyzen, Said Halim Paşa’nın evindeki meclislerde de boy göstermeye başlamış, I. Dünya Savaşı’nın patlak vermesinden sonraki yıllarda askere alınarak burada da mehter takımının kurulmasına katkı sağlamıştır. Aynı yıllarda mehterânın Enver Paşa’nın yalısında verdiği konserle dikkatleri üzerine çekmiş ve bu vesileyle Sultan Reşad’ın huzûrunda ney üflemiştir.

1927’de İstanbul Radyosu’nun açılışında da neyiyle bulunan şâir, o târihte, artık Mısır’da ikâmet eden eski dostu Âkif’in yanına gitmiş, 1930 yılına kadar burada ikâmet etmiştir. İstanbul’a döndükten sonra kendisini sevenlerin muâvenetiyle Beyoğlu ve Fatih’te kalmış, bir aralık Üsküdar Şemsi Paşa Medresesi’nde ikâmet etmiştir. Lütfi Kırdar döneminde kesilse de bir süre Belediye Konservatuarı kadrosunda gösterilerek kendisine maaş bağlanan Neyzen için 1948’de “Basın Hayatında 50. Yıl” jübilesi düzenlenmiş, bundan 3 yıl sonra da Onu Affettim ile Ağlayan Şarkı adlı filmlerde oynamıştır.

Neyzen Tevfik, çeşitli devlet kurumlarının kendisine tahsis ettiği evlerde kalamamış, bâzı zamanlar sokaklarda yatmış, paraya, mala kıymet vermemiş, Sultan Reşad’ın tevcih ettiği madalyayı denize atmış, hatta kendisine verilen Sultan (III.) Selim’e âit bir nısfıyeyi sokakta gördüğü alelâde birine bırakmış, Talat Paşa’dan aldığı paraları yolda dilencilere dağıtmış rindmeşrep bir şâir ve Bektâşî’dir. Bu özelliğinden olsa gerek, bâzı kaynaklarda neyini hiçbir zaman maddî kazanç vesîlesi yapmadığı da kaydedilmiştir. Kendi ifâdesiyle hayatında iki şeye sahip olamadığını öğreniriz: “Para ve uşak! Paraya sahip olamadım; çünkü onda saklamaya; keseme doldurup üzerine düğüm vurmaya lâyık değer, kıymet bulmadım. Uşağa gelince; bunların en alçakgönüllüsüyle bir saat içinde senli benli olurum. Yüz-göz olur çıkarım. İkinci saatte hangimizin efendi, hangimizin uşak olduğunu tâyin etmekte o da, ben de âciz ve zavallı kalırız!”

“Uzun derbederlik hayatımda, o kaldırımdan bu kaldırıma; o kapıdan bu kapıya; o diyardan bu diyara; ney’im ve mey’imle bir kuru yaprak gibi savruldum” diyen Neyzen Tevfik, edebiyâtımızın Nef’î ve Şâir Eşref’ten sonra üçüncü büyük hiciv ustasıdır. 1919’da Hiç, 1924’te Azâb-ı Mukaddes adlı şiir kitapları yayınlanan Neyzen, yer yer sinkaflı ifâdelerin ve kaba tâbirlerin bulunduğu şiirinde çoğunlukla aruz ölçüsünü kullanmıştır ve S. Yaşar’ın Sadık Tural’dan aktardığına göre millî edebiyat akımı içinde yer almıştır. Her şeyi eleştiren, hatta din konusunda da bâzı sakıncalı lâflar eden Neyzen, ölümünden kısa bir süre önce kendisini ziyâret eden Cemalettin Server’e, “Şâhit ol Server, ben şuurlu bir müminim” diyerek ömrü boyunca “zevk âlemlerinden kırlangıç gibi birer yudum alıp kaçan” rûhunu Allah’a teslîm etmiştir.

Göktürk Ömer

Berkofça doğumlu Sami Çölgeçen, Bahriye Mektebi’ni bitirerek 1897’de güverte teğmeni oldu. Mezuniyetinden hemen sonra, Jön Türk faaliyetleriyle ilgisi dolayısıyla evvelâ idâm cezasına çarptırılmış, ardından pâdişâhın affıyla cezâsı Trablusgarp’a sürgün cezâsıyla değiştirilmiştir. 1898’de rütbesi iâde edilen ve Doğu Akdeniz’de çeşitli limanlarda görevlendirilen Çölgeçen, 1902’de yeniden, kendi ifâdesiyle yenilikçi fikirlere sâhip olduğu için, devletin ifâdesiyle “teşebbüsât ve harekât-ı melânetkârânede ol”mak suçuyla idam cezasına çarptırılmış; fakat yine “merhamet-i şâmile-i cenâb-ı pâdişâhî” ile affedilip “müebbeden” Fizan’a nefyedilmiştir.

