İslam dininin geleneklerine bakıldığı zaman çocuğun eğitimi dünyaya geldikten sonra değil, daha dünyaya gelmeden yani anne karnındayken başlar. Bu sebeple çocuk sahibi olacak eşler, çocuk anne karnındayken helal daire içinde yaşamaya özen gösterirler. İslam’a uygun olmayan davranışları sergilemek anne karnındaki çocuğa etki edeceğine inanırlar.

Çocuğun eğitimi, ilk olarak ve tabii olarak toplumun temel taşı olan ailede başlar. Açıktır ki ailede alınan eğitim kişinin tüm hayatını etkiler. Ailede alınan din ve ahlak eğitimi her çocuk için aynı düzeyde olamamaktadır. Bazı çocukların, ailede sağlıklı bir din ve ahlak eğitimi almalarının önünde bazı engeller olabilmektedir. Bu bağlamda bazı ailelerin dine karşı ilgisiz bir tutum ve davranış içinde olmaları; ilgili olan ailelerin de bazılarının etkili bir din eğitiminin metot ve yöntemlerini bilmemeleri sonucunda, çocukların büyük çoğunluğunun, bu kritik dönemi, din eğitimi açısından verimli geçirememelerine neden olmaktadır.45 “Aile ortamında verilen din eğitimi tarzının, sonraki yıllarda çocuğu dinden uzaklaştıran ya da dini değerlere bir daha kopmamak üzere bağlayan iki yönünün bulunması bakımından oldukça önem arz ettiği söylenebilir.”

Birey doğumdan itibaren getirdiği kapasitesi ve yetenekleri ile çevresiyle etkileşim sürecinde toplumsallaşır ve sosyalleşir. Birey içinde yaşadığı toplumun inanç ve dini uygulamalarından etkilenir ve yaşadığı toplumun bir parçası olarak dinini öğrenir. Ailesinin ve içinde yaşadığı toplumun dinini öğrenerek, din ile ilgili davranış ve tutumlarını şekillendirir.

“Amerikalı din eğitimcisi olan James M. Lee, geleceğin din eğitiminin aile temelli olması gerektiğini belirterek özetle şunları söylemektedir: Potansiyel olarak en kapsamlı ve en başarılı din eğitimi programı aile temelli din eğitimidir. Yaşam en derin ve kişisel seviyede aile içinde yaşanmaktadır. Hatta bu durum parçalanmış ya da tek anne ve babadan oluşan aileler için bile geçerlidir. Psikolojik veriler şunu ortaya koymaktadır ki; kişinin değer ve tutum yapısı ilk altı yaşında oluşmaktadır. Bu da büyük ölçüde aile içinde yaşanmaktadır. O bakımdan aile hayatı ve aile temelli din eğitimi, son derece önemli görülmektedir.”

Bireyin gençlik ve yetişkinlik dönemindeki dini inanç, duygu, tutum ve davranışlarının temeli de büyük ölçüde çocukluk döneminde ailede atıldığından dolayı, verilecek iyi bir eğitimle çocukta din duygusunun sağlıklı bir gelişimi sağlanabileceği gibi, bireyin ilerideki sağlıklı bir dini yaşam sürmesine katkı sağlayacaktır. Aksi durumda yanlış ya da baskı ve zorlamalarla bir eğitim vermek suretiyle ondaki din duygusunun körelmesine hatta ileriki dönemlerde dinden uzaklaşmasına neden olunabilir.

Bu nedenle bu konuda oldukça hassas davranmak gerekmektedir. Genel olarak bizler “Anne babalar ve din eğitimcileri olarak, çocuklarımızın bizim inandığımız dine inanmalarını, ona bağlanmalarını arzu ederiz. Gönlümüz bunu ister. Bu, son derece doğal bir durumdur. Ancak bu arzumuzu gerçekleştirmek amacıyla kendi inanç dünyamızı onlara dayatmaya, empoze etmeye, buyurgan bir tavır takınmaya, bizim sunduklarımızı onların hiç sorgulamadan kabullenmelerini, bizi aynen taklit etmelerini istemeye kalkışmamız, hoş görülecek bir tutum değildir; bundan olumlu sonuç alınmaz. Din eğitimi adına böylesi bir yaklaşım, çocuklarımızın özgürleşmelerini değil tutsaklaşmalarını doğurur.”50 Anne babaların bu tutumları çocukların hayatlarının tamamını etkileyebilmektedir. Örneğin; bir çocuğun baskı ve zorlamalarla namaz kılmaya alıştırılmaya çalışılması, bu çocuğun sadece anne ve babasının yanındayken namaz kılması ve onlar yokken namazı terk etmesi hatta belli bir yaştan sonra bir daha namaz kılmak istememesi baskı ve zorlamayla çocuğa hiçbir davranış kazandıramayacağımızın göstergesidir. Bu yüzden çocuğa din eğitimi verirken ona biraz zaman vermek gerekir.

Öncelikle çocuğun yapması istenilen davranışı anlatmak, ona öğretmek gerekir ki çocukta farkındalık oluşsun. Tabi önemli konulardan biri de çocuktan yapmasını istediğimiz davranışları örnek olarak görebileceği rol model olabilmek. Yani çocuktan yapılması istenen davranış anne baba tarafından sergilenmiyorsa anne babasının bu isteği çocuk tarafından karşılıksız bırakılır. Yani anne veya baba çocuğa sürekli kitap okumasını emrederek onun kitap okumasını istiyor ve hatta kitap okumanın yararlarını sürekli olarak çocuğa anlatıyorsa, bu durum çocuğun belki de kitap okumaktan nefret etme derecesine ulaşmasına neden olabilmektedir. Hal bu ki evde yarım saatte olsa tüm ailenin bir araya gelip belli bir kitap okuma saatinin olması durumunda okumak, çocuk için eziyet değil, bir zevk haline gelebilecektir.

Çocuk doğası gereği oyun oynamaya, eğlenmeye ihtiyaç duyar. Bundan dolayı ailede bireylerinin dikkat etmesi gereken bir husus da; çocuğu küçük yaşlardan itibaren yoğun dini sohbetler ortamında bırakılarak, oyun ve eğlence isteğinin bastırılması davranışıdır. Bu durum, dindarlık seviyesi oldukça yüksek olan ailelerde çocuğun oyun isteği bastırıldığı veya engellendiği durumlarda, dini eğitimin ölçüsüz yapıldığı ailelerde çocuğun gençlik dönemlerinde ailenin değerlerine ve kutsal kabul ettiklerine karşı isyankâr tavırlar sergilediği görülmektedir.51 Bu sebeple çocuğa din eğitimi verilirken de kararında verilmeli, çocuğu yaşının vermiş olduğu vazgeçilmez bir dönem olan oyun ve eğlenceden mahrum etmenin getireceği sonuçlar öngörülmelidir.

Bazı aileler, çocuklarının küçük yaşlarda yaptıkları yanlış davranışlara çocuk büyüdüğü zaman bu davranışından vazgeçer beklentisine girmektedirler. Hatta bazı aileler uygun olmayan davranışlarına alkış tutup çocuğun bu davranışını destekleme mesajı vermekte, daha sonra çocuk biraz büyümeye başladığı zaman bu davranıştan vazgeçirmeye çalıştıklarında bunu başarmakta güçlük çekmektedirler. Bu durumda, tutarlı davranmayan anne babaya bakan çocukta davranışlarında tutarlı olmamaya başlamaktadır. Bu gibi zamanında müdahale edilmeyen yanlış davranışlar, ileride anne babanın çocuktan şikâyet etme sebebi haline gelmektedir. Bu sebeplerden dolayı, çocuklar küçük yaşlardan itibaren; ana babaya, öğretmene ve büyüklere itaate, küçüklere karşı sevgi ve şefkatle davranmaya sevk edilmeli, kaba davranışları düzeltilmeli ve bu davranışların bilinci verilmelidir. Çocuğun iyi davranışları takdir edilerek kontrollü bir şekilde ödüllendirilmeli, hatalı davranışlarında, hemen kızmak yerine yapıcı olmalı ve doğruya yönlendirerek uyarılmalı, çocuğun gururunu incitecek davranışlardan, fiziksel şiddetten ve eleştirilerden kaçınılmalıdır. Unutulmaması gereken en önemli nokta ise; çocuğun yanlış davranışı ve tutumunu engellenmeye çalışılırken, mutlaka davranışın doğrusu da anlatılmalıdır. Hataların düzeltilmesinde, hakaret etme, azarlama, bağırıp çağırma, arkadaşlarıyla arasında bir takım kıyaslamalar yapma ve kıskandırma gibi fayda getireceği zannedilen davranışlar, çocuğa faydadan çok zarar getirir. Çünkü bu hareketler çocuğu arsızlığa ve inat ederek aynı yanlış işi tekrarlamaya sevk eder. Esasen bu gibi tutumlar sözlü eğitimin çocuk üzerindeki etkisini kaldırır.

