Yapısal değişimin en iyi bilinen modeli, büyük ölçüde, savaş sonrası dönemde birçok gelişmekte olan ülke için gelişme kalıplarını inceleyen geç ekonomist Hollis B. Chenery ve meslektaşlarının ampirik çalışmalarına dayanan modeldir. Hem kesitli hem de zaman serisi olarak kişi başına düşen gelir düzeyindeki farklı düzeylerdeki ülkelerin ampirik çalışmaları, kalkınma sürecinin çeşitli karakteristik özelliklerinin tanımlanmasına yol açmıştır. Bunların arasında tarımdan sanayi üretimine geçiş, istikrarlı fiziksel ve beşeri sermaye birikimi, tüketici taleplerinde gıda ve temel ihtiyaçlara önem vermekten farklı olarak mamul mal ve hizmetlere yönelik arzulara, şehirlerin ve şehir sanayilerinin, insanlar çiftliklerden ve küçük kasabalardan göç ettikçe büyümesi ve çocuklar ekonomik değerlerini ve ebeveynlerini yitirdiklerinde aile büyüklüğü ve genel nüfus artışındaki düşüşün geleneksel olarak etiketlenmiş çocuk kalitesini (eğitim) miktar olarak değiştirmesine yer verilmiştir.

Büşra Karakuzu

Nobel ödüllü iktisatçı Lewis’in iki sektörlü modeli: aşırı nüfuslu kırsal kesim ve yüksek verimli, modern, kentsel sanayi sektöründen oluşmaktadır. Kırsal kesimde sınırsız emek arzı olduğu varsayılmaktadır. Bu sınırsız emek arzı, marjinal verimliliği sıfır veya negatif olan kırsal işgücünün bir kısmını ifade etmektedir.

Lewis’in yaklaşımına göre aşırı nüfuslu kesimde işgücü fazlası nedeniyle gizli işsizlik vardır ve sanayi sektöründe tam istihdam bulunmaktadır. İktisadi faaliyetler tarımdan sanayiye kaymıştır. Diğer bir deyişle, kalkınma sırasında kırsal kesimin başlıca kaynağı olan işgücü, kente gitmekte ve sanayi büyümektedir. Giderek büyüyen sanayi kesiminde ortaya çıkan iş gücü talebi, tarım kesiminden gelen iş gücüyle karşılanabilmektedir.

Büşra Karakuzu

Yapısal değişim teorisi, azgelişmiş ekonomilerin iç ekonomik yapılarını geleneksel geçimlik tarıma olan yoğun bir vurgudan daha modern, daha kentli ve daha endüstriyel olarak çeşitli imalat ve hizmet ekonomisine dönüştürme mekanizmasına odaklanmaktadır.

Yapısal değişim yaklaşımının iyi bilinen iki temsili örneği W. Arthur Lewis’in “iki sektörlü sınırsız emek” teorik modeli ve Hollis B. Chenery ve ortak yazarlarının ampirik analizidir.

Büşra Karakuzu

Herhangi bir gelişme için gerekli olan temel kalkınma stratejilerinden biri, ekonomik büyümeyi hızlandıracak yeterli yatırımın yaratılması için yerli ve yabancı tasarrufların seferberliğiydi. Daha fazla yatırımın daha fazla büyümeye yol açtığı ekonomik mekanizma Harrod-Domar büyüme modeli olarak tanımlanmaktadır ve bugün AK modeli olarak adlandırılır, çünkü sermaye stoku K’nın sabit bir terim olan A ile çarpımı tarafından verilen çıktıya sahip doğrusal bir üretim fonksiyonuna dayanmaktadır. Harrod-Domar büyüme modeline göre, ekonomiler büyümek için tasarruf ve yatırım yapmalıdır. Çünkü ne kadar tasarruf ve yatırım yaparlarsa o kadar hızlı büyümektedir.

Büşra Karakuzu

Kalkınmanın aşamalı büyüme modeli, bir ülkenin kalkınmayı başarmada sıralı aşamalardan geçtiği, Amerikan iktisat tarihçisi Walt W. Rostow tarafından savunulan bir ekonomik kalkınma teorisidir. Rostow’un teorisine göre bir ülke kalkınma aşamasında birçok doğrusal aşamadan geçmektedir. Bu aşamalar şu şekildedir:

• Geleneksel Toplum Aşaması: Ekonomik sistem durağandır ve geleneksel ekili biçimlerde tarıma hakimdir. Bir saatlik çalışma ile verimlilik, aşağıdaki büyüme aşamalarına göre daha düşüktür. Toplum hiyerarşik bir yapıyı karakterize eder ve bu nedenle sosyal hareketliliğin yanı sıra düşey dikeydir. Newton döneminde, Rostow’un “Geleneksel Toplum” un tarihsel bir örneği kurulabilir.

• Kalkışa Hazırlık Aşaması: Bu aşamada yatırım oranları yükselmekte ve dinamik bir gelişme başlamaktadır. Bu tür bir ekonomik gelişme, sanayi devriminin bir sonucudur. Tarımın gelişimini de içeren bu dönüşümün bir sonucu olarak, birincil sektörün işgücü fazlalık haline gelmiştir. “Kalkışa Hazırlık” için ön koşul, bir asırdır süren endüstriyel devrimdir.

• Kalkış Aşaması: Bu aşama dinamik ekonomik büyüme ile özdeşleşmiştir. Bu ekonomik büyümenin temel özelliği, dışsal girdiler gerektirmeyen, kendi kendine sürdürülebilir bir büyümedir. İngiltere’deki tekstil endüstrisi gibi, birkaç öncü endüstri de kalkınmayı destekleyebilir. Genel olarak “Kalkış”, iki ila üç yıl sürer; İngiltere’de 17. yüzyılın ortalarında veya 17. yüzyılın sonlarında Almanya’da gerçekleşmiştir.

• Olgunluk Aşaması: Yüzde 40 ila 60 oranında sürekli yatırımlarla karakterize Ekonomik ve teknik ilerleme bu aşamada hakimdir. Neo-teknik endüstrileri gibi yeni endüstriler ortaya çıkmaktadır(örneğin; elektrik endüstrisi, kimya endüstrisi veya makine mühendisliği). Bu dönüşümün bir sonucu olarak sosyal ve ekonomik refah, özellikle ikincisi artmaktadır. Genellikle “Olgunluk Aşaması”, “Kalkış ”’tan yaklaşık 60 yıl sonra başlamıştır.. Avrupa’da bu 1900’lerde olmuştur.

• Kitlesel Tüketim Aşaması: Bu, Rostow’un beş aşamalı gelişim modelindeki son adımdır. Burada, toplumun çoğu kısmı refah içinde yaşamakta ve bu toplumda yaşayan insanlara hem bolluk hem de çok sayıda seçenek sunulmaktadır. Ona göre Batı ya da ‘Kuzey’ bugün bu kategoriye girmektedir.

Büşra Karakuzu

Büyüme modelinin doğrusal aşamaları, II. Dünya Savaşı’ndan sonra Avrupa’nın ekonomisini canlandırmak için kullanılan Marshall Planı’ndan ağır bir şekilde ilham alan ekonomik bir modeldir. Ekonomik büyümenin ancak sanayileşme ile sağlanabileceğini varsayar. Büyüme, yerel kurumlar ve sosyal tutumlarla, özellikle de bu unsurlar tasarruf oranını ve yatırımları etkiliyorsa sınırlandırılabilir. Dolayısıyla ekonomik büyümeyi engelleyen kısıtlamalar, bu model tarafından topluma dahil olduğu düşünülmektedir.

Büşra Karakuzu

Ekonomik kalkınma, ekonomik büyümeyi sağlayan ve yaşam kalitesini iyileştiren önemli bir bileşendir. Kalkınma kavramı sadece ekonominin büyümesi, gelirdeki artış ile özdeşleştirmek doğru bir yaklaşım değildir. Büyüme ve gelirin artması, Amartya Sen’in yaklaşımında ifade ettiği gibi özgürlükleri geliştirme aracı olarak önem taşımaktadır. Bu bölümde, kalkınmanın gelişimi ile ilgili tarihsel süreçlerin anlaşılması için kalkınma modelleri ve ortaya çıkışlarını ele almaktayız.

Klasik II. Dünya Savaşı sonrası ekonomik kalkınma literatürüne dört ana ve bazen de rekabet eden düşünce dizileri hakim olmuştur: büyüme aşamasının doğrusal aşamaları modeli, yapısal değişim teorileri ve kalıpları, uluslararası bağımlılık devrimi ve  neoklasik, karşı devrim. Son yıllarda, tüm bu klasik teorileri kullanan eklektik bir yaklaşım ortaya çıkmıştır.

Büşra Karakuzu

İnsani Gelişme Endeksi (HDI) Eğitim, sağlık ve kişi başına ayarlanmış reel gelir ölçütlerini birleştirmeye dayanan ulusal sosyoekonomik gelişimi ölçen bir endekstir. İnsani Gelişme Endeksi (HDI), insan seçimlerinin genişletilmesinin, gelişim sonuçlarını değerlendirmek için nihai kriter olması gerektiğini vurgulamak için oluşturulmuştur. Ekonomik büyüme bu sürecin bir aracıdır, ancak kendi içinde bir son değildir. HDI, ulusal politika tercihlerini sorgulamak için de kullanılabilir, kişi başına aynı Gayri Safi Milli Gelire (HDI) sahip iki ülkenin nasıl farklı insani gelişme sonuçları verebileceğini sorarak kullanılabilir.

Yeni HDI, her bir ülkeyi üç amaç veya nihai gelişim ürününe dayanarak 0 (en düşük insani gelişme)’dan 1 (en yüksek insani gelişme) ölçeğine göre sıralamaktadır. Bu sıralamayı yaparken doğumdaki yaşam beklentisi ile ölçülen uzun ve sağlıklı bir yaşam; yetişkinler tarafından elde edilen ortalama okul eğitimi ile okul çağındaki çocuklar için beklenen okul yıllarının bir kombinasyonu ile ölçülen bilgi; ve her bir ülkenin para biriminin farklı satın alma gücü paritesi için yaşam maliyetini yansıtacak ve azalan marjinal gelir faydası varsayımı için ayarlanan kişi başına gayri safi yurtiçi hasıla ile ölçülen iyi bir yaşam standardına odaklanmaktadır. Yeni HDI’nin hesaplanmasında iki adım vardır: birincisi, üç “boyut endeksi” oluşturmak; ve ikincisi, genel Yeni İnsani Gelişme Endeksini (NHDI) oluşturmak için sonuçta ortaya çıkan endeksleri toplamaktır.

Büşra Karakuzu

1960’larda Uluslararası Çalışma Örgütü’nden, Dünya Bankası’ndan ve bağımsız araştırmacılardan, kişi başına gelir kullanımına ve ekonomik büyüme kriterinin kalkınmanın ölçütleri olarak kullanılmasına karşı artan tepkiler ortaya çıkmıştır. Çünkü ekonomik büyüme ve gelir göstergeleri, çok karmaşık ve dünyanın birçok yoksul ekonomisinde oldukça yaygın olan kaynak dağılımı ile ilgili eşitsizlikleri tam anlamıyla açıklayamamaktadır. Tüm Kişi başına düşen ölçütlere göre GNI, GSYH veya PPP’ye alternatif olarak ya “temel ihtiyaçlar yaklaşımı” ya da “fiziksel yaşam kalitesi indeksi (PQLI)” önerilmiştir.

Fiziksel Yaşam Kalitesi Endeksi, kalkınmanın bir göstergesi olarak insanların barınma, beslenme, sağlık gibi esas gereksinimlerinin karşılanmasını ölçmektedir. Bu yöntem kalkınmanın temel amacını sunmaktadır. Bu temel ihtiyaçların karşılandığı toplumda, yaşam kalitesi artmakta insanlar iyi bir yaşam sürmektedir. Böyle toplumlarda insanlar iyi beslenir ve giyinir, birçok ürüne erişim imkânı bulur, boş zaman ve eğlence lüksüne ve sağlıklı bir çevresel yaşam imkânına sahiptir. Kalkınmış bir toplum için asgari gereksinimin, yüksek fiziksel yaşam kalitesi olduğuna ve bu kalitenin de sadece toplumun küçük bir azınlığı ile sınırlı kalmaması gerektiğine inanılmaktadır.

Büşra Karakuzu

Kişi başı gelir düzeyi, çoğu araştırmacı tarafından kalkınma için önemli bir gösterge olarak kabul edilmektedir. Ülkelerin kalkınmışlığını karşılaştırmak için en çok tercih edilen değişkendir. Ancak kalkınma yalnızca kişi başına düşen gelir ile belirlenmemektedir. Yaşam süresinin uzatılması, okur-yazarlık oranı, bebek ölümlerinin azaltılması gibi unsurlarla birlikte incelemek gerekmektedir. Bunu savunan iktisatçılar, bu göstergelerin tamamının verilerinin toplanması ve ülkelerin kalkınmışlığını kıyaslama konusunda oldukça zor olduğu kabul etmektedir.

Büşra Karakuzu

İktisadi anlamda, kalkınma geleneksel olarak, bir ülkenin üretiminin nüfusunun artış hızından daha hızlı bir oranda artmasını sağlamak için kişi başına düşen gelir artış oranlarının elde edilmesi anlamına gelmektedir. Kişi başına düşen “reel” büyüme düzeyleri ve gayri safi milli gelir (GNI) (kişi başına GSMH parasal eksi enflasyonu) nüfusun genel ekonomik refahını – ortalama bir vatandaşın tüketim ve yatırım yapması için reel mal ve hizmetlerin ne kadarı mevcut olduğunu- ölçmek için kullanılır.

Kalkınma stratejileri genellikle tarım ve kırsal kalkınma pahasına hızlı sanayileşmeye odaklanmıştır. Hızlı sanayileşme yüzünden; yoksullukla mücadele, ayırımcılık, işsizlik sorunları, gelir dağılımı- büyüme görevleri – ikinci sırada kalmıştır.

Kalkınmaya yeni bir yaklaşım olarak Amartya Sen “kapasite yaklaşımı”nı ortaya çıkarmıştır. Sen’e göre kalkınma, insan hayatının iyileştirilmesine ve özgürlüğün gelişmesine daha çok odaklanmalıdır. Geleneksel iktisadi kalkınma görüşündeki gelir/tüketim/fayda anlayışı yerine sahip olunan kapasite ve özgürlük mutluluğu göstermektedir.

Sen, kapasiteyi “bir kişinin işlevlerin seçimi konusunda sahip olduğu özgürlük, kişisel özellikleri (özelliklerin işlevlere dönüştürülmesi) ve sahip olduğu mallar üzerindeki yetkisi” olarak tanımlamaktadır.

Sen’in bakış açısı, kalkınma ekonomistlerinin neden sağlık ve eğitime ve daha yakın zamanda sosyal içerme ve güçlendirme konularına çok fazla önem verdiklerini açıklamaya yardımcı olmaktadır ve yüksek gelir seviyesine sahip ancak düşük sağlık ve eğitim standartlarına sahip ülkelerden “gelişmeden büyüme durumu” olarak bahsetmiştir. Gerçek gelir esastır, ancak malların özelliklerini işlevlere dönüştürmek için kesinlikle gelir kadar sağlık ve eğitim de gereklidir.

Hicks ve Streeten, ekonomik kalkınma göstergelerini ekonomik ve sosyal değişkenler olarak ele almışlardır. Doğumda beklenen yaşam süresi, kalori tüketimi, bebek ölüm oranı, ilkokula kayıt olma oranı, okur yazarlık oranı, oda başına düşen kişi sayısı(kentsel) ve içme suyu bulunmayan konut birimleri(%) sosyal değişkenler olarak ele alınmıştır. Ekonomik değişkenler olarak ise gazete tüketimi, otomobiller, radyo alıcıları, elektrik tüketimi ve enerji tüketimi kullanılmıştır.

Ekonomik kalkınmanın ölçülmesinde kişi başı gelir düzeyi, fiziksel yaşam kalitesi endeksi ve insani kalkınma endeksi başlıca kullanılan değişkenlerdir.

Büşra Karakuzu

İktisadi kalkınma çalışması, ekonomi ve politik ekonomi konusundaki daha geniş disiplinlerin en yeni, en heyecan verici ve en zorlu dallarından biridir. Her ne kadar Adam Smith’in ilk “kalkınma ekonomisti” olduğunu ve 1776’da yayımlanan “Ulusların Zenginliğinin ekonomik kalkınma konusunda ilk tez olduğu iddia edebilse de Afrika’daki, Asya’daki ve Latin Amerika’da ekonomik kalkınma sorunlarının ve süreçlerinin sistematik bir çalışması sadece son beş yılda ortaya çıktı. Kalkınma ekonomisi, standart ya da değiştirilmiş bir biçimde diğer iktisat branşlarından ilgili ilke ve kavramlardan faydalanmakla birlikte, çoğunlukla kendi kendine özgü analitik ve metodolojik kimliğini hızla geliştiren bir çalışma alanıdır.