İşte ona çok sonraları Çölgeçen soyadını kazandıracak olan büyük mâcerâsı bu ikinci sürgün hayâtının sonunda başlamıştır. Beş yılı aşkın süre Fizan’da kalan Sami Bey, 1908 Şubat’ında Fizan’ın merkezi Murzuk’tan, aralarında üç yaşındaki oğlu Yâdigâr’ın da bulunduğu on üç kişiyle birlikte kaçarak Afrika’nın en büyük ve “vahşetnâk” çölünü, daha önce denenmemiş bir güzergâhı tâkip etmek sûretiyle, aşıp altı aylık mâcerâlı bir yolculuktan sonra İngiltere’nin Liverpool kentine vâsıl olmuş, kendi ifâdeleriyle, “Makyavel’e şeytanette rahmet okutacak desâis”in sâhibi Sultan Hamid’in elinden “kendi hürriyetini istirdât et”miştir. Bugünkü Libya’nın güneyine doğru hareket ederek Katrun şehrine, oradan da Tecehri ve Bilma üzerinden günümüzde Nijer, Çad, Nijerya ve Kamerun toprakları arasında yer alan Çad Gölü’nün kuzeybatı kıyısındaki Nigigni kasabasına, yolda bâzı kayıplar vererek, ulaşan kâfile, burada balta girmemiş bir ormanın içinden Kuka kasabasına ve Nijer Nehri’nin kolu Benini Irmağı tarîkiyle Yula kasabasına vâsıl olmuş; buradan yirmi iki günde Lokoca’ya ve yine nehir yoluyla 10 Ağustos 1908’de Gine Körfezi’nde, bugünkü Nijerya’ya bağlı, Akassa’ya vararak bir posta vapuruyla, memlekette meşrûtiyetin îlân edildiğini öğrenecekleri Sierra Leone’nin Freetown şehrine, ardından Kanarya Adaları’na ve oradan da Liverpool’a ulaşmış, burada birkaç günlük istirahatten sonra bir Fransız vapuruyla İzmir’de vatana kavuşmuştur.

1909 başlarında, yüzbaşı rütbesiyle bâzı incelemelerde bulunmak üzere Amerika’ya gönderilen ve aynı yılın Mayıs’ında Bahriye Nezâreti yâveri olan Sami Bey, bu yılın Ekim ayında Trablusgarp mutasarrıflığına vekâleten atanmış; 1913’te askerlikten istifâ ettikten sonra 1914 – 1916 yılları arasında sırasıyla Necid, Kerkük ve Kerbela mutasarrıflıklarında bulunmuş ve 1916’da Kerbela mebusu seçilmiştir. 1917’de Avrupa’da bâzı istihbârî faaliyetler için görevlendirilen Sami Bey, 1922’de Trablusgarp’ta, İtalya’nın onayı ve hükûmetin görevlendirmesiyle, idâre memuru olarak bulunmuş, ayrıca sonraki iki yıl çeşitli başkonsolosluk görevlerini deruhte etmiştir.

1927’de CHP Ankara milletvekili seçilen Sami Bey, çok önceleri hazırlamaya başladığı ve “yüzünü göremeyeceği” torununun torununa, bir gün Afrika’da tüccar (komi) ve seyyah (vayyajör) olarak bulunması dileğiyle ithâf ettiği, başından geçen sergüzeştlerin ve büyük seyahatinin anlatısını, 7 Nisan 1928 – 6 Temmuz 1928 târihleri arasındaki Milliyet gazetelerinde “Sahra-yı Kebir’i nasıl geçtim?” başlığıyla tefrîka etmiş, bu anlatı, 2014’te Ö. H. Özalp tarafından kitaplaştırılmıştır. Aynı zamanda Türk Ocağı üyesi olan ve kıymetli antika koleksiyoneri olarak da bilinen Sami Bey, hem bu koleksiyonunu hem kitaplarını, öldüğü yıl, Ankara Halkevi’ne hediye etmiştir.

Göktürk Çakır

Pâdişâhın özel gelir – giderlerinden, yâni şahsî hazinesinden sorumlu olan Ceyb-i Hümâyun kâtiplerinden Selanikli Mehmed Edip Beyin kızı Hâlide Edip, Üsküdar Amerikan Kız Koleji’nin ilk öğrencilerinden biri ve ilk Müslüman mezunu olarak Avrupâî bir eğitim almış ve ayrıca aralarında Rıza Tevfik’in de bulunduğu, devrin tanınmış şahsiyetlerinin rahlesinde özel eğitim görmüştür. Matematik dersleri aldığı, bilim târihçisi, Türkiye’de cebirsel mantığın ilk öğreticilerinden ve astronomi bilgini, Kâmûs-ı Riyâziyyat yazarı Salih Zeki ile 1901 – 1911 arasında on yıl evli kalan Hâlide Edip, Tanin’de yazdığı yazılar dolayısıyla, Otuzbir Mart hâdisesinde hayâtı tehlikeye girince, Mısır’a kaçıp oradan İngiltere’ye geçmiş, sükûnetin sağlanmasından sonra döndüğü Türkiye’de pedagoji öğretmenliği yapmıştır. 1909’da ve 1911’de kısa sürelerle yine İngiltere’ye giden ve burada çeşitli aydınlarla tanışan Halide Edip, cemiyet içinde kadınların daha aktif ve eğitimli birer birey olabilmesi amacıyla, dönünce Teâlî-i Nisvan Cemiyeti’ni kurmuş ve 1912’de, yeni kurulan Türk Ocakları’nda da görev almıştır.