Günümüzde çocuk eğitiminde karşılaşılan sorunlardan birisi de toplumumuzda var olan otoriter anlayışa bir tepki olarak gelişen aşırı özgürlük anlayışıdır. Bu anlayışın yaygınlaşmasının bir sonucu olarak da kimsenin sözünü dinlemeyen, her istediğini yapmak isteyen, sınır tanımayan, şımarık ve bencil çocuklar yetişmeye ve çoğalmaya başlamıştır. Tabii olarak bu anlayışın yerleşmesinde ailede alınan eğitimin önemli rolü vardır. Günümüzdeki ebeveynlerde ‘Ben görmedim çocuğum görsün, ben yaşamadım o yaşasın’ anlayışı çocuklara çokça yansıtıldığından, çocuklar her şeyi yapabilme özgürlüğüne sahip olduklarını bilinçaltlarına işlemekte zorluk çekmemektedirler. Ne yazık ki bu durum da ölçüsüz davranışlar sergileyen yeni nesillerin artmasına sebebiyet vermektedir.

Ailelerin önemle takip etmesi gereken bir diğer konu da çocuğun evde ne izlediğine ve teknolojik aletlerle ne kadar vakit geçirdiğine dikkat etmesidir. Günümüzde kitle iletişim araçlarının hayatımıza olan etkileri büyüktür. Dolayısıyla çocuğun bu araçlarla olan takibi titizlikle yapılmalıdır. Örneğin; evde oturup hep beraber izlenebilecek, ahlaki açıdan izlenmesinde sakınca olmayan filmler özenle seçilerek izletilmelidir. Çocuğun okumak istediği veya okuması için eline verilen kitapların dahi içeriğini öncelikle kontrol edip, daha sonra okumaları için verilmelidir. Bilgisayar başında geçirdikleri zaman kontrol edilmeli ve geçireceği zamanın belirleyicisi çocuğun yaptığı ödevin karşılığı olmamalıdır. Günümüz toplumunda çocukların kontrolü ve takibi daha çok güçleştiğinden ailelere düşen görev artmaktadır. Bir kez daha önemini belirtmek gerekirse; değişen yaşam koşulları içerisinde din eğitimi veren anne babalar eskide kalmamalı, günümüz şartlarına göre dini konuları güncelleyebilmeli ve buna göre bir eğitim uygulayabilmelidirler. Çalışmamıza konu olan öğrenci yaş gruplarında, kitle iletişim araçlarından televizyon, sosyalleşmede önemli etkiye sahiptir. Özelliklede bu yaş grubu içerisinde bulunan çocuklar, televizyonda izledikleri pek çok olumsuz olayların davranışlarına önemli ölçüde yansıdığı görülmektedir. Özellikle dizi ve filmlerde bulunan karakterler, çocukların kişiliklerini etkileyebilmektedirler. Bu durum ergenlik dönemine girmeye aday çocuklar üzerinde daha çok etkiye sahip olmaktadır. Genel olarak şiddet yanlısı film veya dizi karakterlerine olan özen daha fazla gözlenmektedir.

Anne babaların dikkat etmesi gereken konulardan biri de çocuklarına karşı hoşgörülü olması ve dolayısıyla da ona bu davranışın örnek olarak gösterilmesi gerektiğidir. Hoşgörülü evlerde büyüyen çocuklar, daha atak ve girişken olmaktadırlar. Çocuklara bir şeyleri kızarak yasaklamak yerine, onlara hatalarını görme şansı tanınmalıdır. Özellikle çocukların sorduğu dini sorulara cevap verirken daha dikkatli olunmalı ve onların sordukları sorulara onların seviyelerine göre anlayabilecekleri tarzda cevaplar verilmeye çalışılmalıdır. “Bu söylediğin günahtır, sakın bir daha tekrarlama” şeklindeki baştan savma cevapların verilmesi, çocuğun şüphelerinin daha da artmasına sebep olabildiği gibi onu soru sormaktan da uzaklaştırabilir.54 Bunun için din eğitimini verirken çocuğun sorularından yararlanarak onların sevebilecekleri bir dini hayata yönelmelerine fırsat tanımaya çalışmak gerekmektedir. Çocuklara yaklaşım tarzlarından biri de onun dünyasıyla düşünebilmek ve onları anlamaya çalışabilmektir.

Din eğitimi konusundan bahsederken değerlerin öğretilmesinden ve din eğitiminin sağlam temellere oturtulması açısından destekleyici öneminin bulunduğundan bahsetmiştik. Yine ailenin bu konuda ne kadar önemli olduğu bilinen bir gerçek olarak karşımıza çıkmaktadır. Doğal olan süreçte çocuk doğduğu an itibariyle kendisini ailesinin içinde bulunduğu ve kabullendiği değerler içerisinde bulur.55 Bu sebeple çocuğun ilk kabul ettiği değerler ailesinin kabul ettiği değerlerdir. Bireylerin sağlam karaktere sahip olması, değerleri sadece anlamasıyla değil, içselleştirmesiyle gerçekleşecektir. Bir çocuk toplumun ve ailesinin kendisinden beklediği ahlak kurallarına uygun davranışları çok iyi bilebilir. Fakat bu davranışları yerine göre uygulama yoluna giriyorsa yani bu davranışları bazı durumlarda yerine getirmeyi bir görev gibi görüyorsa, bu birey değerleri içselleştirememiş demektir. Örneğin; bir çocuk ailesi içerisinde yaptığında ceza aldığı yasaklanmış bir davranışı ailesinin yanında uygulayıp, diğer insanların bulunduğu başka ortamlarda bu davranışları sergilemekten çekinmiyorsa, bu durum değerleri içselleştiremediği anlamına gelmektedir. Özellikle değerlerin anlatılması ve tutarlılık göstererek doğru uygulanması yoluyla çocuklara örnek olmak gerekmektedir.

Ailede verilen eğitim süreci içerisinde çocuklara kötü davranıştan kaçınması gerektiği bilgisi verilirken, bunun sebebinin öncelikle Allah rızası olduğu anlatılmalıdır. Daha çok bu dünyadaki gazabından emin olma, sadece bu dünyada yaptıklarının karşılığı karşısına çıkacak gibi bir beklentiden çocuğu uzak tutmalıdır. Aksi halde kötü bir davranışa maruz kalanların,zalimlerin başına felaket getirmesi gerektiği beklentisine giren çocuk, bu durumun gerçekleşmemesi halinde onda isyan duygusunun ortaya çıkmasına sebebiyet verebilmektedir.

Arzu Doğan

SAMER

Din nedir? Sorusuna din yan başlığı içerisinde yer vermiş olup, şimdi ise din eğitimi konusuna ayrıntılı bir şekilde yer verilecektir. Din eğitimi “Bireyin fıtratında bulunan inanma, duygu ve ihtiyacı çerçevesinde din olgusunu kavramasına rehberlik etme ve kabul ettiği dinin önerdiği yaşam biçimini öğrenmesine yardımcı olma süreci” olarak tanımlanmaktadır.