İktisadi kalkınma kavramı ilk kez İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra kullanılmaya başlamıştır. Ülkeler siyasi bağımsızlıklarını kazanmaya başladıktan sonra kalkınma iktisadı çalışmalarına başlanmıştır. Bu kalkınma iktisadı çalışmaları ile durgunluğu büyümeye; düşük geliri yüksek gelire dönüştürmek ve mutlak yoksulluğu azaltmak amaçlanmıştır. İktisadi kalkınma, gelişmekte olan ekonomilerin gelişmiş ekonomiler haline geldiği süreçtir. Başka bir deyişle, düşük yaşam standartlarına sahip ülkelerin, yüksek yaşam standartlarına sahip ülkeler olduğu süreçtir. Ekonomik kalkınma aynı zamanda nüfusun genel sağlık, refah ve akademik seviyesinin iyileştirildiği süreci ifade etmektedir.

Basitçe söylemek gerekirse; ekonomik kalkınma, yaşam standartlarının iyileştirilmesi ile ilgilidir. “Geliştirilmiş yaşam standartları”, daha yüksek düzeyde eğitim ve okuryazarlık, işçilerin gelirleri, sağlık ve yaşam alanlarını ifade etmektedir. Kalkınma ile insanların yaşam düzeylerini, öz saygılarını ve özgürlüklerini artırarak insan yaşamının kalitesinin ve kapasitesinin iyileştirilmesi sağlanmaktadır.

İktisadi kalkınma ve iktisadi büyüme terimleri benzer kavramları içermekle birlikte, aynı değildir. Ekonomik büyüme, GSYH’yi artırmak, yani ekonominin boyutunu büyütmekle ilgilidir. GSYH gayri safi yurtiçi hasıla anlamına gelmektedir. GSYH, belirli bir dönemde bir ülkedeki tüm ekonomik faaliyetlerin toplamıdır. Bir ekonominin ürettiği tüm ürün ve hizmetlerin net değeridir. Ekonomik kalkınma, ekonomik büyümeden daha geniş bir kavramdır. Kalkınma sosyal ve ekonomik ilerlemeyi yansıtır ve ekonomik büyümeyi gerektirir. Büyüme kalkınma için hayati ve gerekli bir durumdur, ancak kalkınmayı garanti edemediği için yeterli bir durum değildir. Aynı zamanda iktisadi büyüme kavramı ile birbirlerini tamamlayıcı özelliklere sahiptir. Büyüme olmadan kalkınma sağlanması mümkün değildir.

Büşra Karakuzu

Son Dakika: Hafta Sonu Için 30 Büyükşehir Ve Zonguldak’ta Sokağa Çıkma Yasağı Ilan Edildi. Yasaktan kimler muaf? Kimler dışarı çıkabilir? Hangi iş yerleri çalışıyor?

AÇIK OLACAK İŞYERİ, İŞLETME VE KURUMLAR

a) Ekmek üretiminin yapıldığı fırın ve/veya unlu mamül ruhsatlı işyerleri,
b) Tüm sağlık ürünleri ve tıbbi malzemelerin (tıbbi maske dahil) üretiminin yapıldığı işyerleri,
c) Kamu ve özel sağlık kurum ve kuruluşları, eczaneler,
d) Zorunlu kamu hizmetlerinin sürdürülmesi için gerekli kamu kurum ve kuruluşları (huzurevi, yaşlı bakım evi, rehabilitasyon merkezleri, acil çağrı merkezleri vb.)
e) Her bir 50.000 nüfusa bir adet olmak üzere göre valilikler/kaymakamlıklar tarafından belirlenecek akaryakıt istasyonu ve veteriner klinikleri,
f) Doğalgaz, elektrik, petrol sektöründe stratejik olarak faaliyet yürüten büyük tesis ve işletmeler (Tüpraş, termik ve doğalgaz çevrim santralleri gibi)
g) PTT, Kargolar vb dağıtım şirketleri,
h) Hayvan barınak, çiftlik ve bakım merkezleri,

İSTİSNA KAPSAMINDA OLAN VATANDAŞLAR

a- Bu genelgenin (2) numaralı başlığında yer alan “Açık Olacak İşyeri, İşletme ve Kurumlarda” yönetici, görevli veya çalışanları,
b- TBMM çalışanları,
c- Kamu düzeni ve güvenliğinin sağlanmasında görevli olanlar,
d- Acil çağrı merkezler çalışanları,
e- Birinci derece yakınlarının cenaze defin işlemlerini gerçekleştirecek ve katılacak olanlar,
f- Elektrik, su, doğalgaz, telekomünikasyon vb. kesintiye uğramaması gereken tedarik sistemlerinin sürdürülmesi ve arızalarının giderilmesinde görevli olanlar,
g- Ürün ve/veya malzemelerin naklinde lojistiğinde yurt içi ve dışı taşımacılık kapsamında görevli olanlar,
h- Gazete, radyo ve televizyon kuruluşlarında görevli olanlar,
i- Yaşlı bakımevi, huzurevi, rehabilitasyon merkezleri, çocuk evleri vb. sosyal koruma/bakım merkezleri çalışanları,
j- PTT, kargo ve su dağıtım şirketi çalışanları,
k- Demirçelik ve cam sektörü vb. sektörlerde faaliyet yürüten işyerlerinin, fırın, soğuk hava depoları gibi çalışması zorunlu bulunan
l- Bozulma riski bulunan tarım ve hayvancılık ürünlerinin hasatında çalışacaklar,
m- Fırınlarda üretilen ekmeğin dağıtımında görevli olan araçlar ve çalışanlar,
n- Kızılay koordinesinde kan ve plazma bağışı için randevusu olanlar,
Belirtilen istisnalar dışındaki tüm vatandaşların evlerinde kalması esastır.

Türk edebiyatının, eserleriyle günümüzün popüler kültüründe en fazla yer edinmiş kalemlerinin başında gelen Reşad Nuri, Üsküdar’da doğmuş ve burada başladığı ilk eğitimini Çanakkale’de devam ettirdikten sonra İzmir’deki bir misyoner okulu olan Frerler Mektebi’ne kaydolmuş; fakat bitirmeden tasdiknâme alıp açılan bir imtihanı kazanarak İstanbul Dârülfünûnu Edebiyat Şubesi’ne girip, buradan 1912’de mezun olmuştur. İlk görevi Bursa İdâdîsi’nde Fransızca öğretmenliği olan Reşad Nuri, daha sonra İstanbul’da, aralarında İttihat ve Terakki, Vefa Sultânîsi, İstanbul Erkek ve Erenköy Kız liselerinin yer aldığı pek çok okulda Fransızca, Türkçe, felsefe, pedagoji öğretmenliği ve idârecilik yapmıştır.

1927’de Millî Eğitim Bakanlığı müfettişi olan ve 1939’da Çanakkale’den seçilip 1946’ya kadar sürdüreceği milletvekilliğine dek on iki yıl yürüttüğü bu görevde, memleketin pek çok köşesinde gördüğü manzaraları, insanları, dönemin kasaba ve şehirleri, eğlenceleri ile Anadolu insanının modern hayata intibâk çabalarını, türlü yokluklara ve cehâlete rağmen bütün bunları kapatan yüksek faziletlerini bir deneme üslûbu tutturarak kaleme aldığı Anadolu Notları (I-II, 1936, 1966), cumhuriyet dönemi gezi edebiyâtımızın güzel örneklerinden biri olarak doğmuştur.

Reşad Nuri imzasız birkaç şiirini neşrettikten sonra millî edebiyat cereyânının pek mühim bir yayın organı olan Genç Kalemler dergisindeki ilk makâlesiyle edebiyat dünyasına girer ve ilk hikâyesini “Eski Ahbap” adıyla 1917’de Diken mecmuasında yayınlar. İlk romanı olan ve trajik bir aşk hikâyesinin öznesi olarak yüzü korkunç derecede yanmış Süleyman’ın hikâyesini anlattığı Harabelerin Çiçeği ise 1919’da Zaman gazetesinde tefrîka edilip aynı yıl kitaplaştırılır. Şüphesiz Reşat Nuri’ye asıl şöhretini kazandıran ve günümüze kadar ismi anıldığında hemen akla gelen en önemli ve çokça basılan romanı, Çalıkuşu’dur. Bu eser, 1922’de Vakit gazetesinde tefrîka edilip yine aynı yıl kitaplaştırılmıştır. Eserde, başlangıçta sâdece mâişetini kazanmak ve nişanlısından uğradığı ihânetin gamından kurtulmak için Anadolu’da bir köy öğretmenliğini kabûl eden Feride’nin, evvela karşılaştığı cehâlet, sefâlet ve taassup karşısında sendelemesi; fakat zamanla tüm bunlara alışıp öğrencilerinden birini evlât edindikten ve böylece bütün sıkıntılarından kurtulduktan sonra kendisini idealist amaçlarla bu çocukların mutluluğuna vakfetmesi hikâye edilmiştir. Onun bu sergüzeşti çevresinde pek çok cemiyet meselesi ve onun üzerine yerleştirilen şahıs kadrosuyla Anadolu, hikâyeciliğimizde Refik Hâlid’in başardığı şekilde -ve belki Nâbizâde Nâzım’ın Karabibik (1890)’i ve Ebûbekir Hazım Tepeyran’ın Küçük Paşa (1910)’sı gibi örnekleri tâkiben- Türk romancılığına kuvvetli ve en popüler edebî metinlerden biri yoluyla girmiş olur. Bu eser, aynı zamanda edebiyâtımızda memleket edebiyâtı çığırının da öncülerinden biri sayılmıştır.

Tıpkı Çalıkuşu’ndaki Feride gibi, 1928’de yayınlanan Acımak romanında öğretmen okulunu bitirip Anadolu’ya koşan Zehra ve yazarın ölümünden sonra, 1962’de basılan Kan Davası’nda yedek subaylığını yapıp kendisini Bozova’nın bir köyüne adayan öğretmen Ömer de Reşat Nuri’nin hayatı boyunca Anadolu’nun köy manzarasından vazgeçmediğini göstermektedir.

1944’te yayınlanan ve bir Anadolu kasabasının 1914 senesi içindeki manzarasını bozulan bürokrasinin eleştirisini yapmak için fon olarak kullandığı kara mizah eseri Değirmen ve ayrıca yine popüler eserlerinden biri ve H. Çelik’in tâbiriyle, “yanlış Batılılaşma’nın getirdiği zihnî ve ailevî krizlerin romanı” olan 1930’da neşredilmiş Yaprak Dökümü, yazarın sosyal hayatın sakatlıklarını tenkid etmek gibi bir misyonu yüklenmiş eserleridir.

Reşad Nuri’nin Tanrı Misafiri (1927), Leylâ ile Mecnun (1928), Olağan İşler (1930) gibi bazı hikâye kitapları dışında, yirmi dokuzu telif, yirmi biri tercüme ve uyarlama olan elli civârında oyunu tespit edilmiştir. Yine H. Çelik’e göre; oyunlarıyla romanları arasında ortak temaları tâkip eden paralellikler olmasının sebebi, bazı romanlarının evvela birer tiyatro eseri olarak yazılmasından ve ayrıca her romanının senaryosunu yazmasından kaynaklanmaktadır. Meselâ en önemli eseri Çalıkuşu, önce İstanbul Kızı adıyla tiyatro için yazılmıştır.

Eserlerinde, yalın ve tabiî bir dil kullanan Reşad Nuri, “memleketin muhtelif safhalarından alınmış”; fakat aynı mecrâ içinde akan anlatılarıyla – Ertaylan’ın dilinden alıntılayarak ifâde edecek olursak- “hayatın acı, tatlı, temiz, kirli bütün tabakalarını kendine mahsus sâde ve mütevâzı bir sanatla gösteren  realizm edebiyatı numûne”leri ortaya koymuş bir edebiyatçımızdır.

Göktürk Ömer

Yakup Kadri, 1833’te Manisa’yı işgâl eden Kavalalı İbrâhim Paşa’ya katılıp Mısır’a giden Abdülkâdir Bey’in ve Mısır’da İbrâhim Paşa’nın konağında tanıştığı İkbâl Hanım’ın oğlu olarak Kâhire’de dünyaya geldi. Âilesinin Türkiye’ye dönmesi sonrasında ilk mektep eğitimini Manisa’da tamamladı. Babasının ölümü üzerine annesinin Mısır’a dönmesiyle, İzmir’de sürdürdüğü ve yarım kalan eğitim hayâtına İskenderiye’de devam eden Yakup Kadri, II. Meşrûtiyet’ten kısa bir süre önce âilesinin İstanbul’a gelmesiyle yüksek öğrenimine burada Mekteb-i Hukuk’ta devam etti; fakat bitiremedi.

İsviçre’de üç yıl tüberküloz tedâvisi gördükten sonra 1919’da İstanbul’a dönüp 1894’ten beri neşredilen Türkçü İkdam gazetesinde Millî Mücâdele yanlısı yazılar yayınlamaya başladı ve 1921’de Ankara hükûmetinin dâvetiyle Anadolu’ya geçti. Yunan ordusunun yıkım ve zulmünü incelemekle görevli Tetkik-i Mezâlim Heyeti’nde görev alarak Batı Anadolu’da dolaşan ve 1923’ten 1934’e kadar on bir yıl milletvekilliği yapan Yakup Kadri, 1932 – 1935 yılları arasında yayınlanacak ve Türk fikir hayâtında Kemalizmin millî bir ideoloji olarak işlenmesi rolünü üstelenecek Kadro dergisinin kurucuları içinde yer aldı. Atatürk’ün onayı ve girişimiyle neşredilen bu dergi, daha sonra, yine onun müdahalesiyle kapandı ve Yakup Kadri Tiran’a elçi olarak gönderildi. Böylece bu vâdideki anılarını Zoraki Diplomat adıyla kitaplaştıracağı yirmi yıl kadar sürecek diplomatlık hizmeti başlamış oldu. Tiran sefiriyken Arnavutluk’un İtalya tarafından işgâli üzerine Prag’a atanan; fakat burası da Almanlar tarafından işgâl edilince Lahey’e gönderilen Yakup Kadri, buranın da işgâliyle bir süre açıkta kalsa da Tahran ve Bern sefirlikleriyle meslek hayatını sürdürdü. 27 Mayıs ihtilâlinden sonra CHP milletvekili olsa da, partisinden, Atatürk’ün yolundan ayrıldığı gerekçesiyle kısa bir süre sonra istifâ etti.

Fecr-i Âtî edebiyat topluluğu içinde ilk eseri Nirvana adlı piyes olan Yakup Kadri, Genç Kalemler, Dergâh, Türk Yurdu, Yeni Mecmua gibi pek çok dergide daha ziyâde eleştiri yazılarıyla temâyüz etmiştir. Balkan Savaşları öncesinde Yahya Kemâl’in nev-Yunânîlik anlayışından da etkilenen yazar, zorlu savaş yıllarından sonra ferdiyetçi sanat anlayışını bırakarak Türkiye toplumunun son bir asırlık serencâmını kendi kişisel hayât öyküsünden çeşitli sahnelerle ele alacağı, Fransız edebiyâtından etkiler taşıyan toplumcu eserler vermeye başlamış ve bu vâdideki dönem romanlarıyla tanınmıştır. 1920’de İkdam’da tefrîka edilen Kiralık Konak, nesiller arası çatışmayı Batılılaşma ekseninde inceler. Onun devâmı olan Sodom ve Gomore ise işgâl İstanbul’unu ve şehrin o vasattaki – adından da anlaşılacağı üzere – tefessühünü anlatır. 1932’de yayınlanan Yaban, Anadolu köylüsünü Millî Mücâdele karşısında kayıtsız ve şuurdan yoksun gösteren bir tablo ortaya koyar. Böylece Anadolu hareketinin halka değil aydın bir zümreye dayandığı düşüncesini de neşreden bu romana yayınlanışından on yıl sonra CHP roman ödülünün tevcih edilmesi de ilginçtir. Ayrıca Yaban dolayısıyla köyü ve köylüyü tanımadığı yolunda eleştiriler almış, bilhassa romanın ilk baskısında bahsettiği “geviş getiren boz eşek” onun bu bilgisizliğinin metaforu olarak kullanılmıştır. Kaldı ki onda, her ne kadar toplumcu olsa da yetiştiği vasat dolayısıyla halkın geri tabakalarına karşı bir sakınganlık söz konusudur. Bunu, “Küçük olsun, büyük olsun, kadın olsun, erkek olsun burada ilk rast geldiğim her kişiye, hatta ilk girip çıktığım her yere karşı mutlaka böyle bir huylanma ve irkilme krizine tutuluyordum.” sözleriyle Manisa’daki çocukluk evresini anlatırken dile getirmiştir. Oradaki okul hayatında “vücutları sabun ve su yüzü görmemiş, üstleri başları pejmürde, ayakları çıplak bir alay çocuğun” kendisinde yarattığı “gönül bulantıları ve baş dönmeleri”nden de bahsetmiştir. Yakup Kadri’nin çoğu Batı Anadolu’da geçen ve köyü, köylüleri konu alan hikâyelerinde de hurâfe ve geçmiş örflerin câhil bıraktığı köylüler, “emsalsiz bir elem diyarı olan Anadolu” manzarasının figürleri olarak karşımıza çıkarlar. Ona göre, “Bizantik ruh”, “şarkkârî keyf”, “kanun, had, ölçüt tanımayan kesif, koyu, ağdalı zevkler” bütün Anadoluluların alemleridir. 1937’de çıkardığı Bir Sürgün’de, Avrupa’daki Jön Türklerin mâcerâsını ele alan Yakup Kadri’nin, 1956’da yayınlanan Hep O Şarkı adlı eseri ise bir Abdülhamid devri romanıdır. Yakup Kadri ayrıca tiyatro, hikâye gibi diğer edebiyat mecrâlarında da eserler vermiştir. Bunların dışında 1934’te yayınladığı Ahmed Hâşim ve 1946’da yayınladığı Atatürk adlı eseri, monografik içerikli değerli anılar olarak külliyâtı arasındaki yerlerini almışlardır.