Bu yıllarda, bilhassa Ziya Gökalp’ın tesiri altında kalan ve Ömer Seyfeddin tarafından “Türk milliyetperverliğinin bir İncil’i” tavsifiyle yüceltilen Yeni Turan adlı ilginç ütopyasıyla, farklı unsurlara kendilerini idâre hakkı veren adem-i merkeziyetçi, insâniyetçi eklektik bir milliyetçi partiyi anlatarak onun üzerinden gelecek tasavvur eden Hâlide Edip’in, 1914’te librettosunu yazdığı, bestesi Vedi Sabra adlı Lübnanlı bir Katolik Arap tarafından hazırlanan Kenan Çobanları adlı operası 1916 Mart’ında Türk Ocakları sahnesinde temsil edilip büyük yankı uyandırmıştır. Adını Yahya Kemâl’den alan ve muhtemelen onun nev-Yunânîlik gibi tuhaf ve kozmopolit inhirâfına benzer bir hayranlığın semitik bir enmûzeci olan bu oyun, Hâlide Edip’in, 1917’de Cemal Paşa’nın dâvetiyle gittiği Suriye’de ve Beyrut’ta da pek çok kez oynanmıştır. 1918’de Dârülfünûn’da Batı edebiyâtı okutmaya başlayan, İzmir’in işgâli sonrasında tertiplenen İstanbul mitinglerinde, bilhassa Sultanahmet’te, yaptığı konuşmayla efsâneleşen, Kenan Çobanları gibi semitik bir eserin kozmopolit yazarı olmaktan çıkıp, burada kendisini dinleyen iki yüz bin kişilik büyük kalabalığı,  “Yedi yüzyılın şerefi, göğe yükselen bu minârelerin tepesinden Osmanlı târihinin yeni faciasını seyrediyor. Bu meydanlardan çok zaman alay halinde geçmiş olan büyük atalarımızın rûhuna hitap ediyor, başımı bu görünmeyen ve yenilmez ruhlara kaldırarak diyorum ki: ‘Ben İslâmiyet’in bedbaht bir kızıyım ve bugünün tâlihsiz fakat aynı derecede kahraman devrinin anasıyım. Atalarımızın ruhları önünde eğiliyor, onlara bugünün yeni Türkiye’si adına hitap ediyorum ki: Silâhsız olan bugünkü milletin kâlbi de onlarınki gibi yenilmez kudrettedir. Allah’a ve haklarımıza iman ediyoruz.” sözleriyle heyecanlandıran Hâlide Edip, 1920’de kocasıyla Anadolu’ya geçerek fiilen mücadeleye atılmış, Millî Mücâdele cephelerinde, Kızılay hastânelerinde, Hâkimiyet-i Milliye gazetesinde, ayrıca Yunus Nadi’yle berâber Anadolu Ajansı’nın kuruluşunda da  görev almıştır. I. Dünya Savaşı yıllarında evlendiği ikinci eşi Adnan Adıvar da Millî Mücâdele yıllarında TBMM reis vekilliği yapmış, İstanbul’un Müttefik’erden Türk idâresinde geçişi sürecinde Yüksek Komiser olarak vazifelendirilmiş önemli bir figürdü; fakat öyle anlaşılıyor ki, Hâlide Edip’in adı daha etkilidir. Bu yıllarda, Charles King’in Amerikalı bir diplomattan naklettiğine göre, “Dr. Adnan Bey millî hükûmetin liderlerinden biridir, ancak mevkiini kendi dehâsı değil, karısının dikkate değer kişiliği sâyesinde elde ettiğine inanılır.”

Tabiî bu gözdelik durumu uzun sürmemiştir. Millî Mücâdele sonrasında, ilk çok partili hayat girişimi olan ve kurucuları içinde Adnan Adıvar’ın da yer aldığı Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın kapatılması ve birtakım siyâsî ihtilâflar dolayısıyla eşiyle berâber ülkeyi terk eden Hâlide Edip, “Politikacıların insan kâlpleriyle sıradan kumarbazların iskambil kâğıtlarıyla oynadığı gibi oynadıkları bir çağda yaşadım” diyeceği gönüllü bir sürgüne gitmiş, Atatürk’ün ölümüne dek Türkiye’ye dönmemiştir. Bu yıllarda İngiltere, Fransa ve Amerika’da yaşayan Hâlide Edip, 1939’da yurda avdetinden bir yıl sonra İstanbul Üniversitesi’nde İngiliz Dili ve Edebiyatı Kürsüsü’nü kurmuş, on yıl bu kürsünün başkanlığını yapıp 1950 – 1954 arasında Demokrat Parti listesinden bağımsız İzmir milletvekili olmuştur.