Her toplum, kendi değerlerine özgü, kendi tarihi, kültürü ve sosyal yapısı gereği, din dersi konusunda farklı uygulamaları esas alarak ve buna uygun bir model geliştirerek, sistemlerini kurmuşlardır.40 Toplumumuzun mayasını oluşturan İslam dini de, eğitime büyük önem vermiştir. Dinin gereklerini yerine getirmenin yanında bilgi sahibi olmayı, ilim öğrenmeyi ikinci bir gereklilik olarak kabul etmesi bunun açık bir emaresidir. Yine Kur’anı Kerim’in inen ilk ayetinin “Oku” (Alak,96/15) emriyle başlaması da İslam dininin öğrenmeye verdiği önemi ortaya koymaktadır. ”De ki: Hiç bilenlerle bilmeyenler bir olur mu? Ancak akıl sahipleri öğüt alırlar.”(Zümer, 39/89) ayetleri de ilim öğrenmeyi destekleyen başka ayetlerdir. Öğrenmeyi önemseyen ve kendisini insanlık rehberi olarak sunan İslam’ın eğitime özel bir önem vermesinin garipsenecek bir olay olmadığını ifade edebiliriz. Rehber’in asıl amacı, doğru olanı göstermek olduğuna göre, bu da ancak, insan davranışlarının belirlenen ölçülerde değişmesiyle olacaktır ki, bunun adı da eğitimdir. Bu sebeple din ve eğitim ayrılmaz bir bütündür. Eğitim, insan ile ilgili olan bütün bilimlerden yararlanarak, insanı çok yönlü geliştirmeyi gaye edinmektedir. Din ise; insanın manevi yönüne hitap etmektedir. İnsanın ruhsal yönünün gelişmesine yardım etmektedir. O halde sağlıklı olan ve insanın davranışlarına etki eden din, ahlak ve değerler ile ilgili olan her şey ancak sağlam bir eğitimle verilebilir. Din eğitimi verilirken değerler eğitimini de göz ardı etmemek gerekmektedir. Değerler eğitimi de en az din eğitimi kadar önemli bir konudur. Din eğitimi verilirken çocuğun ahlakını geliştirmek oldukça önemli olduğundan, değerler eğitimiyle de desteklenmelidir. Okullarda değerler eğitimi adı altında seçmeli derslere yer verilip, çocukların ahlaki gelişimlerine katkı sağlanmalıdır.

Günümüzde çocuklarımız ve gençlerimiz, her gün hızla gelişmeye devam eden, teknolojinin etkisi altındadır. Toplumumuz özellikle medya yoluyla yabancı kültürlerin etkisi altında kalmaktan kurtulamamaktadır.43 Kendi kültürümüzü unutmamak adına öncelikle kültürün en önemli parçalarında biri olan din eğitimine önem vermeli, değerler eğitimi konusunda hassasiyet gösterebilme bilincine sahip olmalıyız.

Arzu Doğan

SAMER

Toplumlar kendileri için uygun olan davranışları sergileyen insanları kendilerine özgü olan eğitim süreci içinde yetiştirirler. İşte bu sebepten dolayıdır ki, toplumlar insanı, tesadüflere ve kültürün gelişigüzel etkilerine bütünüyle bırakmamışlardır. Toplumlar insanlara birlikte yaşamanın gerekliliğini öğretmek ve toplum bilincini yerleştirmek için eğitim süreçlerinin amaçlarını ve içeriğini belirlemiş ve eğitimi kontrol altına almışlardır. Bu sebeple eğitim bir kamu hizmeti olarak kurumsallaştırılmıştır.36 Toplum için eğitimöğretim faaliyetlerinin yürütüldüğü kurum okullardır. Okullar, bireylerin toplumun ortak değerlerini öğrenerek sosyalleşmeye başladığı ortamlardır. Toplum açısından önem taşıyan bu kurum insanı çok yönlü geliştirmeyi hedeflemektedir.

Bireyin sosyalleşmesi, birlikte yaşadığı toplumun değer ve normlarını öğrenerek, bireysel ve sosyal kişiliğini oluşturarak, toplumun üyesi olmasını gerektirecek inanç, bilgi ve tutumları kazanması ve buna uygun olarak davranışlar sergilemesi ile sosyal olabilmesi sürecidir.37 Çocuğun sosyalleşmeye başladığı dönem okula başladığı döneme denk gelmektedir. Çocuk okula başladığı ilk dönemden itibaren yeni arkadaşlar edinerek, farklı arkadaş ortamlarında bulunarak sosyalleşmenin başlangıç adımlarını atmaya başlar. Çalışmamızın kapsadığı 5. ve 8. sınıf öğrenci gruplarına bakılacak olursa; 5. sınıf öğrencilerinde aileye bağımlılık 8. sınıf öğrencilerine göre daha fazla olduğundan sosyalleşme 8. sınıftaki yaş grubunda bulunan öğrencilere göre daha azdır. Diğer taraftan 8. sınıf yaş grubunda bulunan öğrenciler, ergenlik dönemiyle birlikte, öğrencinin girdiği ortamların farklılaşması ve aileye olan bağımlılık eskiye nazaran daha da azaldığından, sosyalleşmenin daha fazla olduğu görülmektedir.

Okul aynı zamanda eğitimin oluştuğu bir kurumdur. Okul, çocuğun ilk eğitim adresi olan aile ortamından dışarı çıkmaya başladığı dönemden sonra onun için önemli bir eğitim ortamıdır. Son yıllarda kadınların zorlaşan hayat şartlarına karşı ev bütçelerine katkı sağlamak amacıyla çalışma hayatına girmeleriyle birlikte çocukların okul ile tanışmaları daha küçük yaşlarda başlamakta ve çocuğun eğitiminde etkili olan aile durum itibariyle okul ile birlikte çocuk için etkin bir eğitim ortamı olmaktadır. Daha önceleri okul çağına gelen 5 veya 6 yaşlarında okul ortamına giren çocuklar, artık üç yaşından itibaren ya da daha erken yaşlarda kreş ve ana sınıfı gibi kurumlarda eğitim ortamına dâhil olmakta ve diğer bireylerle veya çocuklarla karşılaşarak sosyalleşmeye daha erken yaşlarda başlamaktadırlar. Okul tek başına eğitimin yapıldığı ortam olmaktan ziyade rol model olma ve sosyalleşmenin gerçekleştiği alan olması bakımından bireyin hayatında önem arz eden bir kurum olarak karşımıza çıkmaktadır.

Hem çalışmamızın sınırı gereği hem de eğitimi bir bakış açısı olarak görmemiz durumunda, onun yöneldiği bir alan olması hasebiyle din eğitimine, ilgili ve gerekli açıklamalara yer vermemiz icap edecektir.

Arzu Doğan

SAMER

Ailede eğitim konusuna geçmeden önce öncelikle ailenin tanımını yapmak yerinde olur. Aile, kan bağıyla birbirine bağlılıkları bulunan, aralarında toplum tarafından belirlenmiş haklara ve ödevlere sahip bireylerin oluşturduğu bir kurumu ifade eder. İnsanların, kişiliklerinin temelini oluşturan davranışların kazanılmasında ailenin ve aile ortamının etkisi büyüktür. Çocuklar, küçük yaşlarında anne babalarını ve ailede sevdikleri ve kendilerine yakın buldukları büyüklerini taklit ederek onlarla özdeşleşmeye başlar. Çocuklar, ailesiyle yaşadığı süreç boyunca, ailenin temel davranış kalıplarını ve değerlerini öğrenir ve davranışlarını bunlara göre şekillendirirler.33 Ailede öğrenilen davranışlar bireyin yaşamında kalıcıdır, kolay kolay unutulamaz. Bu nedenle ailede verilen eğitim konusunda oldukça hassas davranmak önem arz etmektedir.