Göktürk Ömer

Başkurdistan’ın İşimbay kazâsının Küzen köyünde doğan Zeki Velidi, altı yedi yaşlarında babasından Arapça, annesinden ise Farsça’yı öğrenmiştir. Hâtırâtında erken yaşta bu dilleri öğrenmiş olmasının ileriki yıllarda kendisine çok zaman kazandırdığını, ilmî faaliyetlere daha fazla mesai harcamasını sağladığını belirtmiştir. Yine hâtırâlarından nisbeten kültürlü bir muhitte yetiştiğini anlıyoruz. Büyük dedesi Velid Bay, 19. asrın ilk yarısında evini Başkurt kanton reisleri, Rus general ve vâlileri, molla ve şeyhlerin toplantı mahfiline çevirmiş önemli bir figür olarak karşımıza çıkıyor. Dayısı, hâtırâlarında, İbnü’l Esir’in İslam Tarihi’ni tercüme edip basmış, ayrıca Tarih-i Cevdet’i, Mehmet Ârif’in 93 Harbi hâtırâlarını  (Başımıza Gelenler) okumuş, o devir ve şartlar içerisinde etrâfından haberdar bir insan portresi olarak resmedilmiştir. Ayrıca bu, Türk dünyasının çeşitli merkezlerindeki ortalama kültüre sâhip kişilerin, 19. asrın ikinci yarısından îtibâren birbirlerinden ne denli haberdâr olduğunu da ortaya koyan güzel örneklerden birisidir. Zeki Velidi’nin annesi ve babası da Arapça ve Farsça vâsıtasıyla klâsik kültüre ünsiyeti olan insanlardandır. Babası bir mutasavvıftan icâzet ve şeyhlik almış bir adam, annesi ise çok fasih konuşan, öğretmenlik de yapan ve arada şiir yazan bir kadındı.

 Zeki Velidi, babasının arzusu doğrultusunda imam olmamak için “sırtındaki torba içinde bir yuvarlak ekmek, bir kangal kazı, bir cumak kuru peynir (kurut) ve bir miktar çay olduğu hâlde ayrıldı.” Orenburg ve ardından Kazan’a giderek Kasımiye Medresesi’nde eğitimini tamamladı. Burada Rus şarkiyatçılarından bazılarını tanıma imkânı buldu; onların vâsıtasıyla Türk târihine merak sardı ve Prof. Katanov’un yardımıyla Türkistan’a ilk araştırma gezisini düzenleyerek ilmî çalışmalarına başladı. Bir taraftan da Müslüman halkların, bilhassa Başkurtlar’ın siyâsî meseleleriyle ilgilenmeye başlayan ve bu maksatla Petersburg’a giderek burada Ufa temsilcisi sıfatıyla Duma Müslüman Fraksiyonu’na yardımcı olan ve ilk defa V. V. Barthold’la tanışan Zeki Velidi, 1917 komünist ihtilâli sonrasında, Rusya halkları için bir serbestiyet doğma ihtimâli üzerine ve Başkurtlar’ın siyâsî beklentilerini karşılamak amacıyla siyâsî faaliyetlere devamla Başkurt özerk hükûmetinin kurulmasına öncülük etti. Her ne kadar 1918’in ilk aylarında Kızıl Ordu bu millî teşekkülü, Volga bölgesindeki diğer organizasyonlarla birlikte tasfiye etse de, yaklaşan iç savaşta yeni rejimin geleceğinin Müslüman halkların tavrına bağlı olduğu düşüncesiyle Tatar – Başkurt Sovyet Cumhuriyeti kurulmuş ve Zeki Velidi bu süreçte Sovyetler safında taraf tutmak zorunda kalıp devrimin üç pişdârı olan Lenin, Troçki ve Stalin’le görüşmüş; fakat komünist vaatlerin birer palavradan ibâret olduğu anlaşılınca 1920’de Türkistan’a giderek Basmacılar’ın arasında Rus karşıtı mücâdeleye katılmıştır. Bu mücâdele günlerinde, o sırada Buhara’da olan Enver Paşa’yla da tanıştı ve onunla müzâkerelerde bulundu. Türkistan’da Rus işgâli Kızıl Ordu eliyle tamamlanırken 1923’te İran’a geçti. Bir taraftan siyâsî mücâdelesini sürdüren, diğer taraftan da ilmî çalışmalardan geri kalmayan Zeki Velidi, Meşhed’deki Ravda kütüphânesi’nde, o zamana dek başka eserlerden nakiller yoluyla varlığı bilinen; fakat günümüze intikâl etmediği düşünülen, İbn-el Fakih’in coğrafyası ve İbn Fadlân’ın seyahatnâmesini buldu. Bu ikinci eseri, 1932’deki Türk Tarih Kongresi’nde Kemalist rejimin gayrıilmî târih tezlerine karşı çıktığı için baskı altına alınması üzerine gideceği Viyana’da doktora tezi olarak ele aldı.

Zeki Velidi’nin Türkiye’deki hayatı, İran’dan sonra Afganistan ve Hindistan’ı tâkiben kısa süreli ziyâretini saymazsak 1925’te, o sırada Berlin’de bulunan Dr. Rıza Nur’un tavassutu ile Maarif Vekili Hamdullah Suphi (Tanrıöver)’nin dâveti ve Yusuf Akçura’nın kefâletiyle başlamıştır. Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı olup Maarif Vekâleti Telif ve Tercüme Heyeti üyeliğine, ardından 1927 yılının başında İstanbul Dârülfünûnu Edebiyat Şubesi’ne târih muallimi olarak atanan Zeki Velidi, V.V. Barthold’un Türkiye’ye dâvet edilmesini ve Dârülfünûn’da konferanslar vermesini de sağlamıştır; fakat yukarıda belirttiğimiz gibi, Birinci Türk Tarih Kongresi’nde yeni rejimin târih tezine muhalefet etmesi, bilhassa Şemseddin Günaltay’ın ve Rusya’da siyâsî görüş ayrılıkları dolayısıyla hasım olduğu Sadri Maksudî’nin taarruzları altında sanki bir milliyet düşmanı olarak lanse edilip meselenin şahsiyat vâdisine çekilmesiyle ülkeyi terk etmek durumunda kalmıştır. Zeki Velidi’nin, kongre öncesinde Dârülfünûn’da verdiği Timur ve Nakşibendîlik konulu bir ders dolayısıyla Mustafa Kemâl’e şikâyet edilmesi, Viyana’da yarım kalan bir ilmî çalışmayı tamamlamak için istediği iki yıllık iznin verilmemesi, Dârülfünûn’daki görevinden ayrılmasını gerektiren ve Kongre’deki tavrıyla bağlantılı tâlî meselelerdir. Togan, özetle, “Milattan binlerce yıl önce Asya’da bir medeniyet kurup büyük bir kuraklık sonrasında dünyaya yayılan Türk ırkı” düşüncesine karşı tenkidî yaklaşımını, târihî devirlerde nüfus kesâfetine bağlı göçleri esas alan ve 1946’da neşredilen Umumi Türk Tarihi’ne Giriş adlı sentez kitabında, Türk târihini Orta Asya bozkır toplumundan Selçuklu, İlhanlı gibi yerleşik hamlelere doğru tekâmül edip Osmanlı’yla zirveye ulaşan bir bütüncül yükseliş çizgisinde işleyerek devam ettirmiş ve Türk târih yazıcılığının omurgası, devletin özel çabasına rağmen geçerliliğini yitiren Târih Tezi’nin değil, onun görüşlerinin etrâfında şekillenmiştir.

Bütün bu tartışmalardan sonra anca Atatürk’ün ölümüyle Türkiye’ye dönüp yeniden İstanbul Üniversitesi’nde görev alan Zeki Velidi, 1944 senesinde, Dârülfünûn’daki ilk hocalığı zamânında öğrencisi olan Nihâl Atsız Bey’in Orkun dergisinde komünist faaliyetlere karşı devleti uyaran ve bâzı ricâli sert bir dille eleştiren yazılarından sonraki süreçte, memleketteki önde gelen milliyetçi isimlerle birlikte tutuklanıp Irkçılık – Turancılık suçlamasıyla yargılanmış, on beş ay hapiste kaldıktan sonra gelen mahkûmiyet kararını Askerî Yargıtay’ın bozması üzerine Ekim 1945’te tahliye edilmiş ve 1947 Mart’ında bütün suçlamalardan beraat etmiştir.

Üniversitedeki görevine döndükten sonra ilmî faaliyetlerini sürdüren, 1951’de İstanbul’da toplanan XXII. Oryantalistler Kongresi’nin başkanlığını yapan, daha önce kapatılan İslâm Tetkikleri Enstitüsü’nün 1953’te yeniden açılmasını sağlayıp müdürlüğünü deruhte eden ve 1970 yılına kadar üniversitede eğitim faaliyetlerini sürdüren Togan’ın, 1912’de Kazan’da neşredilen Türk – Tatar Tarihi adlı erken çalışmasını tâkiben pek çok eseri yayınlanmıştır. Cengiz Han’ın Türklüğünü savunduğu Moğollar, Çingiz ve Türkler (1941), Tophane’de mahkûmken yazmaya başladığı ve beraatinden sonra neşredilen Umumi Türk Tarihine Giriş, bugün hâlâ en önemli usûl kitaplarından biri olarak okutulan Tarihte Usul (1950), ölümünden hemen sonra neşredilen Oğuz Destanı. Reşideddin Oğuznamesi, Tercüme ve Tahlil (1972) dışında hâlâ neşredilmemiş çalışmaları da bulunmaktadır. Hayatının 1925’e kadarki devresini kaleme aldığı Hâtıralar da 1969 yılında neşredilmiştir. Togan, bu kitabın “Sonsöz”ünde, sonraki kırk dört yılın malzemelerini de dikkatli bir şekilde topladığını ifâde etmesine rağmen ilmî çalışmaları sebebiyle bu kısmı yazmaktan vazgeçtiğini belirtmiştir.

Göktürk Çakır

Modern Türk tarihçiliğinin bânîsi olan Fuad Köprülü, Sultanahmet’te Hâlid Ağa Konağı’nda dünyaya gelmiştir. Babası İsmail Faiz Bey, Bükreş sefiri Ahmed Ziya Bey’in oğlu ve Tanzimat ricalinden beylikçi İsmail Afif Bey’in torunudur. Baba tarafından aile silsilesi, onuncu kuşakta, 17. yüzyıl Osmanlı siyâsî hayatında önemli roller oynayan Sadrazam Köprülü Mehmed Paşa’ya ulaşır. Annesi Hatice Hanım  ise İslimiye ulemâsından Arif Hikmet Efendi’nin kızıdır.

Ayasofya Merkez Rüştiyesini bitirdikten sonra Mercan İdadisinde tahsiline devam eden Mehmed Fuad, erken yaşlarında edebiyata ve bilhassa şiire merak duymuştur. 17 yaşında Hukuk Mektebi’ne devam etmiş fakat üçüncü sınıfta, hukuk tahsilini yarıda bırakmıştır. Mektebe devam ettiği sırada hukuk tahsilinden hoşnut olmayan bir grup öğrenciyle Fecr-i Âti edebiyat topluluğunun kuruluşunda yer almış; Fecr-i Âticilerin meydana getirdiği kütüphaneden Hayat-ı Fikriyye adlı eseri yayımlanmıştır. Bunun yanı sıra, Recâizâde Mahmud Ekrem’in telkinleriyle Türk edebiyatı tarihiyle de ilgilenmiştir.

Selanik’te Ziya Gökalp’in etrafında kümelenen Genç Kalemler’in dilde sadeleşme fikirlerine başlangıçta mesâfeli duran ve sıkı bir tenkitçisi olan Mehmed Fuad, Balkan savaşlarıyla birlikte Türkçülerin safında yer almış ve bu kimliğini ömrü boyunca korumuştur. Bu gelişmede Balkan Savaşlarının yarattığı travma kadar, İttihat ve Terakki Partisi, Ziya Gökalp ve çevresiyle kurduğu ilişki de belirleyici olmuştur. 1912 yılında Selanik’in düşmesiyle İstanbul’a gelen Gökalp’ten çok etkilenmiş ve entelektüel çevrelerde onun tilmizi olarak anılmıştır. Köprülü’nün yazılarını yakından takip eden Gökalp, bu yetenekli genci çevresine almış; “Durkheim sosyolojisinin kapılarını açarak onu bu yoldan hareketle Türklüğün Orta Asya’daki derinliklerine uzanmaya teşvik etmiştir.”

1910 ile 1913 yılları arasında çeşitli dergi ve gazetelerde yazılar kaleme alan Köprülü, bu arada Mercan, Kabataş, İstanbul Lisesi ve Galatasaray Lisesinde edebiyat dersleri de vermiştir. 1913 yılında, İttihat ve Terakki Cemiyeti ile yakınlaşması neticesinde, henüz 23 yaşındayken Halid Ziya’nın Darülfunûn’dan istifasıyla boşalan Türk Edebiyatı Tarihi muallimliğine getirilmiş; iki yıl sonra da bu görevi, müderris sıfatıyla ifa etmeyi sürdürmüştür. Bu gelişme, Köprülü’nün hayatında ve ilmî çalışmalarında bir dönüm noktası teşkil etmiştir. Genç yaşında, üstelik üniversite eğitimini yarıda bırakmış lise mezunu birinin Darülfünûn’da kürsü sahibi olacağı haberi bazı çevrelerce yadırganmıştır. Köprülü, kaleme aldığı ve bugün dahi önemini koruyan “Türk Edebiyatı Tarihinde Usul” adlı makalesiyle yetkinliğini kanıtlamıştır. Darülfünûn’a atanmasının ardından da ilk işi Edebiyat-ı Osmaniyye Tarihi olan kürsünün adını Türk Edebiyatı Tarihi olarak değiştirmek olmuştur. Hâlide Edip, o dönemde birçok genç yazarın koruyucusu olan Gökalp’in, genç bilim adamı Fuad Köprülü’nün Türkolojiyle ilgili yayınları satın alması ve toplaması için Maarif Nezareti nezdinde aracı olduğunu yazmaktadır. Yine Köprülü, bu amaçla 1917 yılında devlet desteğiyle incelemelerde bulunmak üzere Viyana’ya gönderilmiştir.

Dârülfünûn’daki hocalığı sırasında Mâlûmât-ı Edebiyye (1914), Kıraat-ı Edebiyye (1914), Yeni Osmanlı Tarih-i Edebiyatı (1916), Millî Kıraat (1916), Turanlının Kitabı (1916), Türk Dilinin Sarf ve Nahvı (1917), Nasreddin Hoca (1918) gibi eserleri yayınlanan Fuad Köprülü’ye Türkiye ve dünya çapında haklı bir şöhret kazandıran 1918 yılında basılan Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar adlı eseri olmuştur. İlk bakışta Ahmed Yesevî ve Yunus Emre gibi birbirinden bağımsız görünen iki kısımdan oluşan İlk Mutasavvıflar’da, Doğu ve Batı Türklüğü arasında tarihî ve kültürel süreklilik olduğunu kanıtlamaya çalışmıştır. Türkiye’de bilimsel ve metodik din, tasavvuf tarihi araştırmaları için bir milat olan eser, Batı’da geniş yankı uyandırmış; Batılı Türkologlar tarafından büyük bir ilgi ve takdirle karşılanmıştır. Türkiye’de yeni bir sâhanın öncüsü olan eserle birlikte yurtdışında tanınan Köprülü, bu tarihten itibaren Avrupa’daki meslektaşlarıyla yakın ilişkiye girmiş ve Avrupa’nın çeşitli bilimsel dergilerinde makaleler yayınlamaya başlamıştır.