Hâlide Edip ilki 1897’de John Abat’tan yaptığı Mâder olmak üzere Henri Masse’ın Islam adlı Fransızca kitabını İngilizce’ye ve Shakespeare’in (Hamlet, Nasıl Hoşunuza Giderse, Coriolanus, Antonius ve Kleopatra) George Orwell’ın (Hayvan Çiftliği), E. J. Wilkinson Gibb’in (Osmanlı Şiir Tarihi I) bâzı eserlerini Türkçe’ye çevirmiş; Ateşten Gömlek (1922) ve Vurun Kahpeye (1926) adlı millî mücâdele döneminde geçen romanları, Mor Salkımlı Ev (1963), Türk’ün Ateşle İmtihanı (1962) gibi hâtıra nevinden eserleri ile Türk edebiyâtında önemli bir yer edinmiştir. Ayrıca Türkiye’de Şark, Garp ve Amerikan Tesirleri (1955) ile üç ciltlik İngiliz Edebiyatı Tarihi (1940, 1943, 1949) adlı incelemeleri de bulunmaktadır.

Arapça men’, hacr ve nehy manasınadır, insandaki idrak kabiliyetine verilen addır. İslam’da dinin emirlerine uymak, yasaklarından kaçınmak için insanda akıl ve ergenlik şarttır. Eskilerin tarifiyle akıl, zatında maddeden mücerred, fiilinde maddeye bitişen bir cevherdir. Akıl, nefs-i natıkadan ibaret olup, her ferd ona “ben” demekle işaret eder. Bir görüşe göre akıl, kalpte hak ile batılı ayırdeden bir nurdur. Diğer bir görüşe göre, insan bedenine yönetmek, tasarruf etmekle bağlı soyut bir cevherdir. Yine bir farklı görüşe göre akıl,

nefs-i natıkanın bir kuvvetidir. Bir tarife göre, akıl başka, nefs-i natıka başkadır. Çünkü kuvvet, kuvvet sahibine göre, bir emr-i mugayirdir (başka bir şeydir). Gerçekte işi yapan nefs-i natıkadır. Akıl, kesme işi yapan kişinin elinde bıçak gibi bir âletten ibarettir. Bir görüşe göre de akıl, vesveselere kapılıp şehvetlere dalabilir. Fakat arif olan, yani “nefsini bilen Rabbini bilir” fehvasınca kendisini acz ile, noksan ile, isyan ve zaaf ile bilen, anlayan kişi, Rabbisine sığınarak aklını doğru yola yönlendirebilir. “Akıl attır, dizgini arif elinde” atasözü bunu dile getirir.

İnsan zayıf ve bencil yaratılmıştır, aklına güvenen çok defa yanılır. Hatta bu yüzden sufiler, ileriyi, ahireti düşünen akla “akl-ı ma’ad” sadece dünyayı düşünen akla da “akl-ı ma’aş” adını vermişlerdir. Daha doğrusu, akla, bu iki yönelişi açısından, bu iki ad verilmiştir.

Çeşitli ihtimaller karşısında, aklı olgun kişilerin hemen hepsi bir kararda birleşirler. Bu da “akıl için yol birdir” atasözüyle belirtilir.

“Akılla nefs birbirine düşmandır” atasözü de, aklın daima iyiyi, güzeli, hayrı seçeceğini ; nefis denen ve insanı bencilliğe götüren, şehvete kaptıran, kötülüğe sevkeden isteğinse, ona zıt harekette bulunacağını anlatmaktadır.

“Akılla yol alınmaz”, çünkü manevî yol, insanı yokluğa götüren, izafi ve geçici varlığı terkettiren, iradesini Allah’ın iradesine bıraktıran yol olup o yolun duraklarını akıl bilmez. Akıl, yaşadığımız şu sonlu varlık âlemini düzenlemeye çalışır. Onun sonsuz âlemden haberi yoktur. Akla uyan, mana yoluna ulaşamaz. Bu sebeple sufiler, “Akıl, erlerin ayak bağıdır” derler. Aynı mealde olmak üzere Mevlana Celaleddin-i Rumi de

Aklı, Mustafa’nın önünde kurban et

Allah bana yeter de ki, Allahım yeter!

Ancak, akılla kalbin bir manada kullanıldığı da görülür. Gazali idrak edici özelliğiyle aklı, kalble karşılar.

Yine Gazali aklı, kalbde bulunan ilim olarak görür.

Bazı Mutasavvıflar, Cebrail’e, ruh-ı a’zama ve arş-ı mecide, akl-ı evvel adını verirler.