Aile en büyük eğitim kurumlarından biridir. Çünkü çocuk, din, ahlak dil ve kültürle ilgili olan davranışları, ilk olarak dünyaya geldiği andan itibaren içinde bulunduğu ve onun için önemli bir kurum olan ailede öğrenir. Görüldüğü gibi aile rastgele oluşturulan bir birliktelik değildir. İnsanın üretim yeri oluşu yanında, bir soyluluğu ve kutsallığı da vardır. Aynı zamanda aile ile çocuğun ilerideki hayat başarısı arasında da önemli bir ilişki vardır. Mesela, başarılı insanların hayatlarına bakıldığı zaman; bu insanların daha çok sorumluluğunu yerine getiren ailelerde yetiştiği dikkat çeker.34 Ailenin etkisi birey üzerinde yaşamı boyunca sürekli devam eder. Dikkat çekilmesi gereken bir husus da ailede eğitim, okul başladıktan sonra da devam eden bir süreçtir. Okula başlayan çocuğun eğitimi aile ve okulda bulunan öğretmen tarafından ortaklaşa yürütülür. Yine bazı aileler tarafından yanlış algılanan bir durum da çocuk okula başladıktan sonra üzerine düşen görevlerin hafiflediğini düşünürler ve çocuğun eğitimini okula ve öğretmene yüklerler. Bu durum oldukça tehlikelidir ve dikkat edilmesi gereken bir husustur.

Arzu Doğan

SAMER

Çocuk söz konusu olduğunda, onun eğitimi için konuşuyorsak öncelikle gelişim özelliklerinin bilinmesi temel ihtiyaçtır. Ancak bu başlık altında sadece gelişim kavramından bahsedeceğimizden ne anlama geldiğini vermekle yetineceğiz. Çocuğun gelişim özelliklerine ise, çalışmamızın ilerleyen kısımlarında ayrıntılı olarak yer verilecektir.

Gelişme organizmaların, büyüme, olgunlaşma ve öğrenmenin etkileşimiyle sürekli olarak ilerleme kaydeden değişmesi olarak tanımlanmaktadır. Gelişim bir süreçtir ve gelişim devamlıdır. Gelişim organizmanın, ilk oluşum anından başlayarak bedensel, zihinsel, dil, duygusal, sosyal gibi çok yönlü ilerleyen, belli koşulları olan en son aşamasına ulaşıncaya kadar sürekli ilerlemeyle devam eden bir değişimidir.31 Gelişim sürekli ilerlemeyle devam ettiği için buna bağlı olarak fiziksel görünümde değişim, yaşanmış tecrübelerle birlikte duygularda değişme, ilgi ve meraklarda da değişmeler görülmektedir. Bu durum gelişimin çok yönlü olduğunun bir göstergesidir.

Arzu Doğan

SAMER

Konumuz insan olduğundan, insan için olan bir bütünden, dinden de bahsetmek gerekmektedir. Burada sadece din kelimesinin ne anlama geldiğinden, kullanım yerlerinden ve insan için olan öneminden bahsedilecektir. Din eğitimine ise ileride daha geniş bir şekilde yer verilecektir.

Din kelimesi sözlükte; hizmet etmek, hâkim, yargılama gibi anlamlara gelmektedir. Terim olarak ise; insanın tecrübesinde gizlice yaşayan bir hakikat olarak tanımlanabilir.28 Ayrıca insan ile ilgili olan her faaliyette din, bir eğitim ve ahlak bütünü olarak karşımıza çıkmaktadır.

“Din, insanın varoluş mücadelesinde bir güç ve araçtır. İnsanın, nasıl kendisini kardan ve yağmurdan koruyabilmek için bir çatıya ihtiyacı varsa insani değerlerin erozyonuna ve ahlaki yozlaşmaya engel olabilmek için de bir dine ve o dini doğru şekilde öğretecek din öğretimine de ihtiyacı ve hakkı vardır.” Gerçekten de din insanoğlunun hayatında önemli bir etkiye sahiptir. Din, insanoğlunun yaşamı boyunca düzenli bir hayat yaşamasının nedenidir.

Arzu Doğan

SAMER

Çalışmamamızın ana unsurunu çocuklar oluşturduğundan, onların duygularının ve tutumlarının oluşmasında etkili olan ilgi konusuna da değinmeden geçmek istemedik. Konumuz için tutum kavramı ne kadar önemliyse, tutumların oluşmasında önemli olan ilgiler de oldukça önem arz etmektedir. İnsanoğlu yapısı ve fıtratı gereği merak duygusunu içinde barındırmaktadır. Merakın oluşması aşamasında ise ilgileri ortaya çıkar. Kişi hangi konuya ilgi duyarsa, o konuyla ilgili olan meraklarını giderme isteğinde bulunur.

O halde ilgi kavramını tanımlayacak olursak; Herhangi bir nesneye, olaya, duruma, duyulan merak, yakınlık gibi kelimelerle sözlükte anlam bulan bu kavram, zihnimizde ve irademizde güçlü bir duygu ile birlikte bulunan, hayalde veya düşüncede gerçekte var olan bir şeye karşı merak, düşkünlük ve sevgi duymaktır.

Okul yıllarının ilk dönemlerinde ilgi ve merakların artış dönemi olduğu gözlenmektedir. Bu ilgi ve meraklar okul yıllarının sonlarına doğru azalmaya başlar. Bu duruma sebep olarak, çocuğun merak ettiği çoğu şeyi yaşı ilerledikçe tecrübe ettiği gösterilebilir. Çocuk 1011 yaşlarına doğru gelecekle ilgili hayaller kurmaya başlar. İlgisini çeken pek çok eğilimler, geleceğinin planlarında belirleyici roller üstlenir.26 Bu sebeplerden dolayı çocuğa örnek teşkil eden çevre çok önemlidir. Bu konuda da ilk görev anne ve babalara düşmektedir. Anne ve babalar çocuğun küçük yaşlardan itibaren merak ettiği ve sorduğu sorulara geçiştirici cevaplar vermemeli, bu konuda onlara doyurucu cevaplar vermelidirler.

İnsan yapısı gereği soru sormaya ve öğrenmeye meraklı bir canlıdır. Ancak; bireysel farklılıklar doğal olduğu gibi ilgiler ve meraklar da farklılık göstermektedirler. Bir bireyin bir nesneye karşı ilgisi olumlu yönde olabileceği gibi, başka bir bireyin aynı nesneye karşı ilgisi olumsuz yönde olabilmektedir. İlgi, kişinin içinde bulunan bir dürtü olduğundan eğitim ve öğretim açısından da önemli olduğu açıktır. Öğrencinin bir takım dışsal sebeplerden dolayı bir derse karşı ilgisi az ise dersteki başarısı da bu doğrultuda etkilenecektir. İlginin olumlu ya da olumsuz olmasında çevre faktörü oldukça etkilidir. Bu faktörler; evde aile, okulda arkadaşlar, öğretmen, dışarıda arkadaş çevresi vb. olabilmektedir. Çocukların olumlu davranışlara karşı ilgisini çekecek ortamlar oluşturulabilmelidir. Bu görev okulda öğretmenlere düşmektedir. Çocuğun derse karşı ilgisini etkileyen en büyük etkenlerden biri şüphesiz öğretmendir. Öğretmenin her öğrencisini tanıyabilme kabiliyetine sahip olması gerekmektedir. Örneğin; derse bir hikâye ile başlamak bazı öğrencilerin dikkatini çekmeyebilir. Bunun için hikâyeye karşı merak uyandırmak gerekmektedir. Hikâyeyi olduğu gibi okumak yerine, bölümlere ayırarak öğrencilere aralarda sorular sorarak onların ilgileri uyandırılabilmelidir.

Yaşın ilerlemesiyle, ilgilerin de değiştiğinden bahsetmiştik. Yaş arlıklarına göre belirlenen ilgi alanlarını incelemekte fayda olduğu görüşündeyiz.