Köprülü’nün 1920’de ilk cildini neşrettiği Türk Edebiyatı Tarihi’nde de aynı yaklaşım dikkati çekmektedir. Türk edebiyatı tarihini bir bütün olarak değerlendiren Köprülü onu, İslâm öncesi Türk edebiyatı, İslam uygarlığı etkisindeki Türk edebiyatı ve Avrupa uygarlığı etkisindeki Türk edebiyatı olmak üzere üç büyük döneme ayırmış; Gökalp’ten alıntıladığı ve daha sonra pek çok çalışmasında kullandığı bu tasnif, modern araştırmacılar tarafından da benimsenmiştir.

1. Dünya Savaşı ve Millî Mücadele yıllarında bir yandan akademik çalışmalarını sürdüren Köprülü, öte yandan Yeni Mecmua, Büyük Mecmua gibi dergilerde; Dersaadet, İkdam, Tevhid-i Efkâr gibi gazetelerde edebiyat, tarih, siyaset, tenkit ve tanıtım içerikli makalelerle Türklüğe ilişkin yazılar yazmıştır. Cumhuriyet’in ilânından sonra da Dârülfünûn’daki akademik hayatına devam eden Köprülü’nün, bu dönemde yayınlanan ilk eseri Türkiye Tarihi’dir (1923). Söz konusu eserde Anadolu’yu yurt edinmelerine kadar Türklerin tarihi ele alınmaktadır. Eserin neşri dolayısıyla Atatürk, Köprülü’ye tebrik ve teşekkür içeren bir mektup göndermiştir. Atatürk’ün kendi el yazısı ile yazıp gönderdiği bu mektup kitapta yer almıştır.

1924 yılında İsmail Hakkı Baltacıoğlu’nun Dârülfünûn rektörü olmasıyla ondan boşalan Edebiyat Fakültesi dekanlığına fakülte meclisinin kararıyla Köprülü getirilmiştir. Bu görevi sırasında Darülfünun’a modern bir kütüphane kazandırmaya uğraşmış ve kütüphaneye birçok yazma eser koleksiyonunun satın alınmasına aracılık etmiştir. Aynı yıl, Atatürk’ün isteği ve Maarif Vekili Vâsıf Bey’in teşebbüsüyle 22 Mart 1924 tarihinde on bin kuruş maaşla Maarif Vekaleti müsteşarlığına getirilmiştir. Köprülü müsteşarlığı sırasında Dârülfünûn bünyesinde bir Türkiyât Enstitüsü’nün kurulması teşebbüslerinde bulunmuştur. 12 Kasım 1924’te Türkiyât Enstitüsü’nün tüzüğü ve kuruluşu Bakanlar Kurulu’nca  onaylamıştır. Bir gün sonra müsteşarlık görevinden istifa eden Köprülü, Edebiyat Fakültesi’ndeki görevine dönmüş; Bakanlar Kurulu’nun kendisine verdiği tam yetkiyle Türkiyat Enstitüsü’nün müdürü olmuştur.

6 Temmuz 1927’de, II. Meşrûtiyet döneminin bir kurumu olan ve Osmanlı Tarihi yazmak amacıyla kurulan Türk Tarih Encümeni başkanlığına Köprülü getirilmiştir. Bu süreçte encümen, varlığını Darülfünun Edebiyat Fakültesi bünyesinde sürdürmüştür. Köprülü’nün başkanlığında, Türk Tarih Encümeni’nin ancak 7 sayısı yayınlanmış; hükümetin yardımlarını kesmesi üzerine Encümen kapanma noktasına gelmiştir. Nihayet 1932 yılında Köprülü’nün Türk Tarihi Tetkik Cemiyeti’ne üye olmasıyla Encümen kapanmıştır.

Köprülü, Cumhuriyet inkılaplarını desteklemekle birlikte yeni devletin toplumsal, siyasal hamlelerinde, sosyolojik gerçeklikten yoksun ve acil çözümler üretmesini, Batı’nın akıl ve disiplininden ziyade biçimsel özelliklerinin taklit edilmesini şiddetle eleştirmiştir. Nitekim Latin harflerinin kabulü konusuna da talî ve şeklî bir mesele olduğunu düşünerek karşı çıkmış; fakat 1928 harf devriminden sonra bu görüşünü terk etmek zorunda kalmıştır. Özellikle 1930’lu yıllarda kaleme aldığı makalelerde Köprülü, harf inkılabının ateşli bir taraftarı olmuş; onu “Türk rönesansı” olarak değerlendirmiş ve Ortaçağ zihniyetinden kurtuluş için önemli bir araç görmüştür.

1931 yılında Türkiyat Enstitüsü bünyesinde yayınlanan Türk Hukuk ve İktisat Tarihi Mecmuası’nda yazdığı “Bizans Müesseselerinin Osmanlı Müesseselerine Tesiri Hakkında Bâzı Mülâhazalar” makalesiyle Batılı bilim adamlarının dikkatini bir kez daha çekmeyi başarmıştır.

15 Nisan 1931’de kurulan Türk Tarihi Tetkik Cemiyeti, Türk Tarihinin Ana Hatları’nı yeniden yazdırmak, orta öğretimde okutulan tarih derslerinin içeriğini tespit etmek, en önemlisi Türk tarih tezini güçlendirmek ve meşrulaştırmak amacıyla bir kongre düzenlemiştir. 2-11 Temmuz 1932 tarihleri arasında düzenlenen kongrede resmî ideolojiyi savunan tarihçilerle onların görüşünü ilmî bulmayanlar arasında tartışmalar yaşanmıştır. Resmî görüşün karşısında yer almakla birlikte Köprülü’nün dil ve tarih kongrelerindeki muhalefeti düşük yoğunluklu olmuş; konunun içeriğinden ziyade yöntemi üzerinde durmuştur. Köprülü’nün itirazları iktidar ve söyleminin esiri olmuş; çok geçmeden Türk tarih tezini savunan tarihçilerle hem-fikir olduğunu itiraf etmek zorunda kalmıştır.

Cumhuriyet’in 10. yıldönümünün kutlandığı 1933 yılı, Köprülü’nün en faal olduğu yıllardan biridir. 1933 yılında söz derleme komitesi içinde yer almıştır. 23 Eylül 1933 tarihinde toplanan ve Cumhuriyetin 10. yıl kutlamaları için oluşturulan komiteye başkanlık etmiştir. Ertesi yıl, yeni dil durumuna göre edebiyat ve bu dersin okullarda okutulma şekline yönelik oluşturulan komisyona başkanlık yapmıştır. 1934 yılında The Encyclopedia of Islam’ın yazarları arasına katılmıştır. Söz konusu ansiklopedi, onun Osmanlı-Türk edebiyatına ilişkin makalesini yayınlayarak oryantalistler dışında ilk defa bir Türk bilim adamına kapılarını açmıştır. 1935 yılında Türk Halk Edebiyatı Ansiklopedisi’ni neşretmeye başlamıştır.

1935 Haziranında Kars milletvekili olan Köprülü, bir yandan İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’ndeki derslerine devam ederken diğer yandan Atatürk’ün arzusuyla Mülkiye Mektebi’nde Osmanlı-Türk Müesseseleri Tarihi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi’nde Orta Zaman Türk Tarihi derslerini de vermiştir. 1935 yılında Halkevleri’nin yayın organı olan Ülkü Halkevleri Dergisi’nin yöneticiliğini üstlenmiş ve bu görevini 1941 yılına kadar aralıksız sürdürmüştür. Yeni Türkiye’nin ideolojik ve kültürel yönelimlerini anlamak için dergi birinci derecede önemli kaynaklar arasındadır.

Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar ve takip eden verimli çalışmalarının ona kazandırdığı uluslararası şöhret, pek çok yabancı akademik kuruluş tarafından verilen ilmi payelerle de taçlandırılmıştır. 1925 yılında Barthold’un tavassutuyla Sovyet İlimler Akademisi muhabir üyesi ve Macaristan Akademisi muhabir üyesi seçilmiştir. Ancak giderek akademik bağımsızlığını yitiren ve komünist propagandanın merkezi hâline gelen Sovyet Akademisi, 1948 yılında onu üyelikten çıkarmıştır. 1927’de Heidelberg Üniversitesi tarafından kendisine fahrî felsefe doktoru unvanı verilmiştir. 1929’da Çekoslovak Şark Cemiyeti muhabir üyeliğine atanmıştır. 1930 yılında Almanya Arkeoloji Cemiyeti üyesi olmuştur. 1935’te davet edildiği Sorbon Üniversitesi’ne, Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu ile ilgili bir dizi konferans vermek için gitmiştir. Burada Fransızca olarak sunduğu üç konferans, 1935’te Les origines de l’Empire ottoman (Osmanlı İmparatorluğu’nun Kuruluşu) adıyla basılmıştır. 1937 yılında Atina Üniversitesi ve 1939 yılında Sorbonne Üniversitesi taraflarından kendisine fahri doktora payesi verilmiştir. 1939’da Macar İlimler Akademisi muhabir üyeliğine seçilmiş; 1964’te ise bu üyeliği şeref üyeliğine yükseltilmiştir. 1940’ta Amerikan Şark Cemiyeti fahrî üyesi olan Köprülü, 1947’de bu cemiyetin şeref üyeliğiyle onurlandırılmıştır. 1956 yılında Karaçi Üniversitesi tarafından fahrî hukuk doktorluğu unvanına layık görülmüştür. 1958-1959 yılları arasında Ford Vakfı ve Harvard Üniversitesi’nin davetiyle Harvard ve Columbia Üniversitelerinin Yakın ve Ortadoğu Dilleri Enstitüsü’nde çeşitli konferanslar vermek üzere Amerika’ya gitmiş; burada bulunduğu sırada Amerikan Tarih Cemiyeti şeref üyeliği payesini almıştır. 1964’te Londra School of Oriental and African Studies’in muhabir üyeliğine seçilmiştir.

Köprülü, II. Dünya Savaşı’ndan sonra akademik kimliğinden ziyade siyasî kimliği ile temayüz etmiştir ve bu bağlamdaTürk demokrasi tarihinin en önemli olaylarından biri olan, Demokrat Parti’nin kuruluşunda önemli bir rol oynamıştır. CHP içinde Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu tasarısı sırasında ortaya çıkan muhalefet hareketi, 29 Mayıs 1945 tarihinde gerçekleşen bütçe görüşmelerinde somutlaşmış; sözü edilen tarihte Saraçoğlu hükümetinin meclisten güven oyu istemesi sırasında Emin Sazak, Refik Koraltan, Celal Bayar, Fuad Köprülü, Hikmet Bayur, Adnan Menderes ret oyu vermişlerdir. Kamuoyunda büyük yankı bulan bu olaydan çok kısa bir süre sonra, 7 Haziran 1945’te Celal Bayar, Adnan Menderes, Fuad Köprülü ve Refik Koraltan imzalı Dörtlü Takrir, CHP Meclis Grubu Başkanlığına sunulmuştur. Dörtlü Takrir’in 12 Haziran 1945 tarihinde parti grubunda görüşülerek reddedilmesinden sonra Adnan Menderes ve Fuad Köprülü’nün basın aracılığıyla CHP’ye yönelik eleştirilerini kamuoyuna duyurmaları, parti disiplinini bozmak olarak değerlendirilmiş; 21 Eylül 1945’te Menderes ve Köprülü’nün partiden ihraçlarına karar verilmiştir. Ardından söz konusu ihraçları parti tüzüğüne aykırı bulan Refik Koraltan da ihraç edilmiştir. Celal Bayar da Meclis’teki görevinden istifa etmiş ve 1 Aralık 1945’te partiden ayrılmış ve 7 Ocak 1946’da Köprülü’nün hazırladığını öne sürdüğü parti programıyla, Demokrat Parti doğmuştur. O, Cumhuriyetin aşırı Batılılaşma politikalarına karşı çıkan, tarihî süreklilik ve geleneği vurgulayan, bu niteliğiyle muhafazakâr tabana seslenen önemli bir siyasî aktör olarak temâyüz etmiştir. 1946 seçimlerinde Arapça ezanın tekrar okunacağına dair söylemi de ilk defa Köprülü dile getirmiştir. Bunun yanında Vatan, Kudret ve Kuvvet gibi dergilerde kaleme aldığı siyasî yazılarıyla da Demokrat Parti’nin ideolojisini şekillendirmiştir. Bununla birlikte Köprülü, Demokrat Parti’nin iktidarı döneminde parti içinde baş gösteren nüfuz mücadelelerinden derin bir biçimde etkilenmiş; Celal Bayar ve Adnan Menderes kliğinin arasında kalmıştır. Menderes’in önceleri Bayar’a karşı bir güç dengesi olarak gördüğü Köprülü, 1953’ten sonra istenmeyen adama dönüşmüştür. 1955 yılında Devlet bakanı, başbakan yardımcılığı ve dışişleri bakanlığı gibi görevleri sürdürmüşse de bir müddet sonra partiden istifa etmiştir.

1958 yılında Harvard Üniversitesi’nden aldığı bir davet üzerine bir yıl süreyle araştırmalarda bulunmak ve konferanslar vermek amacıyla Amerika’ya gitmiştir. Bu süre bir yıl daha uzatılmak istenmişse de kabul etmemiş; 2 Temmuz 1959’da yurda dönmüştür.

1960 askeri darbesinden sonra Yassıada Mahkemelerinde 6-7 Eylül olaylarında rolü bulunduğu gerekçesiyle tutuklanmış, 5 Ocak 1961 tarihinde suçsuz olduğu anlaşılarak beraat etmiştir.

Siyasi hayatta yaşadığı hayâl kırıklığıyla asıl mesleğine geri dönen Köprülü, 1962 yılından itibaren kendisini yarım kalmış eserlerini tamamlamaya, eski harflerle neşredilmiş eserlerinin yeniden basılmasına adamıştır. Türk Saz Şairleri Antolojisi’nin birinci cildini tamamlamış; Nâmık Kemal’in Renan Müdafaanâmesi’ni neşretmiştir. 1964 Ağustosunda kaleme aldığı “Orta Asya Türk Dervişliği Hakkında Bazı Notlar”, onun son bilimsel çalışması olmuştur. 15 Ekim 1965 tarihinde Ankara’da Atatürk Bulvarı’nda geçirdiği bir trafik kazası sonucunda sol kalça kemiğiyle bacağı kırılmış ve Numune Hastanesi’ne kaldırılmıştır. Ancak bakımındaki bazı hata ve ihmaller nedeniyle 1966 Haziran ayı başlarında İstanbul’daki getirilmiştir. Hastalığının ilerlemesi üzerine Baltalimanı Hastahanesi’ne kaldırılan Köprülü, 28 Haziran 1966’da, 76 yaşında vefat etmiştir. 1 Temmuz Cuma günü Beyazıt Camiinden kaldırılan naaşı, İstanbul Üniversitesi merkez binasında yapılan törenin ardından Sultan Mahmud Türbesi karşısındaki Köprülü aile mezarlığına defnedilmiştir.

Göktürk Ömer

Fuad Köprülü tarafından, “Ne bahtiyar tesadüf! Türkiye’deki Türklerin millî hakkını bir ‘tez: müddea’ şeklinde ileri süren ilk milliyetperver roman, bundan senelerce evvel Halide Hanım tarafından yazılmıştı; Türkiye dışındaki Türklerin de bizim kardeşlerimiz olduğunu gösteren ruhumuzun şefkat ve faaliyet ufuklarını genişleten ikinci Türkçü roman da yine bir Türk kadını tarafından neşrediliyor…” sözleriyle tebcil edilen ikinci Türkçü romanı, yani “Aydemir”i yazan Müfide Ferit Hanım, Kastamonu’da doğdu. Babası, Kemahlı Mazhar Paşa’nın oğlu Şevket Bey; annesi, Plevne şehitlerinden Zâimzâde İsmail Efendi’nin kızı Feride Hanım’dır. Trablusgarp’ta İtalyan rahibe okulunda öğrenim gördü. İtalyanca ve Fransızca’nın yanı sıra özel ders alarak Arapça ve Farsça öğrendi. 1903 yılında 11 yaşındayken Paris’e gönderildi ve Versailles Lisesi’ne yazıldı. Müfide Ferit, 1907 yılında,  sonraki yıllarda meşhur Turan risâlesini yazacak ve Türk Ocakları’nın 1912’de ikinci genel başkanı olacak Ahmet Ferit (Tek) ile evlenmiştir. Hayatının bundan sonraki safahatı, kocasının muhalif olarak sürgün (Sinop) edileceği veya büyükelçi olarak görevli (Londra, Varşova, Tokyo) bulunacağı çeşitli şehir ve ülkelerde, onunla birlikte geçmiştir.