Arapça, bağ, bağlama, akd etme, sözleşme vs. gibi manaları vardır. Akd, bazı sufilere göre, kalplerin yeminlerden olan kasıtları kazançlarıdır. Ayet : “Ey inananlar akidleri yerine getiriniz” (Maide/1) Yine bir ayet : “Lakin O, sizi, bağladığınız yeminler sebebiyle muahaze eder…” (Maide/89). Akd, müslümanlarm üzerinde icma ettiği sünnettir. Halef, selefin bunu uyguladığını tevatüren nakletmiştir.

Arapça hal kelimesinin çoğuludur, haller demektir. İçinde bulunulan zaman veya durum demek olan hal, sûfiyye terimi olarak, kendiliğinden, kesbsiz kalbe doğan mana, cezbe, baygınlık, coşkunluk demektir. Makam ile hal arasında bazı farklar vardır :

1. Hal çalışmadan elde edilir vehbîdir, makam çalışılarak elde edilir, mekasib türündendir.
2. Makam sahibi makamında kaim ve mütemekkin, hal sahibi ise halinde mütehavvil ve mütelevvindir.
3. Hal çift çift gelir : kabz ve bast fena ve beka, sekr ve sahv gibi. Makamlar tevbe, tevekkül, teslim gibi ferd ferd teşekkül eder.

Kaynaklar bu konuda şu izahı yapar : Hal şimşek gibidir. Parlar ve derhal kaybolur. Bazı sufiler, haller baki ve devamlı olursa hal değil nefsin sözü olur, demişlerdir. Diğer bir takdire göre haller, isimleri gibidir, yani haller kalbe gelirler ve derhal yok olup giderler. Sıfat mevsufla kaimdir. Kul, bulunduğu makamın şartını yerine getirmeden bir üst makama yükselemez, çünkü kanaati olmayanın tevekkülü, tevekkülü olmayanın rızası yoktur. Hal, kulun cehd ve gayreti ile olmayıp, kalbine gelen sevinç, üzüntü, genişleme (bast) ve sıkılma (kabz) vs. gibi ruhi hallere denir. Haller Allah vergileridir. Makamlar, kulun cehd ve gayretine bağlıdır. Makam sahibi makama sağlamca yerleşmiştir. Hal sahibi ise halden hale yükselir. Eğer haller birbiri ardınca gelmez ve devamlı olmazlarsa onlara “levaih” ve “bevadih” denir. Hal, bazan insana haz verir, fakat gelip geçicidir. Yani “tavarık” tırlar. Hz. Peygamber (s), bir halden bir hale yükselmekteydi. Makamların gerektirdiği; karar ve sebat, halin gerektirdiği ise; geçiş ve ilerlemedir. Haller amellerin mirası ve neticesidir. Ahval, dini his ve heyecanlar manasına da gelmektedir. Hal vehbî, makam kesbîdir, denilir. Her makamın başlangıç ve bitiş noktaları vardır. Bu ikisi arasında bir çok haller vardır. Her makama ait bir ilim ve her hale ait bir işaret vardır.

Arapça, hulk’un çoğuludur. Huylar demektir. Ahlak, insanın manevi seciyesini temyiz eden hususiyetlere denir. Ahlak ilmi ise (ilmu’l-ahlak), öğretmeye yönelik düzenlenmiş ahlak nazariyesidir. Edebiyatta da ahlaka dair çeşitli bahisler görülür : Şiirlerde, masallarda, atasözlerinde. Katip Çelebi, ahlak ilmini, hikmet-i ameliyyenin bir kısmı, diye tarif etmiştir. Bu tarif, ameli ve nazari felsefe arasında bir ayırımı ihtiva eder. Diğer bir tarife göre, ahlak ilmi, faziletler ve onları kazanmak, reziletler ve onlardan kaçınmak ilmidir.

Eski Yunun, Roma, Hind ve İran başta olmak üzere eski ahlak felsefeleri bazı ayrılıklarına rağmen, temelde birleştikleri konular bakımından birlik arzederler. Bilhassa tevekkül, kadere rıza, dilini tutmak ve sabır gibi, bazı faziletlere karşı derin bir takdir duygusu, bu eski ahlak anlayışlarında olduğu gibi, İslam’da da bulunmaktadır. İslam mutasavvıflarında şeyhi, ruhlardaki hastalıkları tedavi eden hekim olarak görme eğilimi kuvvetle savunulur. Bunun gayesi de saadete, huzura, itmi’nana kavuşmaktır.