27 Yaş: Subjektif İlgiler

10 Yaş: Objektifleşen İlgiler

15 Yaş: Sürekli kalıcı İlgiler

olarak belirlenmiştir. Çalışmamıza konu ettiğimiz 5. ve 8. sınıf öğrencilerinin, yaş aralığı gereği sürekli kalıcı ilgiler kısmına girdikleri belirtilebilir.

Arzu Doğan

SAMER

Konumuzun kilit noktasını oluşturan diğer bir kavram ise tu-tumdur. Tutum kavramı, bireyin çevresinde gördüğü olgu, olay ve nesnele-re karşı ortaya koyması beklenilen tepkiyi ifade eder. Tutum konusunda yapılan tanımlar oldukça fazladır. Psikologlar, sosyologlar ve davranış bi-limciler tutum tanımı yaparken kendi alanlarına ilişkin tanımlar yapmışlar-dır. Bu durum sonucunda pek çok tutum tanımı ortaya çıkmıştır.13 Bu tanım-lara bakılarak genel bir tutum tanımı vermek gerekirse: “ Tutum; bireyin bir nesne, kişi ya da durumla ilişki kurma anında davranışa geçme öncesinde aldığı tavır, ortaya koyduğu duruş, başka bir deyişle eyleme hazırlanma ya da hazır durma halidir.”

Tutumların zihinsel, duygusal ve davranışsal olmak üzere üç boyutu vardır ve bu ögeler arasında bir uyum ve iç tutarlılık söz konusudur.15 Bir nesneye ilişkin tutuma bakıldığı zaman, o nesneyle ilgili bilgi ve inançları-mız bilişsel bileşeni oluşturur. Bu nesne hakkındaki duygu ve değerlendir-melerimiz ise, duygusal bileşeni oluşturur.16 Duygusal bileşen ve davranış-sal bileşen arasında yakın bir ilişki vardır. Bunun sebebi ise, bir tutum dav-ranış olarak ortaya çıkmadığı sürece bu tutumun arkasındaki duygusal du-rumu anlamanın zorluğundan ileri gelmektedir. Bireyin bir nesneye olan duygusal tutumunun nasıl olduğunu anlayabilmek için, o duygusal tepkinin davranış olarak sergilenmesi gerekir. Tabii olarak da bu duygusal tepkinin oluşmasına bazı toplumsal ve çevresel etkenlerin de önemli etkilerinin oldu-ğu da göz ardı edilmemelidir.  Bu üç bileşen tutumların oluşmasındaki temellerdir. Kişinin bir nesneye olan tutumu, o nesneye olan bilgilerinin, inançlarının ve duygularının birleşiminden davranışsal olarak ortaya çıkma-sının oluşturduğu bir bütünden ibarettir. Örnek olarak; korktuğumuz veya sevmediğimiz bir hayvanla karşılaştığımızda ona karşı verdiğimiz tepki, anında olan bir korku sonucu olarak değil, ona karşı önceden sahip oldu-ğumuz korku duygusundan kaynaklanmaktadır.

Tutumlar doğuştan getirilmeyip, sonradan öğrenilirler. Dolayısıyla tu-tumların öğrenilmesinde sosyalleşme sürecinin içinde yer aldığı görülmek-tedir. Bireyin bir nesneye karşı geliştirdiği olumlu veya olumsuz tutumlar o nesneye yönelik deneyimlerinden kaynaklanır. Bu deneyim ve tecrübenin yaşanmasında doğduğu ve büyüdüğü çevre, cinsiyet farklılıkları, almış ol-duğu eğitim ve daha sayabileceğimiz pek çok faktör bireyin hayatında önemli rol oynar.

Tutumlar bireyin hayatı boyunca onu farklı nesnelere karşı tavır alma-sında etkileyen kuvvetli bir güçtür. Çocuğun okula karşı, öğretmene karşı, derse karşı olan tutumu çocuğun ilerideki başarısı için oldukça önem arz etmektedir. Yine öğrencinin öğretmene karşı olan tutumu, onun derse karşı olan ilgisini belirlemektedir. Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersi açısından olaya baktığımız zaman; öğretmeni ile arasında oluşan sevgi bağı çocuğun derse olan ilgisini arttırmakta ve derse katılımını olumlu yönde etkilemek-tedir. Dolayısıyla öğretmene ve derse karşı olumsuz tutum sergileyen öğ-renci ise tam tersi bir durum yansıtacaktır. Din kültürü ve Ahlak Bilgisi der-sine olumlu tutum sergileyen öğrencinin, dini ve ahlaki davranışları da iler-leme kaydedebilecektir.19 Bu açıdan öğrencilerin Din Kültürü ve Ahlak Bil-gisi dersinin konularına olan tutumlarını bu bağlamda değerlendirmeyi göz ardı etmemek gerekir. Zira her öğrencinin derse yaklaşımı aynı oranda ol-mamaktadır. Çünkü her birinin derse olan tutumu okul, aile, öğretmen vb. gibi değişkenlere bağlı olarak farklılık gösterebilmektedir. Eğitim ve öğret-min yararlı ve verimli olması için tutum ve davranışların nasıl olduğunun da bilinmesi gerekir. Çocuğun nasıl davranması gerektiğini belirleyen tu-tumlar akıl ve duyguların ürünü olarak ortaya çıkmaktadır. Akıl bilginin öğrenilmesi ve anlaşılması noktasında önem taşırken, duygularla da bu bil-gilerin yaşanması gerçekleşmektedir. Bunun sonucu olarak da duyguların, harekete geçirilmesi önem taşımaktadır. His ve duygulara hitap ederek akılda bulunan bilgilerin harekete geçirilmesi gerekmektedir.

İnsanlar, duyguları ve inançlarıyla hareket etmektedirler. Din, insan için olduğundan ve insanlığın bir problemi olduğundan insanı ilgilendiren bir konudur. Aynı zamanda din de bir tutum konusudur. Bu sebeple insanların dine karşı farklı tutumlar geliştirmeleri pek tabii bir olgudur. Dini tutumu ise; kişinin dinle ilgili duygu, düşünce ve davranışlarının bütününü oluş-turmaktadır.21 İnanç, tutumların bilişsel ögesinde yer alır. İnanca duygusal ögeler de katıldığı zaman, inanç tutuma dönüşür. Her tutumda inanç var iken, her inanç tutum oluşturmayabilir.22 Dini bilgilerin bilinmesi ve bunlara olan inanç bilgi boyutunu, bu bilgilere karşı hissedilen sevgi ve isteklilik duygu boyutunu, bunların birleşiminin davranışsal olarak ortaya çıkması ise; dini tutumun davranışsal boyutunu ortaya çıkarmaktadır. Örneğin; bir kimsenin Kur’ an-ı Kerim’ in Allah’ın kelamı olduğunu bilmesi, Kur’ an-ı Kerim okuyan birini dinlediğinde güzel olan farklı duygular hissetmesi, içinde beliren o eşsiz güzellik ve sevginin bilincinde olmasının sonucunda bu kişinin Kur’ an-ı Kerim okumaya ve dinlemeye olumlu tutum geliştirdiği görülecektir.

Tutum kavramının eğitim için oldukça önemli bir kavram olduğunu ifade etmiştik. Belki de özelde ilk tutum edinimindeki, genelde ise eğitimin-deki rolü açısından çocuk için ailenin de öncelikli bir önemi haizdir. Çocukların tutumlarının belirli bir yaşa kadar ailede şekillendiği tartışılmaz bir gerçektir. Çocuğun dine karşı geliştirmiş olduğu olumlu veya olumsuz tutumun kaynağı da ilk eğitiminin gerçekleştiği aile ortamıdır. Çocuğun din dersine olan ilgisinin fazla olmasının en büyük etkenlerinden birisi ailedir. Yapılan pek çok araştırmaya göre; daha gelenekçi ve eğitim düzeylerinin düşük olduğu ailelerde dine karşı olan ilgi daha yüksek iken, eğitim düzeylerinin yükselmesi ile ailelerin dine karşı olan ilgilerinin azaldığı görülmektedir. Dolayısıyla öğrencilerin tutumları da bu sebebe bağlı olarak farklılaşabilmektedir.