1908’de II. Meşrûtiyet’in îlân edilmesiyle İstanbul’a dönmüş olan Müfide Ferit, Türk Ocakları’nda çeşitli konferanslar vermiş; ayrıca Sevim Bike takma adıyla Türk Yurdu ve Şehbal dergilerinde yazılar ve öyküler yayımlamıştır. 1914’te, ileride Türkiye’nin en önemli sanat târihçisi olarak tanınacak olan, kızı Emel Esin dünyâya gelmiştir. Kocası Ahmet Ferit Tek’in, İttihat ve Terakki’ye muhalefet etmesi sebebiyle Sinop’a sürülmesi üzerine, onunla birlikte Sinop’a gitmiş ve bu zaman diliminde (1913-1918) Aydemir’i yazıp bastırmıştır.

Fuad Köprülü’nün ifâdesiyle; “Türkçülük mefkûresinin ne yüksek ve ne insanî bir mahiyeti olduğunu idrak edemeyenler, bu mefkûrenin kan ve demirle değil, aşk ve samimiyetle, yıkarak değil, bilâkis yaparak inkişaf edeceğini anlamak için Aydemir’i okumalıdırlar”. Halide Edip Adıvar’ın Yeni Turan kitabından sonra ikinci Türkçü roman olarak tanımlanan Aydemir’i yazan Müfide Ferit Hanım, roman karakterinin dilinden; “Benim memleketim Türk olan her yer; sevgilim, âilem, üzüntüde her insan” diyerek Türk olmayanlara karşı düşmanlık ve kin beslemediğini;  “En büyük tesellî başkalarının elemlerini tedavidedir”, “Mazlumların hâkim oldukları gün zalimler kahredilemeyecek. Onlar da serbest ve memnun kalacaklar. Çünkü bizim aradığımız, mazlumla zâlimin yer değiştirmesi değildir, bu ilelebet iki tarafı da yıkarak perişan edecek neticesiz bir işkence olurdu”,  ifâdeleriyle ise insânî ve evrensel ilkelerin de peşinde olduğunu anlatmaya çalışmıştır. Suyu Arayan Adam’ın müellifi, Kadrocu Şevket Süreyya Bey, işte bu romandaki büyük idealist karakterden etkilenerek “Aydemir” soyadını almış ve “onu cephede bir an bile elimden bırakmadım” sözleriyle eserin kendi üzerindeki teshîr edici gücünü ortaya koymuştur.

Müfide Ferit, İstanbul’un mûtena bir tepesinde kurulmuş ve “Arnavut olan kapıcısından ve ruhlarını, milliyetlerini emmek için aldıkları talebelerden başka, buraya ne Türk, ne Türklük giremezdi… […] Hakikatte ‘buraya Türk giremez’ demek doğru değildi. ‘Türk girer; fakat Türk çıkmaz.’ Dante’nin: ‘Buraya girerken bütün umudu bırakınız’ dediği gibi buraya da girerken bütün Türklüğü bırakınız, demek lâzımdı” sözleriyle tanımladığı bir Amerikan mektebinin Türk kızları üzerinde bıraktığı yıkıcı ve kozmopolit tesirleri göstermek maksadıyla da 1924 yılında Pervaneler adlı romanını yazmıştır. Müfide Ferid, böylece, fazla eser vermemesine rağmen, nesilleri millî şuur ve ülkü bakımından etkileyen romanlarıyla ismini edebiyat târihimize sokmuştur.

Özge Aydın

Son dakika: Hafta sonu için 30 büyükşehir ve Zonguldak’ta sokağa çıkma yasağı ilan edildi.

30 BÜYÜKŞEHİR HANGİLERİ?

30 BÜYÜKŞEHİR HANGİLERİ?

Adana – Adana Büyükşehir Belediyesi

Ankara – Ankara Büyükşehir Belediyesi

Antalya – Antalya Büyükşehir Belediyesi

Aydın – Aydın Büyükşehir Belediyesi

Balıkesir – Balıkesir Büyükşehir Belediyesi

Bursa – Bursa Büyükşehir Belediyesi

Denizli – Denizli Büyükşehir Belediyesi

Diyarbakır – Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi

Erzurum – Erzurum Büyükşehir Belediyesi

Eskişehir – Eskişehir Büyükşehir Belediyesi

Gaziantep – Gaziantep Büyükşehir Belediyesi

Hatay – Hatay Büyükşehir Belediyesi

İstanbul – İstanbul Büyükşehir Belediyesi

İzmir – İzmir Büyükşehir Belediyesi

Kahramanmaraş – Kahramanmaraş Büyükşehir Belediyesi

Kayseri – Kayseri Büyükşehir Belediyesi

Kocaeli – Kocaeli Büyükşehir Belediyesi

Konya – Konya Büyükşehir Belediyesi

Malatya – Malatya Büyükşehir Belediyesi

Manisa – Manisa Büyükşehir Belediyesi

Mardin – Mardin Büyükşehir Belediyesi

Mersin – Mersin Büyükşehir Belediyesi

Muğla – Muğla Büyükşehir Belediyesi

Ordu – Ordu Büyükşehir Belediyesi

Sakarya – Sakarya Büyükşehir Belediyesi

Samsun – Samsun Büyükşehir Belediyesi

Şanlıurfa – Şanlıurfa Büyükşehir Belediyesi

Tekirdağ – Tekirdağ Büyükşehir Belediyesi

Trabzon – Trabzon Büyükşehir Belediyesi

Van – Van Büyükşehir Belediyesi

Samsun Çarşamba doğumlu hukuk ve siyâset adamı Ali Fuat Başgil, ilköğrenimini Çarşamba’da tamamladı. Orta tahsilini İstanbul’da sürdürürken I. Dünya Savaşı’nın patlak vermesiyle yedek subay olarak askere alınıp Kafkas cephesine gönderildi ve savaş boyunca burada kaldı. Yarım kalan tahsilini 1921’de, Paris’te, Buffone Lisesi’nde tamamlayan Ali Fuat, Grenoble Hukuk Fakültesi’nde yükseköğrenim görüp, Paris Hukuk Fakültesi’nde Boğazlar meselesini ele aldığı La Question des Detroits başlıklı doktora teziyle 1928’de hukuk doktoru oldu. Paris Siyâsî İlimler Okulu ile Edebiyat Fakültesi’nden felsefe diploması da alan Ali Fuat Başgil, Lahey’de Devletler Hukûku Akademisi’nin kurslarını da bitirdikten sonra, 1929’da Türkiye’ye döndü.

Maarif Vekâleti’ne bağlı Yüksek Tedrisat Umum Müdürlüğü’nde müdür muavin olarak ilk görevine başlayan Başgil, 1930’da Ankara Hukuk Fakültesi bünyesinde açılan sınavı kazanarak hukuk doçenti olmuş, bir yıl sonra aynı fakültede Roma hukûku profesörlüğüne tâyin edimiştir. Bu görevi sürdürürken Gazi Terbiye Enstitüsü’nde medeniyet târihi derslerini okutan Başgil, Dârülfünûn reformu sonrasında yeniden teşkilatlandırılan İstanbul Üniversitesi’ne, teşkilât-ı esâsiye hukuku hocası olarak geçmiş ve Mülkiye Mektebi’nde de hocalık yapmıştır. Başgil, 1937’de Hatay anayasasını hazırladığı gibi, aynı yıl Cenevre’de Hatay’ın bağımsızlığı konusunda toplanan Birleşmiş Milletler Cemiyeti Komisyonu’nda Türk heyetinin hukuk müşâvirliğini deruhte etmiştir. 1938’de îtibâren İstanbul Hukuk Fakültesi dekanı olan Başgil, 1939’da ordinaryüs profesör unvânını almış, iş hukuku dersini ihdâs ederek okutmaya başlamıştır. Ayrıca 1940’da, aynı konuda Türkiye İş Hukuku başlıklı kitabını neşretmiştir. 1942’de kısa süreli olarak Ankara Hukuk Fakültesi ve Mülkiye Mektebi’nde hocalık yaptıktan sonra, 1943’te İstanbul Üniversitesi’ndeki kürsüsüne dönmüştür. Başgil, 1946’da, 1933 – 1944 yılları arasındaki bâzı konuşma ve etütlerini Hukukun Ana Mesele ve Müesseseleri. Siyasî ve Sivil Hukuk Üzerine Etütler başlığıyla kitaplaştırmıştır. 1943 – 1944’te Eminönü Halkevi’nde “Gençliğe Öğütlerim” başlığıyla verip daha sonra Cumhuriyet gazetesinde yayınladığı ve 1947’de Üsküdar Halkevi İdâresi’nde bir öncekinin devâmı mâhiyetinde “Terbiyenin Karakter üzerindeki Tesiri” başlığıyla verip Tasvir gazetesinde neşrettiği konferanslarını genişleterek 1949’da Gençlerle Başbaşa adlı, günümüzde de en çok okunan ve aranan kitabını neşretmiştir. Türkçe konusunda, dil üzerindeki yapay ve bozucu ameliyeleri eleştirdiği ve evvela 1945’te Cumhuriyet ve Vatan gazetelerinde yayınlanan yazılarını 1948’de Türkçe Meselesi adıyla kitaplaştıran Başgil; bu yazılarla ilgili olarak sıkıntıya girmiş, basında çeşitli hücumlara mâruz kaldığı gibi, üniversite rektörlüğünün, kendisinin protesto edilmesi yönünde bazı hocalara ve Maarif Vekâleti’nin, hakkında tahkikat açılması için Adliye Vekâleti’ne yaptığı başvurular sonuçsuz kalmıştır. 1950 Nisan sonu ve Mayıs başında Beyazıt’taki Talebe Lokali’nde din hürriyeti ve lâiklik üzerine yaptığı konuşmalarını da aynı şekilde on iki makâle hâlinde Yeni Sabah’ta yayınlayıp birtakım ilâvelerle 1954’te Din ve Laiklik adıyla kitaplaştıran Başgil’in, 1960’ta da İlmin Işığında Günün Meseleleri adlı kitabında, hürriyetler, demokrasi, anayasa meseleleri gibi konularda yazdığı çeşitli makaleler ve verdiği konferanslar bir araya getirilmiştir. Başgil, 1960 darbesinden sonra Millî Birlik Komitesi tarafından üniversitedeki görevinden uzaklaştırılmış, daha sonra düzenlenen özel bir kânunla üniversiteye dönmesi için imkân doğmuşsa da bunu kabûl etmeyerek 1961’de emekliye ayrılmıştır. Bu yıl içerisinde, 1944 – 1959 yılları arasında muhtelif mecrâlarda yayınlanan demokrasi, insan hakları, vatandaş hürriyeti, seçim kânunu gibi konulardaki yazıları derlenerek Demokrasi Yolunda başlığıyla topluca yayınlanmıştır.

1961’de Adalet Partisi listesinden bağımsız aday olarak seçime girip Samsun senatörü seçilen Başgil, bu görevdeyken cumhurbaşkanlığına adaylığını koymuş; fakat birtakım baskılar sebebiyle hem adaylığını çekmiş hem senatörlükten istifâ etmiştir. Bu adaylığı esnâsında yaptığı konuşmalarda ve önceki muhtelif yayınlarında Anadolucu bir milliyetçilik anlayışına sâhip olduğu anlaşılan Başgil, Türk milletini, “Muhtelif soy unsurlarının uzun bir tarih vukuatı ve istihâleleri içinde ve bir çok ruhî ve içtimaî faktörlerin yumruğu altında yoğrulup Türk ekseriyetinin kanı, inancı ve kültür ile kaynaşmasından hâsıl olan ve ülke hududları Lozan muahedesiyle çizilen” bir millî varlık olarak tanımlamıştır. 7 Ekim 1961’de “Seçim Konuşmalarım” başlığıyla Son Havadis gazetesinde de bu minvalde ifâdeler kullanması ve Anadolu Türklüğünün dil açısından hısımlığı olmakla birlikte ruh ve bedenen Orta Asyalı olmadığını, bilakis “İslâm çemberiyle çevrilmiş bir ülkede ırklar sentezi hâlinde yaşayan nev’i şahsına münhasır bir millet” olduğunu iddia etmesi üzerine, Türkçü-Turancı milliyetçiliğin öncü ismi Atsız Bey tarafından neşredilen sekiz sayfalık Ordinaryüsün Fahiş Yanlışları başlıklı risâlede sert bir dille tenkîd edilmiş; aynı risâlede, vaktiyle Nâzım Hikmet’in hapisten çıkması için verdiği imza dillendirilerek ve 1950’de Zafer gazetesinde kaleme aldığı bir yazıda milliyet fikrinin asgarî düzeyde ele alınsa bile kollektif bir egoizme götürüp milletlerarası münâsebetlerde ayırıcı bir rol oynadığı, dinin de 20. asır dünyâsında barıştırıcı bir rolü olamayacağına dâir ifâdeleri alıntılanarak, Başgil’in milliyetçiliğinin de dindarlığının da meşkûk olduğu, millî şuura mâlik olmayan birinin cumhurbaşkanlığının desteklenmemesi gerektiği kuvvetle ihtâr edilmiştir.

1962’de Cenevre Üniversitesi’nin Türk Tarihi ve Dili Kürsüsü’nde görev yapan Başgil, bir yıl sonra Cenevre’de yayınlanan ve “günümüz Türkiye’sinin iç siyasetine ilgi duyan Fransız okuyucusuna seslen”diğini belirttiği, La Révolution Militaire de 1960 en Turquie “ses Origines” adlı eserinde, cumhuriyetin kuruluşundan îtibâren siyâsî gelişmeleri özetleyerek Demokrat Parti iktidarının müsbet ve menfî icraatlarını ele aldıktan sonra zayıflaması ve 1960 ihtilâline giden süreci değerlendirmiş; bu yayın üzerine, Kadıköy savcısı tarafından anayasa nizâmını bozmak ve yurtdışında memleketin îtibârını zedelemek ithâmıyla hakkında amme dâvâsı açılmış, on yıl ağır hapisle tecziyesi istenmiştir. Ömrünü, anayasaya nizamının tesisine hasreden Başgil’in bu eserinin, bir bilirkişi heyeti tarafından incelenmesiyle, müsnet suçların hiçbirini irtikâb etmediği ortaya konulmuş ve büyük bir haksızlığın önüne geçilmiştir. Eser, 1966’da 27 Mayıs İhtilâli ve Sebepleri başlığıyla Türkçe olarak da yayınlanmıştır. Başgil, 1965 seçimlerinde Adalet Partisi milletvekili olarak parlamentoya girmiş, Anayasa Komisyonu başkanlığı yapmıştır. Başgil’in, 1962’de İsviçre’de, o günden geriye dönük olarak yazdığı muhtasar hâtırâları, ölümünden çok sonra, 1990 yılında Ord. Prof. Dr. Ali Fuat Başgil’in Hatıraları ve sonraları sâdece Hâtıralar adıyla, hacimsiz bir eser olarak yayınlanmıştır.

Göktürk Çakır

İstanbul’da doğan Falih Rıfkı Atay, ilk ve orta öğrenimini tâkiben İstanbul Dârülfünûnu’nun Edebiyat Şubesi’ni bitirmiş, kâtip olarak devlet memûriyetinde bulunmuştur. Yedek subaylığını Filistin ve Suriye cephelerinde İttihat ve Terakki’nin önde gelen isimlerinden Cemal Paşa’nın kâtibi olarak yapan Atay, bu döneme âit anılarını, 1919’da Ateş ve Güneş ile 1932’de yayınlanan Zeytindağı adlı eserinde anlatmıştır. Cemal Paşa’nın Bahriye Nâzırı olmasıyla nezârette çalışmaya başlayan ve Heybeliada Çarkçı Mektebi’nde Türkçe öğretmenliği yapan Falih Rıfkı, Ertaylan’a göre, Servet-i Fünûn’da yayınlanan şiirlerine nazaran nesirde daha “veciz, münakkah ve seyyal” bir ustadır. 1918’de Akşam gazetesini kurmuş ve bu gazetedeki yazılarıyla Millî Mücâdele’yi desteklemiştir. 1917’de İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin maddî desteğiyle çıkarılmaya başlanan, Malta’ya sürülene dek Ziya Gökalp’ın idâre ettiği Yeni Mecmua’nın yöneticisi olmuş, 1923 yılı içinde bu dergiyi on beş günlük periyotlarla 60. sayıdan 90. sayıya kadar neşretmiştir. Aynı yıl T.B.M.M.’de milletvekili olan ve bunu 1950’ye kadar sürdüren Atay, Hâkimiyet-i Milliye, Ulus ve Milliyet gibi gazetelerde başyazarlık yapmış ve 1952’de kurduğu Dünya gazetesini vefâtına kadar aynı görevi uhdesinde taşıyarak idâre etmiştir.