Her faziletin zıddı olan bir rezilet vardır. İnsan şahsiyetinin “Allah’ın ahlakıyla ahlaklanmak” esprisi doğrultusunda, reziletten fazilete doğru yeni bir yapılanmaya maruz kalması, tasavvufun ana temasıdır. Ancak Allah’ın ahlakında fani olup, o ahlaka sahip olmadan önce, sufinin bağlı olduğu şeyhinin ahlakında, siretinde, daha sonra İslam’ın “usvetun hasenetün (en güzel örnek)” olarak gördüğü Hz. Peygamberin ahlakında, siretinde fani olması büyük önem arzeder. İhsan mertebesinde, sürekli Allah ile beraber olmanın bilincini taşıması gereken olgun, vasıl bir sufinin bu bilince varması ve bunun getireceği ruhi zorluklara tahammül edebilmesi için, ondan önce, daha az zor olan şeyh ve Rasulullah (s)’da fani olmanın tecrübesini yaşaması gerekir. İslam’ı anlama ve yaşama biçimi açısından, kendine göre, bir menhec (metod) belirleyen tasavvuf ekollerinin gayesi, insanda, mükemmele doğru tedricen değişiklikler yaparak, ruh olgunluğunu, ihsan bilincini sağlamaktır.

Hz. Peygamber (s)’in “Ben, güzel ahlakı tamamlamak için gönderildim” hadisindeki espri ve Kur’an’ın O’nu prototip olgun bir müslüman örneği şeklinde ön plana çıkarması, sufilerin dikkatlerinden kaçmayan, önemli bir husustur. Bu nedenledir ki sufiler olgunluk yolunda, Hz. Rasulullah (s)’in şemailini, ruhî özelliklerini, ahlakî yapısını anlatan eserleri hayatlarına tatbik etmek üzere dikkatle okurlar. Bu kitaplarda, Allah’ın örnek diye karizma yüklediği Hz. Rasulullah (s)’ı anlamaya çalışmak, aynı zamanda Kur’an’ı yani Allah’ın kulları için arzu ettiğini anlamak demektir. Zira, Hz. Aişe (r)’ye Rasulullah’ın ahlakı sorulduğunda, verdiği cevap şu idi: ” O’nun ahlakı Kur’an’dan ibaretti”. Kendisini, Rasulullah’a benzetip O’nun manevi mirasına konanlar, Allah’ın Kur’an’da çizdiği müslüman adam (homo-Coranicus) tipine ulaşmış olurlar. Bütün bu anlattıklarımızdan ortaya çıkan şudur : islam’da ahlak’ın kriteri Kur’an’dır ve bu Kur’an ahlakını en güzel biçimde aktüel hale getiren kişi de, Hz. Muhammed (s)’dir. Şayet, İslam ahlakının en güzel örneği (usvetun hasenetun) Hz. Muhammed (s) ise, O’nun her yönüyle anlaşılması ve her müslümanın hayatına yansıtması kaçınılmazdır. Yukarıda zikrettiğimiz türdeki kitaplardan birinde, Hz. Resulullah (s)’ın ahlaki özelliklerini kısaca verelim: “… Yüzünde nur-ı melahat, sözlerinde selâset, hareketlerinde letafet, lisanında talâkat, kelimelerinde fesahat, beyânında fevkalade belagat vardı. Beyhude söz söylemezdi. Her kelâmı,

hikmet ve nasihat idi. Herkesin aklına ve idrakine göre söz söylerdi. Güler yüzlü, tatlı sözlü idi. Sohbetlerinin tadına doyulmazdı. Rikkat-ı kalbiyyesi vardı. Her kötüye şefkat göstermiş, hiç bir kötüyü cemaatından tepmemiş, ona merhametle elini uzatarak ıslahına çalışmış, her zayıfa mürüvvetle davranmış, istek ve arzuları ile O, türlü türlü insanlarla içice olup kaynaşmıştı. Kimseye fena söz söylemez, kimseye kötü muamele etmezdi. O’na derdini anlatmaya gelen kim olursa olsun sözünü kesmez, sonuna kadar dinlerdi.

Mülayim ve mütevazi idi. Haşin ve galiz değildi. Kendisine yapılan latife ve şakaları anlayışla karşılar ve onları incitmezdi. Gerekliği zaman, ahlak-ı hamidesi dairesinde, onların şakalarına iştirak eder, bu mevzuda onlara örnek olurdu. Kendilerine mahsus ciddiyet ve mehabetini, ashabıyla kendisi arasında duvar yapmamıştı. Bununla birlikte O, yine de heybetli ve vakur idi. O’nu isteyen, gören bir kimse derhal heybet ve muhabbetine kapılırdı.

Gülmesi tebessüm idi. O’nunla ülfet ve musahabe eden kimse, O’na can ü gönülden âşık ve muhib olurdu. Fazilet sahiplerine durumlarına göre saygı gösterirdi. Akrabasına çok ikram ederdi. Ancak, onları dinen kendilerinden üstün olanlardan faziletli tutmazdı. Ehl-i beytine ve ashabına hüsn-i muamele ettiği gibi, diğer insanlara da yumuşaklık ve lütufla muamele ederdi. Hizmetkarlarını pek hoş tutardı. Kendi ne yer ve giyerse, aynısını onlara da yedirir ve giydirirdi.