Tutumların oluşmasında duygusal ögenin daha ağır bastığı ortamlardan biri de aile ortamıdır. Birbirlerine sevgi bağı ile bağlanan ve aynı ortamı paylaşan aile üyeleri, aynı ortamda iken, davranışlar konusunda daha esnek davranan bir birey halini almaktadırlar. Örneğin; dışarıda iken herhangi bir durum karşısında bireye verilen tepki, bireyin bu tepkiyi kabul etmemesi ve bunun sonucu olarak karşıdaki kişiye olumsuz bir tutum geliştirebilecekken, aile üyelerinden biri aynı söz ya da davranışı yaptığında, arada kırgınlık olmasın diye bazı yanlışlara boyun eğdiği görülmesi yaşanan gerçeklikler-dendir.

Arzu Doğan

SAMER

Eğitim, öğrenme ve öğretme tanımları birbirlerinin tamamlayıcısı olan kavramlardır. Bu kavramlar birbirlerine bir zincirin halkaları gibi bağlıdırlar. Bu kavramları birbirinden ayrı düşünmek imkânsızdır. Öğrenme, bireyin yaşantısı sonucu davranışlarında kalıcı izli bir değişiklik oluşturma sürecinin tamamını kapsamaktadır. Birey, hayatının her alanında bir takım etkileşimler içerisinde olmasına rağmen, her etkileşim kendisinde kalıcı bir davranış değişikliği oluşturmaz. Bundan dolayı, bireyin yaşamındaki her etkileşimde bir öğrenme olayı gerçekleşmez. Birey her anında eğitimle iç içe olduğuna konunun başında değinmiştik. Yalnız eğitimle iç içe olmak demek her şeyi öğrendiğimiz anlamına gelmemektedir.

Örnek olarak; birey yaşadığı toplumun doğru ve yanlışlarını bilir ve sürekli bunlarla birlikte yaşar. Eğer bir çocuk; yalan söylemenin yanlış bir şey olduğunu biliyor fakat yalan söylemeye devam ediyorsa, bu çocuğun bu davranışı yeterince öğrenmediği ve kendi zihninde anlamlandıramadığının göstergesidir. Öğretimin olmazsa olmazı, bir kurumun varlığıdır. Zira öğretim, “kurumlarda yapılan planlı ve programlı etkinlikler bütünüdür.” Öğretim deyince akla eğitim ve öğretim kurumu olan okullarımız gelmektedir.

Eğitim aslına bakıldığı zaman öğretimin uygulamaya konulmasıdır. Eğitim; hal, fiil ve eylemlerden oluşan bir bütündür. Öğretim ise; o fiilin ve eylemin bilgisini içerir. İkisi birbirine kenetlenmiş durumdadır. Her ikisini de birbirinden ayrı düşünmek olmaz. Eğitim ve öğretim kavramları eski zamanlarda talim ve terbiye olarak adlandırılmıştır. Talim; öğretime, terbiye ise eğitime karşılık olarak kullanılmıştır. Ne kadar bilgimiz olursa olsun faydalı olan bilgilerimizi hayatımıza uygulayamadıktan sonra bu kadar bilmenin bizim için hiçbir önemi bulunmamaktadır. Uygulamaya dönüştürülemeyen bilgiler, unutulmaya yüz tutmuş bilgilerdir. Eğitim ve öğretimin birbirine olan bağlılıkları burada da karşımıza çıkmaktadır. Bu konu hakkında dini vecibeler üzerinden bir misal verecek olursak; çocuk namaz kılmanın her ne kadar dini bir gereklilik olduğunu bilse de bu vecibeyi yerine getirmemiş ve hayatında iz bırakmamışsa bu yapılan öğretimin gerektiği gibi yapılmaktan yoksun olduğunun göstergesidir. Yani öğretim amacına ulaşamamıştır.

Öğretim akla hitap ederek insanı geliştiren bilgileri kazandırırken, eğitim ise, akla seslenmekle birlikte kalbe de etki ederek, bilgileri olgunlaştırmayı hedef alarak, duyguların ahlak açısından gelişmesine yardımcı olmaktadır.

Arzu Bozkurt

SAMER

Eğitim denilince tabii olarak aklımıza toplumumuzda bu işi kendine meslek edinmiş öğretmenlerimiz gelmektedir. Öğretmen: “Eğitimin/insan yetiştirme düzeninin mimar mühendisidir. Öğretmen, uygun özelliklere, yeteneklere sahip olma yanında düzenli bir eğitimle istenilen davranışları kazanmış, öğretmenlik kişiliğini, ruhunu, özünü benimsemiş ve özümsemiş kişidir.”

Öğretmen, bir çocuğun üzerinde ailesinden sonra en etkili kişidir. Özellikle ilkokula yeni başlamış bir öğrenci için öğretmeni her şeyi bilen, örnek alınması gereken kişilerin başında yer alır. Eğer işimiz eğitimse, öğretmen bu işin olmazsa olmazlarındandır. Öğretmenlik mesleğine kutsallık atfedilmesi onun önemini bir kere daha ortaya koymaktadır. Bu kadar önem verilen bir mesleği hakkıyla yerine getiren öğretmenlerimize önemli görevler düşmektedir. Unutulmamalıdır ki bir öğretmen, bir öğrencinin hayatını değiştirebilecek güçtedir. Onun iyi, ahlaklı, topluma yararlı bir öğrenci olmasına da, başarısız, ilgisiz bir öğrenci olmasına da büyük oranda etkiye sahiptir. Çocuk sürekli şefkat ve merhamete muhtaçtır. Bir öğretmenin öncelikle öğrencilerle iyi iletişim kurabilmesi gerekmektedir. Öğrencilerle iyi iletişim kurabilmenin sırrı öncelikle, şefkatli ve merhametli olmaktan geçmektedir.

Vurgulanması gereken ve önem taşıyan bir diğer husus da; çocuğun, sergileyeceği davranışları baskı ve zorlama olmaksızın isteyerek yapabilmesi, kendi içinde iyi olanı ve kötü olanı anlamlandırarak kendi tercihini yapabilme özgürlüğüne sahip olabilmesidir. Bunun sağlanması için de öncelikle aileye sonra da öğretmene büyük sorumluluklar düşmektedir. Baskı ve zorlamayla çocuğun davranışlarında anlık değişmeler meydana gelir. Bu ise bir eğitimin ve eğitimcinin hedefiyle bağdaşmamaktadır. Öğretmen, öğrenciye karşı anlayışlı olmalı ve onun da bir birey olduğunu unutmamalıdır.

Konumuz din ve din eğitimi olunca aklımıza din konusunda eğitim veren öğretmenlerin bu iş için öneminden de bahsetmek yerinde olacaktır. Bir öğretimin başarısı, şüphe yok ki öğretimi yapacak olan kişinin şahsiyetiyle yakından alakalıdır. Din öğretimi konusunda ise önemli olan husus öğretimi yapacak olan öğretmenin öncelikle inanmış olması gerektiğidir. Öğretmen anlatacağı konuları yaşaması gerekir ki öğrenciye etki gücü olabilsin. Şüphesiz samimiyetle dersini işleyen ve karşısındakine güven veren bir öğretmen, konuları anlatırken o duyguları yaşatan bir öğretmenin yapacağı öğretim daha tesirli ve verimli olacaktır.8 Çoğu öğrencinin gözlem yeteneği güçlü olduğundan, öğretmenlerini sadece ders esnasında değil dersin dışında da gözlemlemektedirler. Yani burada öğretmenin derste anlattıklarıyla yaşantısını karşılaştırabilme yeteneğine sahip olan öğrencilere yaşantısıyla da örnek bir din öğretmeni olabilmek, öğretmenin öğrenci üzerindeki etki gücünü arttıracaktır. Ayrıca öğrencilerini tanımaya gayret gösteren bir öğretmen, onlarla yakından iletişim kurarak, onlara her yönden rehberlik edebilmelidir. Bu rehberliğin yapılabilmesi için; öğretmenler öğrencilerle iyi iletişim kurabilmeli, çocukların içinde yaşadıkları çevrenin özelliklerini iyi bilmeli ve din eğitimi konusunda yaşantısı dine ters olan öğrencilerin olabileceğini de göz önünde bulundurarak, öğrencinin yaşadığı yaşama ters düşecek davranışlardan ve konuşmalardan uzak durmalıdır.