Atatürk inkılâplarının destekçisi ve savunucusu olarak temâyüz eden ve ilk Türkçü neşriyatların ve Türk Gücü gibi Türkçü derneklerin içinde de görülen Falih Rıfkı, sonraki yıllarda cumhuriyet rejimin ekseni dışındaki bağımsız Türkçü oluşumlarla asla uzlaşamamış ve bilhassa 1944 Türkçülük olayları sırasında ve sonrasında, devletin nâhak baskı ve tasallutunun bir taraftârı olarak onların şiddetli eleştirilerine muhatap olmuş, hatta Türkçülüğü de haklı olarak alay konusu yapılmıştır. Onun, Balkan Savaşları sonrasında Turancılığı savunmasına, imparatorluğun geleceğini Turancı gençlikte görmesine, Gökalp’ın Yeni Lisan, Yeni Hayat düşüncelerine sarılmasına karşın, cumhuriyet sonrasında bu kanaatleri büyük ölçüde değişmiştir. Meselâ, gezi edebiyâtımızın dil açısından güzel örneklerini veren Atay’ın, 1970’te yayınladığı Gezerek Gördüklerim adlı kitabında, “Rumeliyi Unutalım” yazısı millî şuur ve millî ülkü açısından tam bir fâciâdır ve Türkçülüğünün mahdut bir Türkiyecilik fikrinden ibâret olduğunu, asla bu kadroya dâhil edilemeyeceğini gösteren ibretlik bir örnek teşkil etmektedir. Zaten Turancılar’a karşı kaleme aldığı yazılarından birinde “Biz Türkiye Türkçüsü ve istiklâlcisiyiz” diyerek, gençlik yıllarındaki düşüncelerinin tam zıddına olarak, yurtdışındaki Türklük âlemiyle alâkadar olmayı anayasa prensiplerine aykırı, millî birlik ve Türkiye’nin emniyeti için tehlikeli bulmuş olan şöhretli gazeteci, ayrıca bir zamanlar “Hürriyet kahramanı” diye derâguş ettiği Enver Paşa’dan da sonraki yıllarda, gençliğin aradığı hürriyetleri ona veremeyip Müslüman Ortaçağı’nı “bütün yeşilliği ile” devam ettirecek bir adam olarak bahsetmiştir. Atay, hayatı boyunca sâdece yeni rejimin prensip ve hedeflerine bağlı kalmıştır.

 Atay bir gezi edebiyatçısıdır. 1930’da yayınlanan Faşist Roma, Kemalist Tiran, Kaybolmuş Makedonya’da, İtalya ve Balkanlar’a dâir izlenimlerini aktarmış, 1927’de Hakimiyet-i Milliye’de tefrîka edilen ve 1931’de yeni notlarla kitaplaştırılan Denizaşırı’da ise Latin Amerika gezi ve intibâlarını ele almıştır. Aynı yıl Yeni Rusya adlı kitabında ilkel bir memleketi Batı uygarlığı seviyesine çıkaran ihtilâlci metodları övmüş, 1932 yılında hem faşist İtalya hem komünist Rusya’ya yaptığı ikinci geziyi de Moskova Roma adıyla kitaplaştırmıştır. Bu gezilerinde zaman zaman o rejimlere övgüler düzse de Atay’ın temel meselesinin memleket açısından örnek alınmak üzere gözlemlenen kalkınma yöntemleri olduğu anlaşılmaktadır. O, belli ki sâdece Kemalist’tir. Hayatını gazeteciliğe hasreden ve bu bağlamda canlı ve önemli tasvirleriyle 1961’de yayınladığı Çankaya adlı kitabında Atatürk ve çevresindekilerin “Yeni Türkiye”sini anlatan Atay, F. Şirin’ göre “Atatürk’ün liderliğinde başlatılan ulus devlet inşasında sistemin kendini yeniden üretmesini sağlayan en önemli araçlardan biri olan basın üzerinden sürece etkin bir şekilde katıl(mış), Kemalizm’in prensipleri doğrultusunda halkın modernleşmesini sağlamak için yazılarını etkili birer propaganda aracı olarak kullan”mıştır.

Göktürk Ömer Ç

Kazak edebiyâtının büyük Türkçü şâiri ve Türkistan bağımsızlık mücâdelelerinin önde gelen siyâsî figürlerinden olan Mağcan, Soltüstük (Kuzey) Kazakistan’ın Buylayev İlçesine bağlı Sasıkköl’de, nüfuzlu bir köy yöneticisinin oğlu olarak dünyâya gelmiştir. Babası Beken, 1897 yılında Rus baskınlarından birinden kaçıp Kazaklar arasına sığınan Ahiyetten Bakanov adlı aydın bir Başkurt’u, köyde hem kendi çocuklarına hem diğer çocuklara öğretmenlik yapması için kalmaya iknâ etmiş ve Mağcan da ilk eğitimini ondan almıştır. Okuma yazmayı öğrendikten sonra Kısâs-ı Enbiyâ’yı okuyarak ilk temrinlerine başlayan Mağcan, babası tarafından Kızılcar Medresesi’ne verilmiş ve burada dört yıl boyunca İslâmî bir tedrisattan geçerek Arapça ve Farsça da öğrenmiş, şâirlik kaabiliyeti de bu yıllarda uyanmaya başlamıştır. Bilhassa, Kazak edebiyâtında derin düşüncenin şâiri sayılan Abay Kunanbay’dan etkilenen ve ilk şiirlerinden bâzılarını ona ithâf eden Mağcan, 1905 yılında Şalakazak Medresesi’nde okumaya başlamış, burada da İstanbul’da eğitim görüp gelmiş Muhammedcan Begiş, hocası olmuştur. Burayı 1910’da bitirdikten sonra Ufa’ya gidip Galiya Medresesi’nde bilhassa Rus edebiyâtı konusunda bilgisini artırmış ve Tatarların klâsik şâiri Âlimcan İbrahim’in öğrencisi olmuş; fakat onun, Galiya Medresesi’nin ona yeni bir şey katmayacağı yollu telkiniyle ikinci sınıfta buradan ayrılıp Kızılcar’a dönerek Miryakup Dulat’tan bir kış boyunca Rusça öğrenmiştir.

İlk şiir kitabı olan Çolpan, 1912’de Kazan’da basıldıktan sonra Avrupa ilmini tanımak maksadıyla 1913’te Ombı’ya gelen ve Muallimler Mektebi’ne kaydolan Mağcan’ın hayatında 1913 yılı, A. Özdemir’e göre yeni bir yükselme çağı olur ve “bundan sonra o, eserlerinde çoklukla kendi zamanının her türlü hadisesini, ahvalini resmetmeye meyleder. O, hürriyet yolunu, ne geçmişte, ne gidende, ne Doğu’da, ne Batı’da arar; halkının, saadeti ve bahtı ancak mücadele ile bulacağına inanır.” Mağcan, 1913 – 1916 arasında Rus ve Batı edebiyatlarını tehâlükle okumaya, o mecrâlarda yetişen büyük ediplerin fikirlerinden ilhâm almaya başlar. Bu sıralarda Türkistan’da başlayan 1916 isyanları da şâirdeki millî heyecanları canlandırır. 1917’de kurulan milliyetçi Alaş Orda Partisi’ne Akmola vilâyetinden Eğitim Komisyonu üyesi olarak seçilir ve hükûmette yer alır; fakat Ekim İhtilâli’nin getireceğine inanılan hürriyet bizzat o ihtilâlin eliyle boğulduktan sonra parti dağıtılır. Bu sırada Mağcan, Bostandık Tuvu (Hürriyet Tuğu) gazetesinde redaktörlük yapmaktadır.

1917’de evlenen, 1918’de tutuklanıp dört ay hapse atılan ve 1919’da bir doğum sırasında karısını, bir süre sonra da küçük çocuğunu yitiren Mağcan’ın hayâtının tek sıkıntılı evresi bu dönem olmayacaktır. Kendini toparladıktan sonra, bir eğitimci olarak da temâyüz etmeye başlayan ve bu meseleye dâir yazılar kaleme alan Mağcan’ın 1922’de Orınbor’da basılan Pedagogika adlı kitabı bu yönünü ortaya koyan nitelikli bir örnektir. Buna, 1926’da Moskova’da basılacak olan Savattı Bol adlı ders kitabını da eklemeliyiz. Ayrıca Mağcan’ın, 1922’de Kazan’da Şiirler Külliyâtı adlı ikinci şiir kitabı yayınlanır. Bütün şiirlerini içeren bu derleme, bir yıl sonra Taşkent’te, Mağcan Cumabay Şiirleri adıyla tekrar basılacaktır. 1922 – 1923’te Taşkent’te bulunduğu dönem, şâirin şiir açısından en verimli yılları olur. Ayrıca bu dönemde, Şolpan ve Sana dergileri ile Akyol gazetesinde çalışır, Kazak – Kırgız Bilim Komisyonu üyesi olarak eğitim faaliyetlerinin içinde yer alır.

Kasım 1924’te, Moskova’da okuyan Kazak komünistleri tarafından şiirleri “milliyetçiliği terennüm ediyor, mâziyi övüyor” ithâmıyla(!) yaftalanan Mağcan, bu târihten îtibâren sürekli tarassut altında kalacak, rejim korkusuyla dostları tarafından terk edilip şiirleri artık basılmayacaktır. Netîcede iyice daralan kıskaç, Cumabay’ı, Moskova’da Doğu Halklarının Merkezi Matbaası’ndaki çalışma döneminden sonra vatanına dönüp Kazak Pedegoji Okulu ile Sovyet Parti Okulu’nda ders verdiği bir dönemde, 1929’da, yüzlerce Kazak aydınıyla birlikte aparıp Butırka hapishânesine yollayacaktır. On yıl hüküm giyen ve 1935’te Maksim Gorki’ye yazdığı mektupla bu tutsaklık dönemi biten Mağcan, çıkınca yine Kızılcar’a dönüp Rus Dili ve Edebiyatı öğretmenliği yapmaya başlamış; fakat iki yıl sonra bir dâvet üzerine Almatı’ya giderken o sıralar yükselmeye başlayan Stalin terörünün pençesine “halk düşmanı” suçlamasıyla düşerek komünist ideolojinin katledilmiş kurbanlarından biri olmuştur. Mağcan’ın, bir süre önce iki kardeşi de aynı ithamla alınmıştır. Bunlardan biri kaybolup giderken diğeri on yıl sonra memleketine dönecektir. Bir diğer kardeşi olan Seltay da kendisinin mevkûfiyetinden kısa bir süre sonra “halk düşmanının kardeşi” ithâmıyla(!) tutuklanmıştır. Seltay, Komünist Parti’nin 20. kurultayından sonra serbest kalabilmiş, 1960’ta ağabeyi Mağcan’ın aklandığına dâir eline resmî bir kâğıt tutuşturulmuştur; fakat Mağcan’ın eserlerinin tekrar gün yüzüne çıkabilmesi için 1988’i beklemek gerekecektir. Mezkûr yıl içinde Kazak mahkemeleri tarafından tezkiye ve îtibârı iâde edilen şâirin şiirleri de böylece serbest kalmıştır.

Mağcan Cumabay, 20. asır Kazak – Türk edebiyâtında lirizmin ve millî romantizmin şâhikalarından biri ve en önemlisidir. M. Kırımlı’nın da belirttiği gibi, “Mağcan Cumabay’ın şiirlerini okuyan Kazakların, 1910 ve 1920’ler itibarıyla var olan Türk dünyası kavramları oldukça kapsamlıdır. Yirminci yüzyılın başında Kazakların ırkdaş ve dildaş gördükleri halkların yaşadığı coğrafi saha Anadolu Türklerinin yuvası Osmanlı İmparatorluğu’ndan, Ural Dağları’ndan Orta Asya’nın kalbine kadar uzanan genişliği kapsıyordu.” Bu bağlamda, “Batur Bayan Destânı”, “Toksanın Tobı”, “Kazak Dili” gibi bâzı şiirlerinde açıkça Türklüğün büyüklüğü ve birliği ülküsünü işleyen, bir ata yurt olarak Türkistan’ı tebcîl eden, lisan birliğini Kazak lehçesi temel alınmak sûretiyle savunan bu Türkçü – Turancı şâir, “Türkistan-eki düniye esigi goy / Türkistan-er türiktin besigi goy” (“Türkistan iki dünya eşiğidir / Türkistan er Türk’ün beşiğidir”) mısrâlarıyla başlayan ve bu görüşlerinin tebellür ettiği “Türkistan” şiirinde, târihi “ateşli rüzgâr” gibi olan, ve “arslan bir millete vatan olmuş” Turan’ı methetmiş; dağlarından, pınarlarından, çöllerinden, göllerinden, “mübârek su”larından bahsetmiş; yeryüzünde ona denk bir coğrafya ve beşeriyette Türk’e denk bir millet olmadığını, Cengiz’in, Timur’un, Uluğ Bey’in, “dünyâya benzeri gelmeyen âlim” İbn Sinâ’nın, dokuz telli dombırasını çalarak gönülleri coşturan Fârâbî’nin o “asil kan”ı, “şerefli Türk kanı”nı (“Asıl han-kasiyetti türik kanı”) taşıdığını, övünçle anlatmış, Türkleri, atalarının izlerini aramak için Turan’a çağırmıştır. Bununla birlikte, K. Yesmagambetov’a göre, Magcan Cumabay’ın, bugüne dek hep Kurtuluş Savaşı veren Türkiye Türklerine yazdığı söylenen “Alıstagı Bavrıma” (Uzaktaki Kardeşime) şiiri, aslında Türkistan millî mücâdelesini sürdürmek üzere Avrupa’ya giden dostu Mustafa Çokay için yazılmıştır.

Göktürk Ömer

Müftü Salih Efendi’nin oğlu olarak Denizli’nin Buldan ilçesinde doğan hekim ve siyâsetçi Behçet Uz, ilköğrenimini Buldan’da bitirdikten sonra, yükseköğrenimine kadar geçecek tahsil aşamalarını İzmir’de tamamlamış, ardından Dârülfünûn Tıp Fakültesi’ne girerek, Balkan Savaşı sırasında eğitimi bir süre akim kalmakla berâber, 1918’de buradan mezun olmuştur. 1919’da Fakülte’nin Çocuk Hastalıkları Kliniğinde Dr. Kadri Râşid Paşa’nın yanında müderris muavini olarak göreve başlayan Behçet Uz, buradaki ihtisas eğitimini tamamlamasını müteâkiben, İzmir Memleket Hastânesi’ne Çocuk Hastalıkları Servisi Şefi olarak atanmıştır.

Sâdece görevli olduğu hastânede hekimlik hizmetini sürdürmekle kalmayıp başka kurumlarda da aynı hizmeti veren ve 1922’de İzmir Verem Mücâdele Cemiyeti’ni kurarak aynı şehirde Tabip Odası Başkanlığını da uhdesine alan Behçet Uz, 9 Eylül 1922’de Türk ordusunun şehre girişini gören mesut kalabalık arasında bulunmuştur. Uz, 1930 yılında meclis üyesi olarak İzmir Belediyesi’ne girmiş, 1932’de ise İzmir Belediye Başkanı olmuştur. 1942’de milletvekili olmasına değin on yıl boyunca İzmir’i yöneten bu çalışkan hekim, belediye başkanlığı boyunca, hem işgâl yılları ve şehrin istirdâdı esnâsında çıkan büyük yangının izlerini ortadan kaldırmak hem de şehre modern bir kimlik kazandırmak üzere pek çok îmâr faaliyetini yürütmüş, çok sayıda park ve bulvarın yapımı dışında, bugün bile İzmir’in en önemli eserlerinden olan ve kökleri 1923’teki ilk İktisat Kongresi’ne uzanan İzmir Enternasyonal Fuarı’nı, 1936’da Kültürpark içinde kurarak şehir ve ülke ekonomisine hâlâ süren mühim bir maddî ve kültürel katkı sağlamıştır. Ayrıca şehirde bir çocuk hastanesine yönelik ihtiyâcı gidermek üzere, 1938’de temellerini attığı ve 1947’de, yâni kendisinin Sağlık Bakanı olduğu dönemde, Başbakan Recep Peker tarafından açılışı yapılan ve bugün Behçet Uz’un adıyla anılan Çocuk Hastalıkları Hastânesi de bu süregelen hizmetlerinden bir diğeridir.

Parlamentonun VI. dönem ara seçimlerinde Denizli milletvekili olarak seçilen ve Birinci Şükrü Saraçoğlu hükûmetinde Ticâret Bakanı olarak 1942 – 1943 yılları arasında görev alan Behçet Uz, 1946’da tekrar milletvekili seçilmiş, Recep Peker ve Hasan Saka hükûmetlerinde 1946 – 1948 yılları arasında Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanı olarak çalışmıştır. Bu dönemde, sağlık hizmetlerinin hükûmet tabiplerinden her kırk köy için oluşturulacak sağlık merkezlerine aktarılması, tedâvi edici sağlık hizmetleriyle koruyucu sağlık hizmetlerinin birlikte verilmesini öngören ve “1. On Yıllık Sağlık Plânı” veya “Behçet Uz Plânı” olarak bilinen sağlık tasarısını hazırlamış; fakat bu plân yasalaşmadan bakanlıktan ayrılmıştır. 1953’te Demokrat Parti’ye katılan ve 1954 seçimlerinde bu defa İzmir milletvekili olarak tekrar girdiği Meclis’te, 1954 – 1955 yılları arasında yeniden Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı görevini uhdesine alan Dr. Uz, önceki bakanlığı döneminde hazırlattığı plânı uygulamak için tekrar girişimde bulunmuştur.