Cömerd, kerim, şefkatli, şecaatli ve halim idi. Ahd ü va’dinde sabit ve kavlinde sadık idi. Hüsn-i ahlakça akıl ve zekavetçe cümle nasa üstündü, her türlü medh u senaya layık idi. O’na bakan gözler, mahza güzellik görürler. O’na yakın canlar, mahza güzellikle beraberdirler. O’ndaki bu güzellik ruhu, kalbinin derinliklerinde yerleşmiş, hem bütün hasletleriyle, hem de insanlarla-bilhassa zayıflarla, gönlü kırıklarla münasebetlerinde iradi ve irticali olarak kaynaşmıştır.

İnsanların yıkık kalplerini yapmaya, hatırlarını hoş etmeye düşkündü, üzgünleri teselli etme fırsatını gözler, onları incitmekten sakınır, küçük büyük bütün ashabını arar sorardı, ister şöhret sahibi, ister şöhreti olmayan sıradan bir insan olsun, hepsine birbirlerini gözettirir, müsavi tutardı. Fakir, zengin ayırt etmeden, kim davet ederse etsin icabet ederdi.

Karşılaştığı bir kimseye ilk selam veren, O olurdu. Hususi olarak çocukların yanına gider, onlara da selam verirdi. Öfkelenmekten bütün gücüyle sakınır, şayet öfkelenirse kendisini ruhen tedavi etmek için namaza başlar ve Allah’ı teşbih ederbedenen tedaviye ihtiyaç duyarsa, gazap anında ayakta ise oturur, oturuyorsa yan tarafına yatar, öfke anında bir harekette bulunmaktan sakınır, kendine hakim olurdu. Rasanet ve sükunet sahibi idi. O, hiç bir kimse hakkında kötülük düşünmemiş ve hiç bir kimse O’nunla beraber olmaktan şikayet etmemiştir, işte bu, en geniş manasıyla güzel ahlakın en güzel misalidir.

Elhasıl, sureti her bakımdan güzel, sireti mükemmel, misali yaratılmamış kainatın seyyidi ve öğüncü idi.

O, bir haya timsali idi. Bekarlığından itibaren insanlar içinde en fazla haya sahibi, her yaptığını itina ile yapan ve hayat neş’esini yitirmeyen bir insandı. Bir şeyi istemedi mi, derhal yüzünde görülür, bir şey hoşuna gidince, hoşnutluğu yüzünde müşahade edilirdi. Bu güzel bünyede zindelik, kuvvetli haya ve müstesna azim bir arada idi. Bütün hareketleri mutedil idi. Fevkalade işitme ve görme hassası vardı : Uzaktan görür ve duyardı. Bir yere giderken acele değil, sağa sola meyletmeyerek, kemal-i vakar ile doğru yoluna giderdi. Sür’at ve suhuletle yürürdü. Yavaş yürür gibi görünür, lakin yanında gidenler, sür’at ile yürüdükleri halde, O’ndan geri kalırlardı. Şevkle konuşmaya başlar, şevkle bitirirdi. (Hani, Adab. 39-40).

Farsça, gözü korumak anlamındadır. Akılda gezip dolaşan düşünceler (havâtır) i kontrol altında tutup, Allah’ın gayri herşey (Masiva)i terketmek, kalbinden atmak. Bu, bir Nakşî ıstılahı olup, onbir esastan biridir.

Arapça, son demektir. Her şeyin başlatıcısı olan Allah’a dönüş veya kalıba girmeden önceki ruhlar alemindeki saflığa dönüş. Müridin, nihayet halinin, ana karnında Allah’ın yarattığı bidayet haline ulaşmak olduğu ve kulun, ana karnında, Allah’a şiddetle ihtiyacı bulunduğu, fakrının mükemmellik arzettiği, tevekkülünün de arzu edilen şekilde gerçekleştiği kaydedilir, iç ve dışlarını Allah rızası için, istikamet üzere bulunduran kişilere, “Erbab-ı Nihayet” denir.

Nisan yağmurunun şifalı olduğuna inanılırdı. Bu su, toplanır, bir kabın içine konurdu. O kabın içine, Fatiha, Ayete’l-Kursi, İhlas, Felak ve Nas, Kafirun ve Kadr sûreleri okunup, şifa olsun diye üflenirdi. Mevlânâ müzesinde, mevlevîlerin bu iş için kullandıkları Nisan Tası ile Ermitaj Müzesindeki Hoca Ahmed Yesevî’nin kazanı meşhurdur.

Arapça, ilgi, bağ demektir. Şeyh ile müridi arasındaki sevgiden ibaret olan bağa, nisbet denir. Sûfiyyeden bir kısmı, nisbeyi, insanın ihtimamı olarak tanımlar, insanın ihtimamı dünyaya olursa, nisbesi de dünyaya, ihtimamı ahirete olanın nisbeti de, ahirete olur.