Arzu Bozkurt

SAMER

Eğitim, yaşadığımız hayatın tamamlayıcı bir parçasıdır. Konu insanlık olunca, insan hayatını eğitimsiz düşünmek mümkün görülmemektedir. İnsanın hayat hakkında bir düşünceye sahip olması, onun yaşamındaki eğitimin etkisinin bir sonucudur. Eğitim, insanın hayatına etki eden ve daha güzel bir hayat yaşamanın bir yolu olarak görülmektedir.

Eğitim, en genel anlamıyla insanları belli amaçlara göre yetiştirme sürecidir. Eğitim sürecinden geçen insanın davranışlarında değişimler gözlenir. Bu değişme; eğitim sürecinde kazanılan bilgi, beceri, tutum, davranış ve değerler yoluyla gerçekleşmektedir. Eğitimin ilk ve en önemli basamağı ai-lede gerçekleşir. Eğitim için aileden sonra en önemli ikinci kurum ise okullardır. Eğitim, yalnız ailede ve okulda gerçekleşen bir süreç değildir. Eğitim insanların bulunduğu her yerde gerçekleşebilir.

Eğitim insanlığın başlangıcından bu yana var olduğundan beri insanlığın bir sorunu olduğu için, üzerinde çokça çalışmalar yapılmıştır. Eğitim üzerine yapılan çalışmalar pek çok eğitim kavramının ortaya çıkmasına sebep olmuştur. Eğitim kavramı oldukça geniş bir kavramı ifade etmektedir.

Ayrıca eğitim üzerine yapılan çalışmalar pek çok eğitim tanımının da ortaya çıkmasına zemin hazırlamıştır. Bu tanımlardan bazılarını şu şekilde sıralayabiliriz. “Eğitim; doğaya, topluma, insana, kültüre, sanata, özetle tüm varlık, bilgi ve değerler alanına yönelik öğretim, tanıtım, tecrübe, eylem ve her türlü eğitsel etkinlik ve durumu ifade etmek üzere kullanılan zengin bir kavramdır.” “ Eğitim; değiştirme, geliştirme ve olgunlaştırmadır.” Genel olarak kabul gören eğitim tanımı ise “bireyin davranışlarında kendi yaşantı-sı yoluyla ve kasıtlı olarak, istendik değişme meydana getirme süreci“ olarak ifade edilmektedir. Eğitim, insan hayatının en önemli unsurlarından biridir. İnsanın günlük hayatında her zaman eğitimle iç içe olması da bunun bir göstergesidir.

Eğitim insanı çok yönlü olarak etkilemektedir. İnsanın yaşamını devam ettirebilmesi için nasıl su ve yiyeceğe ihtiyacı varsa, eğitime de ihtiyacı var-dır. Eğitim her yaşta önem verilmesi gereken önemli bir konudur. Ancak çocukken verilen eğitim daha büyük bir önem arz etmektedir. Çünkü çocuklukta alınan eğitim, bir inşaatın başlangıç safhası misali, temellerini oluşturmaktadır. Bu temel ne kadar sağlam olursa yapılan binanın kalitesini de o denli arttıracaktır.

Bireyin çocukluk döneminde aldığı eğitim, onun gelişimi ve ruh sağlığı açısından oldukça önemlidir. Eğitimin etkisi yaşın büyümesiyle azaldığın-dan dolayı küçük yaşların eğitim açısından önemi artmaktadır. Genel olarak eğitimciler, çocuğun eğitim sürecinde, altı aylıktan başlayarak,  yaşına gelinceye kadar geçen süreye dikkat çekmektedirler. Bu yaşların çocuğun eğitimi için önemli olduğu tartışılmaz bir gerçektir. Çocuğun eğitim için en değerli olan bu yaş aralıkları aynı zamanda çocuğun ailede aldığı eğitimin ne kadar önemli olduğunu da göstermektedir.

Arzu Bozkurt

SAMER

İlk, orta ve lise eğitimini İstanbul’da Tuzla semtinde tamamlamıştır. Üniversite tahsilini ise Balıkesir Üniversitesi Tarih bölümünde tamamlayan yazar ardından İstanbul’da Felsefe Bölümü yüksek lisans eğitimini yarıda bırakarak Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Bölümü’nde yüksek lisansını tamamlamıştır.

Uzun yıllar muhtelif dernek ve vakıflarda toplumsal ve kültürel faaliyetler içerisinde bulunmuş, Milli Akıl, Diyanet Aylık Dergisi, Aile Dergisi, Dünyabizim ve Haberler.com başta olmak üzere muhtelif dergiler ve yayın platformlarında yazılar kaleme almıştır. Bunun yanı sıra yayımlanmış akademik makaleleri ve kitap çalışmaları bulunan Umut Güner, Ortaçağ Tarihi, Siyaset ve İktidar Felsefesi ile Amerika Birleşik Devletleri Siyasi ve Sosyal Tarihi alanlarında ihtisas çalışmaları yürütmektedir.

Yayınlanmış Kitapları:

Tarih Musahabeleri – DİB Yayınları

Tarihte Fütüvvet ve Ahilik – Ötüken Neşriyat

Düşman siperlerine mancınıkla atılan vebalı cesetler, dünya nüfusunun yarıya yakınını silip süpüren bir salgına sebep oldu: Kara Ölüm

Tarih boyunca yangın, zelzele, sel gibi felaketlerden insanlar çok korkmuş; medeniyet nice zararlara uğramıştır. Mamafih bunlar ârizi olduğu için, bir şekilde kurtulmak mümkündür. Veya öldürdüğünü hemen öldürür. Ama sâri hastalıklar, kaçmakla kurtulmak mümkün olmadığı ve yakaladığını yere serdiği için hepsinden daha korkutucu olmuştur.  Bunların cemiyete tesiri de ötekilerden daha fazladır.

Sâri, sirâyet eden (bulaşıcı) demektir. Sâri hastalıklar, azgın cemiyetlere ilahi gazap olarak görülmüştür. Mukaddes kitaplarda böyle yazar. Ama elbette ki bu mutlak değildir. Yani her azgına sâri hastalık gelmediği gibi; her sâri hastalık da azgınlık cezası değildir.

İçe kapalı-Dışa açık

İçine kapalı cemiyetlerde irsî hastalık az; ama sâri hastalıklar fazla görülür. Bu, virüslere karşı mukavemet ve muafiyetin (bağışıklığın) zayıflığından kaynaklanır. Dışarıya açık, mesela dışardan evliliğin fazla olduğu yerlerde irsî hastalık çeşitliliği fazla; sâri hastalıklara mukavemet de güçlüdür. Bu gibi hastalıkların ekserinin Çin gibi kapalı bir cemiyette çıkması; buna mukabil Anadolu ve Akdeniz gibi dışa açık yerlerde fazla tahribat yapmaması bununla izah edilir.

Temizliğe hakkıyla dikkat etmemek, umumiyetle hastalığı doğurur. Ticari seferler ve askeri sevkiyat, hastalığı dünyaya yayar. Bütün sâri hastalıklarda hep aynı tedbirler alınmıştır. Hastayla teması aza indirmek; hastalık olan yeri tecrit etmek, hastalık olan yere giriş ve çıkışları men etmek.