Karatepe’den öğrendiğimize göre, 9. Millî Türk Tıp Kongresi’ne de sunulan bu sağlık plânı özetle, köylerde kurulacak sağlık merkezleri hâricinde, ülkeyi yedi sağlık bölgesine ayırarak her bölgede bir tıp fakültesi açıp hekim ve sağlık personeli sayısını artırmayı öngörmesi hâricinde, tam teşekküllü çeşitli ihtisas hastânelerinin ve başka kuruluşların elindeki hastânelerin tek elden idâre edilmesi, halkın sağlık güvencesi için sigortalanması, imkânı olmayanlar için özel idâre veya kurulacak bir sağlık bankası bütçesinden gereken finansmanların sağlanması gibi geniş ve ayrıntılı bir sosyal programa dayanıyordu. Bu plânın, yerel idârelerin denetiminde bulunan yataklı tedâvi merkezlerinin tek elden yönetimi ve bâzı ilçe merkezlerinde kurulan sağlık merkezleri dışındaki tüm ülke sathına yayılacak geniş kapsamlı hedefleri ne yazık ki yasalaştırılıp uygulanamamıştır. M. Karatepe’ye göre, koruyucu hekimlik ve tedâvi hizmetleri, böyle erken bir dönemde bu plânın öngörü ve hedefleri doğrultusunda sağlanmış olsaydı, halkın sağlık düzeyinin daha iyi bir gelişme göstermesi mümkün olabilirdi.

1957’de yeniden İzmir milletvekili seçilen Behçet Uz’un hâtırâları, Atatürk’ün İzmir’i. Bir Kentin Yeniden Doğuşu adıyla, Ece Sakar tarafından 2007 yılında neşredilmiştir.

Göktürk Ömer

Sivas’ın Şarkışla ilçesinin Sivralan köyünde doğan ve âşık şiirinin en önemli temsilcisi ve gözleri dünyânın renk ve revnâk cümbüşüne doğuştan kapalı olan Veysel Şatıroğlu, babasının kendisine aldığı bir sazı çalmayı, Mustafa Abdal tekkesinde Molla Hüseyin’den aldığı derslerle öğrenmiş, zamanla yöresinin diğer saz ustalarının da katkısıyla bu müzik âletini çalmak konusunda ustalaşmıştır. Ayrıca aynı ustalardan saz âşıklarının şiirlerini öğrenip çalmaya başlayan Âşık Veysel, yirmili yaşlarında nisbeten iyi bir saz çalgıcısı ve şiir okuyucusu olmuş, evvelâ çevre köylerdeki düğünlerde kendisini göstermeye başlamıştır.

Mecbûrî hizmeti dolayısıyla o sırada Sivas’ta bulunan Ahmet Kutsi Tecer’in 5 – 7 Kasım 1931’de düzenlediği ve umûmî kâtipliği Muzaffer Sarısözen tarafından deruhte edilen I. Sivas Halk Şairleri Bayramı’na katılınca yıldızı parlayan ve kendisiyle birlikte iştirakçi şâirlere “Halk şâiri” olduklarına dâir birer belgenin tevcih edildiği bu sanat faaliyetinden sonra 1933’ten îtibâren gezgin âşık olarak ülkeyi dolaşmaya başlayan Veysel’in ilk şiiri, Cumhuriyet’in onuncu yılında Atatürk için söylediği, “Atatürk’tür Türkiye’nin ihyası / Kurtardı vatanı düşmanımızdan / Canını bu yolda eyledi feda / Biz dahi geçelim öz canımızdan” mısrâlarıyla başlayan şiirdir. Bu dönemde İstanbul’da plak doldurup radyoda konser de veren Veysel’in ilk şiir kitabı 1944’te Halkevleri Genel Merkezi tarafından Deyişler başlığıyla yayınlanmış, 1949’da ise şiirleri, Koşal Basımevi tarafından, ilâvelerle Sazımdan Sesler adıyla neşredilmiştir. 1952’de İstanbul’da kendisi için bir jübile düzenlenen Âşık Veysel’in, aynı yıl, hayâtının kendi görüntüleri eşliğinde anlatıldığı ve Metin Erksan tarafından yönetilen Karanlık Dünya adlı film yayınlanmıştır.

1941 – 1946 yılları arasında memleketin muhtelif Köy Enstitülerinde saz öğretmeni olarak da görev yapan Veysel, meşhûr “Toprak” şiirini de Çifteler Köy Enstitüsü’ndeyken yazmıştır. 1964’ün 30 Ekim’inde II. Sivas Halk Şairleri Bayramı’na ve 1967’nin 28 – 30 Ekim târihlerinde Feyzi Halıcı’nın tertip ettiği II. Konya Âşıklar Bayramı’na da katılan âşığa, bu iki etkinlik arasında, biyografisinin önemli hâdiselerinden biri olarak, 1965’te, Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından ana dilimize ve millî birliğimize yaptığı hizmetler dolayısıyla özel bir kânun çıkarılarak vatanî hizmet tertibinden aylık bağlanmıştır.

Âşık Veysel’in şiirinde çok çeşitli konular, orijinal ve kendine has bir söyleyişe eşlik eden sazıyla ona yurt çapındaki şöhretini kazandırmış; aşk, tabiat, taşlama, dinî ve millî duygular, gurbet, yurt sevgisi ve sâir konuları işleyen sanatıyla hem halkın hem yüksek kültür zümrelerinin ilgi ve beğenisini toplamıştır. Muhtemelen saz şâirleri içerisinde hakkında en fazla çalışma yapılan ve en çok tanınan da Âşık Veysel’dir. A. Oy’un ifâdesiyle, “sazı ve sesi zayıf olan, âşıklık geleneğinin tahkiye, muamma asma ve çözme, atışma gibi unsurlarında ürün vermeyen Veysel, çağının radyo, fabrika, tren, füze gibi yeniliklerine kucak açan şiirleriyle kendinden önceki âşıklardan ilerdedir.” Bununla birlikte onda hem Yûnus’un tesiriyle görülen tasavvufî izler, hem aşk şiirlerindeki deyişleriyle beliren Karacaoğlan etkisi, çağını ve geleneği temsil etme konusundaki başarısını gösterir. 1970’te, son şiir kitabı olarak, Ümit Yaşar Oğuzcan tarafından yapılan Dostlar Beni Hatırlasın derlemesi İş Bankası tarafından yayınlanmış, buradaki toplama, çok sonraları D. Kaya’nın Âşık Veysel adlı kitabında yirmi kadar daha şiir ilâve edilmiştir. Bu derlemede 179 şiir bulunmaktadır. 1971 Ağustos’unda ünlü âşık, son konserini Hacıbektaş’ta vermiş ve bir buçuk yıl kadar sonra doğduğu köyde vefât etmiştir.

Göktürk Ömer

1862’de okumak için İstanbul’a gelen ve başkentte Fatih Camii dersiâmlığı, huzur-ı hümâyun hocalığı gibi yüksek görevlerde bulunan Rizeli müderris Ali Alâeddin Efendi’nin oğlu olarak İstanbul’da dünyaya gelen Sâdeddin Kaynak, dokuz yaşında hâfız olmuş, Mercan İdâdîsi’nden sonra Balkan Savaşı yıllarında Dârülfünûn’un İlâhiyat Şubesi’nde öğrenimini sürdürürken 1917’de askere çağrılıp ihtiyat zâbiti olarak görev yapmıştır. Kaynak, harpten sonra ilk görev yeri olan Yavuz Selim Câmii’nde imam ve başimam olmuş; fakat kendisini mûsıkî icrasına hasretmek için bu görevinden ayrılmıştır. 1920’lerde Mehmed Emin Dede ve Kâzım (Uz) Bey’den dersler alıp meşk çalışmalarına başlayan ve İbnülemin Mahmud Kemâl Bey’in Beyazıt’taki konağında tertiplenen meşhûr mûsıkî toplantılarında bulunarak dönemin önde gelen sanat, edebiyat ve mûsıkî çevresiyle tanışma imkânı bulan Sâdeddin Kaynak, 1926’da ilk plâğını doldurmak üzere Berlin’e gitmiştir.

Kaynak, herhangi bir müzik âletini çalmamakla birlikte saz unsurlarını, bestelerinin söz unsurlarıyla eşdeğer nitelikte kullanılan bir mûsıkî elemanına dönüştürmüş, ve onlara eserlerinde önemli oranda yer vermiştir. Ayrıca klâsik mûsıkî eğitimiyle yetişmiş olmasına rağmen, halk sanatı ve mûsıkîsine âit şekilleri bestelerinde başarılı bir şekilde ve iki müzik türü arasındaki farkların nitelik kaybına yol açmasına imkân tanımadan kurduğu terkiplerle kullanmıştır.

Sâdeddin Kaynak, Atatürk’ün 1932’den îtibâren dil devrimiyle paralel olarak başlattığı, ibâdet dilini Türkçeleştirme uygulamalarının her safhasında bulunmuş, ezanın Türkçeleştirilmesi, namazın Türkçe kıldırılması, sarık ve cübbe yerine frakla Süleymaniye Câmii’nde cuma hutbesinin ve duaların Türkçe îrâdı gibi Kemalist devrimlerin içinde yer almıştır.

 Onun bir besteci olarak en önemli başarılarından ve tanınırlığını artıran faaliyeti, film müziği bestekârlığıdır.  Avrupa ve Amerika’da gelişen sinemacılık, II. Dünya Savaşı sonrasında duraklamış, bu boşlukta da bilhassa ülkemiz, 1939’dan îtibâren bu yüksek sinemacılığın Mısır’da yapılan kötü kopyalarına mâruz kalmıştı. Film müziklerinin Türkçeleştirilmesi, dublaj sanatının gelişmeye başlamasıyla paralel olarak bu sırada doğmuş bir fikirdi. Kaynak’ın kendisine âit 669 eserden 218’i film müziklerinden oluşmaktadır. Kaynak; Allah Kerim, Allahın Cenneti, Çanakkale Geçilmez, Estergon Kalesi, Hafız Behçet, İstanbul Sokakları, Kahveci Güzeli, Kanlı Taşlar, Nasrettin Hoca Düğünde, Sızlayan Kalp, Sızlayan Kalp, Beyaz Zambak, Sonsuz Acı, Yavuz Sultan Selim Ağlıyor ve Yayla Kartalı adlı Türk filmlerine 59, Mısır filmlerinden 47’sine 159 eser bestelemiştir. Bunlar genellikle Mısır filmlerine âit müziklerin Türk mûsıkîsi formunda ve Türkçe güftelerle yeniden bestelenmesi yoluyla yapılmıştır. Böylece Arap müziğinin popüler olduğu yıllarda Türk mûsıkîsininin bu sinemanın yaygınlaştırıcı imkânlarını kullanabilmesinin yolunu açmış, ayrıca Ümmü Gülsüm’ün Harunreşid’in Gözdesi filminin biri Türkçe sözlerle Sâdeddin Kaynak’ın bestelediği ve Müzeyyen Senar’ın seslendirdiği şarkılarla, diğeri de Ümmü Gülsüm’ün seslendirdiği Arapça şarkılarla iki ayrı sinemada vizyona girip Türk müziği dublajlı olanın diğerinden üç kat daha fazla hâsılat yapmasıyla tercihlerinde haklı bulunmuş ve bu şekilde uyarlamalara devam etmiştir. Bununla birlikte Sâdeddin Kaynak bu çeşit uygulamaları ve icrâda bireye özgürce hareket etme imkânı sağlayan serbestliği dolayısıyla 1960’lardan îtibâren yükselecek arabesk müziğin ve yoz kültürün haksız olarak sorumlusu gösterilmiştir. S. Özdemir ve Ş. Beşiroğlu’nun belirttiği gibi; “Kaynak’ın müzikal görüşünün temelini teşkil eden Türk müziğine popülerlik kazandıracak, popüler olacak eserler meydana getirme anlayışı ise meydana getirdiği eserler bazında müzikal bir sıradanlık ve bayağılık olarak ortaya çıkmamıştır.”

Göktürk Ömer

Şevket Süreyya, aslen Deliormanlı olan Balkan göçmeni bir âilenin çocuğu olarak Edirne’de dünyâya geldi. Mahalle mektebindeki ilk eğitiminin ardından askerî rüşdiyeye girdi ve burada ömrü boyunca sürecek arayışlarının ilk merhalesi olarak Osmanlıcılık düşüncesini benimsedi. Edirne’nin işgalinden sonra İstanbul’a gönderilen ve burada Kuleli Askerî İdâdîsi’ne kaydolan Şevket Süreyya, Edirne’nin istirdâdından sonra tekrar buraya gelmiş ve öğrenimini Muallim Mektebi’nde sürdürmüştür. Bu mektepteki tahsîlini bitirmeden I. Dünya Savaşı’nın patlak vermesiyle gönüllü olarak askere kaydolup ağabeylerinin şehit düştükleri Sarıkamış cephesine gitmek isteyen Şevket Süreyya, kimi zaman yaya olarak kimi zaman trenle sürdürülen kırk günlük bir Anadolu yolculuğundan sonra Kafkas cephesine varır ve Rus ihtilâli olduğunda hâlâ buralardadır.

Kafkasya’da, gençlik ideali olarak Osmanlıcı görüşlerinin yerini artık Turancılık almıştır. Arayışları etrâfında şekillenen hayâtını anlatmak üzere yazdığı ve 1958’de yayınlanan Suyu Arayan Adam adlı eserinde, “Asıl hedefimiz Azerbaycan’dı ve ordunun bir kolu oralara gitmişti. Bakû, müstakbel Güney Kafkasya’nın başşehri olacaktı. Biz de Ermenistan içinden ve Zenzegur’dan aşarak Karabağ’a, Azerbaycan’a Bakû’ya ulaşmak için yol açıyorduk” diyerek heyecanla anlattığı Turan ideali peşinde bir süre daha sürüklenecek, mütâreke sonrasında yarım bıraktığı Muallim Mektebi’ni bitirip öğretmenlik yapmak üzere tekrar Azerbaycan’a dönecektir. Müfide Ferit’in 1918’de yayınlanan ve Asya’ya gidip orada büyük bir idealist olarak kendini milletine adayan toplumcu karakteri Aydemir’in hikâye edildiği aynı adlı romandan ilhamla kendisini bu adla anmaya başlar. 1934’te çıkacak soyadı kânununda da kendisine bu millî roman kahramanının adını soyadı olarak seçecektir.

Azerbaycan’da, Nuha şehrinde öğretmenlik yaparken, Kızılordu işgaline şâhitlik eder ve sürekli tecessüs hâlindeki kafasının peşinde, aynı günlerde, Bakü’deki Şark Milletleri Kurultayı’na delege olarak katılır. 1970 – 1972 arasında Makedonya’dan Orta Asya’ya Enver Paşa adıyla neşredeceği eserinde, şahsiyeti ve sergüzeşti etrâfında döneminin ve çevresinin târihini ele alacağı Enver Paşa’yla burada karşılaşır. İki yıl sonra ise, yeni bir idealin peşinde, Nâzım Hikmet ve Vâlâ Nurettin’le birlikte Moskova’ya giderek KUTV, yâni Doğu İşçileri Komünist Üniversitesi’ne kaydolur. Burada iktisat okuduktan sonra, 1923’te Türkiye’ye döner. Burada, Aydınlık dergisine Leninizm’le ilgili yazılar yazar ve bir yıl sonra Lenin ve Leninizm başlıklı kitabı yayınlanır. 1925’teki komünist tevkîfâtında tutuklanan Aydemir, on yıl mahkûmiyete çarptırılmasına rağmen bir yıl sonraki genel afla hapisten çıkar ve bu tarihten sonra millî bir sosyalizm çerçevesinde şekil almaya başlayan fikirlerini Kemalist rejimin hizmetine sunar.