Yahut bir insanın ihtimamı dünyaya ve âhirete değil, sadece Allah’a olursa, nisbesi Allah olur. Dünyaya intisab eden kişi, hevası ve onun hazlarıyla meşgul olur. Ahiret müntesibi de, dünyada, ahiret için çaba sarfeder. Salih amellerine karşılık sevab bekler. Allah’a intisab eden de, muttaki, âmil, âbid ve vera sahibidir. Sürekli olarak Allah’a karşı ihlasını korur, O’nu devamlı sever. Dünya, ahiret, bela veya ibtilâ, onu meşgul etmez. Allah’a kulluğu, ölü yıkayıcı elindeki ölü gibidir. Allah’dan başkasını görmez, işitmez. O, Allah ile, Allah için ve Allah’tadır. Kulun bu bağlanma haline nisbe denir. Râzi, iki türlü nisbetten bahseder. 1- Nazların nisbeti 2-Hakların nisbeti. Yaratılan kaybolunca, ortaya hakikat çıkar. Tersine olarak hakikatin kaybolduğu yerde de yaratılan ortaya çıkar.

Farsça, yalvarma demektir. Mevlevî mukabelesi sona ermekteyken, biraz daha uzamasını istemeye niyaz denir. Şeyhe saygılı olmak, elini öpmek, eteğini tutmak ve müridin şeyhin huzurunda, boynunu bükerek ondan himmet istemesine de niyaz denir. Müridlerin bağlı oldukları tarikat usûlüne göre, şeyhlerinin huzuruna çıkması niyaz olarak tanımlanır. Her tarikatın kendine göre niyaz metodu vardır. Mesela, Mevleviler, sağ eli sol, sol eli sağ omuza koyup, sağ ayağın baş parmağı ile, sol ayağın baş parmağı üzerine basarak, hafifçe eğilir ve niyazda bulunurlardı. Buna “Niyaza Durmak” denirdi.

Bektaşî tâbiri. Meydanda, Pîr Postu’nun yanında bulunan bir makamdı. Buraya “Kızıl Eşik” veya “Mürüvvet Taşı” da denirdi. Niyaz edildiği için, buraya, “Niyaz Taşı” denmiştir.

Son devir melamîlerinden Muhammed Nûrû’l-Arabî Hazretleri, Prizren ve Üsküb’de Hz. Ali (r)’nin sözlerini içeren “Noktatü’l-Beyan” adlı risaleyi tefsir etmiş, ders olarak okutmuş ve bu yüzden adı “Noktacı Hoca” kalmış. Böylece, Melamiler, noktacı unvanıyla anılır olmuştu.

Arapça bir kelime olup Türkçe’de de aynı anlamda kullanılır. Amellerin dayandığı temel. Bulunduğu yer, kalptir. Bu yüzden niyete, kalbin kalbi de, denir. Niyetin yeri kalp olmasaydı, kalbin kıymeti bilinmezdi. Zira, müminin niyeti, amelinden daha hayırlıdır. (Hadis-i Şerif). Niyet kalbin dizgini, amelin ruhu ve kumandanı, kasdın başlangıcı, konuşma, susma, hareket ve sekenât gibi, dışa ait fiillerin içidir. Niyet, Rabbü’l-âlemin’in nazar ettiği yerdir. Ebu Talib-i Mekkî Kutu’l -Kulûb’da, ehl-i beytten bu hususta hikmetli bir söz nakleder: “Allah, amel olmadan kuru lafı, niyet olmadan da, ameli kabul etmez”.

Arapça nokta, küçük parça, iş, mesele, mekan, saha anlamlarını ihtiva eden bir kelime. Tasavvufta nokta, harflerin başlangıcı ve sonudur. Harflerin hepsi, noktanın yayılmasından meydana gelir, bu bakımdan harflerin hepsi, noktadadır. Bütün harfler, noktadan ibarettir. İşte tıpkı bunun gibi, bütün varlıkların suretleri, her an Allah’ın bilgisinde ta’ayyün eder, bu ta’ayyün, varlıkların zuhuruna (ortaya çıkmasına) sebep olur. Bu sebeple kâinat, gerçekte taayyün-i zâtî’nin, yani Allah’ın zâtına ait sıfatı olan bilgi (ilim) sinde belirmiş, suretlerin, yokluk âleminde zuhurundan ibarettir ve âlemlerin varlığı izafî (rölatif) varlıktır. Gerçek varlık, yalnızca Allah’ındır. Nokta o, “zatî ta’ayyün” dür, kainat da adeta harflerdir.

Sa’y ile eyleyüben nokta-i ilmi teksir

Eyledim bir nice dem, ders-i fenayı tekrir.

Esrar Dede

Tövbeler, bir dahi ben kimseye etmem kederi

Yürü ey zülf-i siyah, noktadan aldım haberi.

Seher Abdal