Ankara’ya gittikten sonra, Ahmet Cevat Emre aracılığıyla Yüksek Ticaret ve Teknik Öğretim Umum Müdürlüğü’nde muavin görevine getirilen Şevket Süreyya’nın, hazırlamış olduğu Türk Parasının Periyodik Dalgalanma Karakteri adlı rapor da bu sıralarda basılır. 1931’de bir diğer iktisat çalışması, Cihan İktisâdiyâtında Türkiye adıyla yayınlanır ve aynı yılın başında Türk Ocağı genel merkezinde Türk inkılâbının karakteri hakkında verdiği bir seminer, genişletilerek 1932’de İnkılâp ve Kadro adıyla neşredilir. Şevket Süreyya’nın en önemli ve cumhuriyet inkılâplarının içerisinde en öne çıkan faaliyet sâhası, şüphesiz, 1932 – 1934 yılları arasında Yakup Kadri (Karaosmanoğlu), Burhan Asaf (Belge), Vedat Nedim (Tör) ve İsmail Hüsrev (Tökin)’le birlikte hazırlayacakları ve otuz altı sayı olarak yayınlanacak Kadro dergisi bünyesindeki çalışmalarıdır. Kemalist rejimin bilhassa sınıfsız, imtiyazsız toplum idealini, plânlı ve devletçi bir ekonomik program eşliğinde ortaya koymak, hâkim ve mahkûm milletler, hâkim ve mahkûm sınıflar tezadını evrensel ve millî ölçülerde çözümleyerek Türk inkılâbını tamamlamak amacını güden ve bu amaç doğrultusunda Kadro hareketine yön veren isim, Şevket Süreyya’dır; fakat bazı değerlendirmelere göre Recep Peker ve Atatürk’ün inkılâp ideolojisi konusunda bir rakip olarak temâyüz etmesine ilişkin kaygılarıyla, Aydemir’e göre ise, “İstanbul’daki levantenlerle ve ekalliyat muhitleriyle, ithalatçı çevreleriyle, daha doğrusu iş âlemi diyebileceğimiz o günün insanları ile garip bir işbirliği içinde” olan İş Bankası çevresinin saldırılarıyla bu yayın faaliyeti sonlandırılmış, Yakup Kadri’nin Tiran’a elçi olarak gönderilmesinden sonra dergi kapanmıştır.

Kadro dergisinin kapatılmasından sonra 1936’ya kadar Ankara Ticaret Mektebi Müdürü olarak çalışan Aydemir, 1936 – 1937 arasında Ankara Belediyesi İktisat Müdürlüğünü deruhte etmiş, Demokrat Parti’nin iktidara geleceği 1950 yılına kadar, İktisat Vekâlet, Ticâret Vekâleti ve Başbakanlık bünyesinde çeşitli teknik görevlerde bulunmuş, bu tarihten sonra Kayaş Vâdisi’ndeki toprağına çekilerek Suyu Arayan Adam adlı hâtırâlarını yazmaya başlamıştır. 1960’larda Doğan Avcıoğlu’nun yönetiminde çıkan Yön dergisinde yazıları yayınlanan ve 1965’te Sosyalist Kültür Derneği’nin kurucuları içerisinde gördüğümüz Şevket Süreyya, bu dernek için kaleme aldığı Türk Sosyalizminin İlkeleri adlı eserde temellerini Kurtuluş Savaşı’ndan alan halkçı, devletçi, Atatürk milliyetçiliğine dayalı bağımsızlıkçı ve antikapitalist bir millî sol program oluşturmuş, bir bakıma Kadro yıllarındaki düşüncelerini devâm ettirmiştir. Aynı târihlerde, Atatürk dönemini anlattığı Tek Adam (3 cilt: 1963 – 1965), İsmet Paşa dönemini anlattığı İkinci Adam (3 cilt: 1966 – 1968), Menderes’in hayâtını ve Demokrat Parti’yi anlattığı Menderes’in Dramı (1969) ve Enver Paşa’nın sergüzeşti etrâfında imparatorluğun son dönemlerini anlattığı Makedonya’dan Orta Asya’ya Enver Paşa (3 cilt: 1970 – 1972) adlı kitaplarıyla, son asır târihimizin önemli ve büyük bir bölümünü ele aldığı geniş bir külliyat oluşturmuştur.

Göktürk Ömer

Yomom, Yanomama veya Yanomami, olarak bilinen grup Venezuela ve Brezilya sınırındaki Amazon yağmur ormanlarında yaklaşık olarak 200-250 köyde yaşayan ve 35.000 yerli insandan oluşan bir gruptur.

Yanomami grubu hakkında batı dünyasına ilk bilgiyi ve raporu, Apolinar Diez de la Fuente yönetimindeki bir İspanyol seferi sırasında Padamo Nehri üzerinde yaşayan Yanomami halkını 1759 yılında ziyaret ettiğinde kaleme almıştır. Bu topluluğun sayıları köle avcılığı sırasında yavaş yavaş azalmaya başlamıştır.

Yanomami halkının dış dünya ile ilk ve sürekli teması 1950’lerde Yeni Kabileler Misyonu  üyelerinin ve İsa Derneği ile Don Bosco’nun Satıcıları’ndan Katolik misyonerlerin gelişiyle başlamıştır.

1970 yılından itibaren Brazilya hükümeti ve çeşitli şirketlerin girişimi ile Yanomami halkının yaşadığı topraklarda altın ve diğer değerli maden yatakları bulundu. Özellikle altın madenlerini işletmek ve kullanmak amacı ile Yanomami  toprakları ve halkı büyük zarar gördü. Yanomami topraklarında altın arama süreci ile birlikte, şiddet, ciddi sağlık ve sosyal sorunlar başladı ve halen daha devam ediyor.

1978’de Yanomami Yanlısı Komisyon (CCPY) kuruldu. Başlangıçta bir Yanomami Parkı Oluşturma Komisyonu olarak adlandırılan bu komisyon, Yanomami’nin toprak, kültürel, sivil ve siyasi haklarının savunmasına adanmış bir Brezilya sivil toplum kuruluşudur.

Yanomami halkı kendilerini birleşik bir grup olarak değil, politik olarak özerk köyleri olan ve ilişkili bireyler olarak tanımlamaktadır. Yanomami toplulukları, benzer yaşlara ve akrabalıklara sahip oldukları birçok iç içe geçmiş gruplardan oluşmaktadır.

Yanomomi topluluklarında olgun erkeklerin çoğu siyasi ve dini otoriteye sahiptir. Muhtarlar yönetimde söz sahibidir. Muhtarlar hem köy içinde hem de komşu topluluklarla anlaşmazlıkların çözümünde beceri göstererek siyasi güç kazanırlar.

Yanomami grupları genellikle çocukları ve geniş ailelerinden oluşan köylerde yaşıyor. Köylerin büyüklüğü  50 ila 400 yerli insan nüfusuna sahiptir. Tüm köy shabono adı verilen ortak bir çatı altında yaşamaktadır.  Shabonos, karakteristik bir oval şekle sahiptir ve merkezde çatısı açık alan vardır.

Yanomomi halkının besin ihtiyacı genellikle toplama, avcılık ve balıkçılık yoluyla elde edilen vahşi kaynaklarla sağlanır. Yanomami halkı avcılar, balıkçılar ve bahçe tarımı ile uğraşan yerliler olarak bilinir. Kadınlar bahçelerde çalışırlar. Erkekler, bahçeler için orman alanlarını temizlemek için ağır işler yaparlar. Yanomami için bir başka besin kaynağı da kurtçuklardır.

Yanomomi halkı vücutlarını tüyler ve çiçeklerle süslerler. Ziyafet verme gelenkleri vardır ve ziyafet  sırasında çok yemek yerler ve kadınlar gece geç saatlere kadar dans edip şarkı söylerler.

Yanomami halkının ölen akrabalarının kemiklerini yedikleri bir ritüelleri vadır. Kemikler toplanır ve yakılır. Küller daha sonra tüm topluluk tarafından tüketilen muzdan yapılmış bir çorba ile karıştırılır ve yenilir. Bu şekilde ölen atalarının ruhunu kendi bedenlerinde diri tuttuklarını düşünürler.

Yanomami dilleri dört ana çeşittir: Ninam, Sanumá, Waiká ve Yanomamö. Pek çok yerel varyasyon ve lehçe de vardır, böylece farklı köylerden insanlar her zaman birbirlerini anlayamazlar.

Yanomami halkı savaş veya düşman saldırısında çok şiddetli bir karşılık verirler. Hatta başka topluluklarının çocuklarını dahi öldürdükleri bilinmektedir.

Son bilgileri göre ise Çin Wuhan’da başlayan Corona virüs salgını Amazon ormanlarına ve Yanomami halkına kadar ulaştığı ve ölümlerin meydana geldiği bilinmektedir.

Umut Güner

Hasan Kızıl, farklı nedenlerle yürüyemeyen her türlü engelli canı mutlu sona ulaştırmak için zorlu bir mücadelenin içine girecek. Geçirdiği trafik kazası sebebiyle veya yaşadığı hastalıklar nedeni ile yürüme yetisini kaybeden bu hayvan dostlarımızın hem duygusal hem de mutlu anlarını ekrana taşıyacak.

Daha önce kendi imkânlarıyla 500’den fazla engelli canı yürütmeyi başararak hayatlarını tamir eden Hasan Kızıl’a programda veteriner hekim Esra Şenol eşlik edecek.

BİR DÜNYA İMPARATORLUĞUNUN
KARİZMATİK KURUCUSU: OSMAN BEG…

Osman Beg karizmatik bir lider olarak ortaya çıkmadan önce, mevcut koşullar ve coğrafi ortam nasıldı? Ailesiyle, yoldaşlarıyla ve diğer unsurlarla nasıl bir ilişkisi vardı? Bey olarak seçilmesinde ne gibi etkenler belirleyici olmuştu? Askerî faaliyetlerinde geliştirdiği stratejiler nelerdi ve gazîlikle alplığı şahsında nasıl birleştirmişti? Osman Beg, her yönüyle bağımsız bir beylik kurarken nelere önem vermişti? Nasıl bir kurumsal yapılanmayı ve nüfus politikasını benimsemişti? Bizans saray tarihçilerinin bile dikkatini çekmiş olan büyük icraatları niçin Selçuklu kamuoyunda âdeta görmezden gelinmiş ve pek kayda değer bulunmamıştı?

Osmanlı kuruluş ve yükselme dönemleri, askerî ve idarî kurumları ve Osmanlı padişahları gibi meseleler üzerinde araştırmalar yapan Uğur Altuğ, kariyerinin henüz başında Osmanlı erken devirlerine ait arşiv belgeleri üzerine yoğunlaşarak, hocası Halil İnalcık ve Evgeni Radushev’le birlikte, peş peşe imparatorluğun en eski tahrir defterlerinin yayınına imza attı. İnalcık’ın Osmanlı Devleti’nin kuruluş sürecinin cereyan ettiği sahalarda 2000’li yıllarda yaptığı toponomi çalışmalarında da hazır bulundu.

Elinizdeki kitapta Doç. Dr. Uğur Altuğ’un öğrencilik yıllarından beri cazibesine kapıldığı Osman Beg efsanesi, arşiv belgeleri ile en arkaik ve modern kaynaklardan yararlanılarak zaman, mekân, ortam, karizma kavramı ve kurumsal yapılanma süreçleri çerçevesinde inceleniyor. Sevk ve idare yeteneği, atılganlık, cesaret, öngörü, sağduyu gibi özellikleri ve donanımı sayesinde Osman Beg’in, karizmatik otoriter kişiliği ile kendisine çektiği kitlelere nasıl yeni bir ruh ve heyecan verdiği gözler önüne seriliyor.

“Osman Beg”, tüm okuyucuları Osmanlı İmparatorluğu’nun tohumlarının atıldığı zamanlara götürüyor…

Tarihçi Umut Güner tarafından kaleme alınmış bir kitaptır. Ahilik, fütüvvet ve tasavvufi düşünce ekseninde yazılmış akademik bir kitap olarak göze çarpmaktadır. İslamiyet öncesi dönemden Osmanlıların kuruluşuna kadar ahilik ve fütüvvet düşüncesi kitapta ele alınmaktadır. Kitap bu konularda yazılmış en geniş kapsamlı ve kaliteli içeriğe sahip bir kitaptır.

Tarihte Fütüvvet ve Ahilik Kitabı’nın Yazar Tarafından Yazılmış Ön Sözü:

Kaleme aldığımız eserimizin birinci bölümünü oluşturan Fütüvvet düşüncesinin kökleri, tarihi süreç içerisinde İslâmiyet öncesi kadim Arap toplumuna kadar gitmektedir. Fütüvvet ve onun idealleştirilen insan tipi olan feta algısı ise İslâmiyet öncesi Arap toplumunun insanî, ahlakî ve örfî değerlerini ifade eden bir insan karakterinin numunesidir. İslâm öncesi dönemde insanî değerler manzûmesi olarak ifâde edebileceğimiz bu düşünce Kur’ân-ı Kerîm kelamının nuzulü ile birlikte İslâmî değerler ile içe içe girmiş ve âdeta İslâmî inancın ideâlize ettiği mü’min insan karakterinin esasını oluşturmuştur.

Cahileyeden başlayarak gelen bu düşüncenin İslâmî kaynakların etkisi ile birlikte tarihi süreçte nasıl bir farklılık arz ettiğini, zaman içerisinde nasıl ve ne şekillerde müesseseleşmesini sağladığını teferruatlı bir şekilde incelemeye ve ele almaya çalıştık. Kur’ân-ı Kerîm ile birlikte öngörülen İslâmî ideal insan tipini besleyen fütüvvet ruhunun ve düşüncesinin oluşumunu inceledik. Zamana ve şartlara bağlı olarak münferît bir hareket olarak ortaya çıkan bu olgunun; siyasi, sosyal ve ekonomik olarak hangi şartlar içerisinde müesseseleştiğini gözlemledik. İslâmî fütüvvet felsefesinin Ortaçağlar Anadolu’suna gelişini ve burada Müslüman Türk an’âne, kültür ve değerleri ile içselleştirilip Türk’e özgün bir Ahilik düşüncesi olarak ortaya çıkışını ele aldık.

 Eserimizin ikinci bölümünü ise Ahilik başlığı oluşturmaktadır. Ahilik hiç şüphesizdir ki Müslüman Türk’e özgün bir yapılanmadır. Ahiliğin felsefi olarak temelinde onu besleyen kaynak olarak İslâmî fütüvvet düşüncesi ile birlikte Türk an’ane, kültür ve değerleri bulunmaktadır. İslâm öncesi Türk kültür ve hayatına kadar kökleri giden esas itibarı ile de XIII. yüzyılda Anadolu’da şekillenen ve müesseseleşen Ahilik düşüncesi, Türk kültür ve medeniyet hayatında önemli bir yere sahiptir. Özellikle kurumsallaştığı dönemden itibaren Türk siyasi, askeri, sosyal ve ekonomik hayatında etkisini giderek arttırmış ve söz sahibi olmuştur. Ahilik Anadolu Türk Tarihi için çok önemli bir sosyal zümredir. Özellikle Anadolu’nun Türkleşmesi, İslâmlaşması ve toplumsal hayatın düzenlenmesi ile birlikte birçok siyasi ve askeri alanda Ahiliğin izleri açık bir şekilde görülmektedir.

Bu eserimizde biz, Türk tarihine damgasını vuran ve Türk kültürü ile insanî değerlerinin yeni kuşaklara aktarımını ve korunmasını sağlayan Ahilik tasavvurunun ortaya çıktığı ve şekillendiği tarihî süreci, dönemini; Türk siyasi, ekonomik ve sosyal hayatına etkilerini teferruatlı bir şekilde ele almaya çalıştık. Ahiliğin beslendiği kaynakları inceledik ve konuyu tüm boyutları ile ifade etmeye çalıştık.

Kaleme aldığımız bu çalışmanın uzun süren ve büyük mesaisi olan bir çalışmanın ürünü olduğunu ifâde etmeliyiz. Bu çalışmaya hazırlanırken mevcut birinci el kaynaklardan ulaşabilme imkânımız olanları inceledik, ağırlıklı olarak ise daha önce bu konular üzerine çalışma ve mesaisi olan hocalarımızın kitap, makale ve tezlerinden de yararlandık. Ayrıca bizim bu çalışmamız da daha önce bu konu üzerine yapılan kitap çalışmalarından farklı bir metodoloji izlediğimizi de ifade etmeliyiz.

Ele aldığımız iki mefhumun daha iyi anlaşılabilmesi için Semantizm(Anlam bilim) usulü ile kelimelerin lugavî, ıstılahî ve tarihî tahlillerini yaptık. Daha sonra bu iki olguyu tarihi kronolojiyi göz önünde bulundurarak tarih bilimi nesnelliği içerisine ele aldık ve teferruatlı bir şekilde inceledik. Ele aldığımız iki kavramın dinî, sosyal ve siyasî hayat üzerindeki derin ve büyük etkisi hasebiyle bu iki kavramı kültür tarihi açısından da siyasî, sosyal ve dinî yönleri ile de ele aldık.  Kavramların kendi içlerinde ve birbirleriyle bir bütünlük oluşturmaları nedeni ile eserimizde zaman zaman önceki bölümler de yazdıklarımıza atıfla hatırlatmalar yaptık ve tekrarlara gittik.