Tarihi değiştiren salgınlar

Tarih boyunca veba, kolera, tifo, tifüs, çiçek, cüzzam gibi çok ve çeşitli sâri hastalıklar görülmüştür. Bunların bazısı çok dehşetli olmuş; çoğu zaman tarihin seyrini değiştirmiştir. ME 430’da Peloponez harbleri esnasında tam Atina kazanacak derken, bu şehirde ortaya çıkan veba binlerce kişiyi yere sererken, Atina’yı da mahvetti.

Kartacalılar, ME 396’daki Siraküza kuşatmasını veba yüzünden kaldırdılar. Akdeniz üzerindeki hâkimiyetleri bu sebeple zayıfladı. Zamanla Roma lehine kaybedildi.

Iustinianus vebası denilen hastalık (541), bilinen en çok kaybın verildiği sâri hastalıktır. İstanbul nüfusunu neredeyse bitirdi. İmparatorun da yakalandığı bu hastalık sebebiyle, Bizans’ın yıldızı söndü.

Veba, cüzzam ve sair sâri hastalıklar, Haçlı ordularını perişan ederek seferlerin sonunu getirdi. Haçlılar Filistin’de tutunamadılar. İmparator II. Friedrich kolera salgını yüzünden geri döndü.

Kara Ölüm

Korkunç bir veba salgını XIV. asırda Avrupa’yı kasıp kavurdu; nüfusun üçte birini yok etti. Deri altı kanamalar sebebiyle ölenin cildi siyaha döndüğü için Kara Ölüm diye bilinir. Moğollar, 1347’de Kırım Kefe’de kuşattıkları Ceneviz kalesine vebalı cesetleri mancınıkla attılar. Çin’de başlayan veba, böylece bütün Avrupa’ya yayıldı.

Hastalıktan korunmak için göz yeri camlı, içine mikrop öldürsün diye karabiber ve baharatlar konan karga gagasına benzeyen deri bir maske takarlardı. Şimdi Venedik karnavalının kostümleri arasında görülebilir. Ölüler ortada kalıyor; kokuyor, hastalığın yayılmasına sebep oluyordu. Hükümet, mahkûmlara, çingenelere bunları zorla toplattı. Kirece bulanmış umumi kuyulara attırdı.

Anı yaşamalı

Kara Ölüm, Avrupa’nın sosyal, siyasi ve ekonomik bünyesini değiştirdi. Hastalara bakanlar hep din adamlarıydı; hastalanıp öldüler. Dine itimat azaldı. Hedonizm (hazcılık) yayıldı; “madem ölüm bir nefes kadar yakın, günümüzü gün edelim” anlayışı hâkim oldu. Boccaccio’nun Decameron (Gece Hikâyeleri) adlı eseri bu günleri tasvir eder. İçinde bir eve kapanıp gününü gün eden kadın-erkek 10 kişinin 10 gün boyunca anlattığı 100 kadar hikâye vardır.

Bu salgında çok asiller de öldü. Başta Yahudiler olmak üzere azınlıklar günah keçisi ilan edildi ve bunlara zulümler başladı. Hastalık o kadar ilerledi ki, artık bulaşır bulaşmaz başkasına geçmeden hemen öldürdüğü için, giderek yavaşladı, ortadan kalktı.

Kolera pandemisi

Sonraki yıllarda Asya’daki sömürgelerden gelen hastalık mikropları, Avrupa’yı titretti. İtalya’da (1629), Londra’da (1665), Viyana’da (1679), Marsilya’da (1720) ve Moskova’da (1771) görülen salgınlar, tahribata sebep oldu; ama şehircilik ve hıfzıssıhha (halk sağlığı) telakkisini değiştirdi.

Bilhassa XIX. asırda 2 milyon ölüye sebep olan kolera salgınları, şehrin içinde akan kirli sulardan kaynaklandığı için, kanalizasyonlar ve daha temiz binalar yapılmaya başlandı. Avrupalıların alkole düşkünlükleri de mikroplu sulardan korktukları içindir.

Yine de ölümcül hastalıklar yok olmadı. Rus gribi (1889), 1 milyon; Çin vebası (1894-1903), 10 milyon; İspanyol gribi (1918-1920), 50 milyon, Asya gribi (1957), 2 milyon, AIDS (1960-) 40 milyon; domuz gribi (2009), 284 bin can aldı. Bu asrın başındaki Sars ve Ebola salgınları, birkaç bin kişiyi öldürdüyse de, çok ses getirdi.

İspanyol gribi, I. Cihan Harbi’ni bitirdi. Yaşlı ve yoksullardan fazla, genç ve zenginler zarar gördüğü için, sâri hastalıklara bakış açısını değiştirdi. Hıfzıssıhha inkişaf etti; ücretsiz sağlık hizmeti doğdu.

Zengin fakir aramam

Sâri hastalık, fakir zengin ayırmaz. Halifelerden Mervan bin Hakem, Yezid bin Velid, Hâkim Biemrillah hep vebadan öldüler. Osmanlı sarayından çokları, mesela Sultan Kanuni’nin sevgili oğlu Şehzade Mehmed çiçekten öldü (1543).

Günde 350 kişinin öldüğü 1592 vebasında, dükkânlar kapanmış; halk dağlara çıkmış veya Boğaz köylerine çekilmiş; padişah sarayı terketmiş; mahkûmlar serbest bırakılmıştır. Sadrazam Hersekzade Ahmed Paşa, Haleb Valisi Hızır Paşa ve 16 sultan vebadan öldü (1596). 1429’da Bursa’daki veba salgınında Emir Sultan, Molla Fenari, Ivaz Paşa ve üç şehzâde vefat etti.

Osmanlılarda sâri hastalıklar daha çok ecnebilerle münasebetlerin arttığı XVI ve XVII. asırda arttı. Çiçek aşısını Türklerin bulup tatbik ettiği, Avrupalıların bunlardan öğrendiği bilinen bir hakikattir.

Suriye’de 639’da Amvas Vebası’nda 25-30 bin kişi vefat etti. Ebu Ubeyde bin Cerrah, Muaz bin Cebel, Fadl bin Abbas gibi sahabiler bunlardandır. Halife Ömer’in gönderdiği Amr bin Âs, insanları gruplara ayırıp dağlara yerleştirdi. Birbirleriyle teması önledi. Böylece salgının hızını kesti.

688’de Basra’da çıkan Carif Vebası’nın 3 günde 70’er bin kişiyi öldürdüğünü Mir’at-ı Kâinat yazar. Enes bin Mâlik’in ailesinden 80 kişi de bunlar arasındaydı. O sırada Cuma namazını büyük câmide 8 kişi kıldı. 1057’deki veba salgınında Mâveraünnehir’de yüzbinlerce kişi öldü. Avrupa’daki Kara Ölüm, Mısır ve Şam’da da görülmemiş tesirler icra etti.

Savaşın gerçek galibi

Nice güçlü ordular, sâri hastalıklara yenildiler. İstanbul’u ilk kuşatan İslâm ordusu, tam şehri fethedecekken, asker arasında çıkan kolera salgını sebebiyle kumandan Yezid kuşatmayı kaldırmak zorunda kaldı. Eyüp Sultan bu hastalıktan vefat etti. 1331’de İznik’in fethi, şehirde çıkan veba salgınıyla kolaylaşmıştır.

Napoléon’un 1812 Rus seferindeki muhteşem ordusunu soğuk ve kıtlık kadar, tifüs ve kolera mahvetmişti. Kırım Harbi’nde (1854-1856), Fransız askerlerinin 20 bini muharebede, 50 bini hastalıklardan öldü. İngilizler 5 bin askeri muharebede, 17 bin askeri sâri hastalıklardan kaybetti. Hatta Fransız ve İngiliz ordu kumandanları bile sâri hastalıktan öldü. 38 bin Rus askeri muharebede, 37 bini hastalıktan öldü.

Amerikan iç savaşında (1861-1865) Kuzeylilerin 220 bini tifo, dizanteri, verem gibi hastalıklardan öldü ki, muharebelerde kaybettiği asker sayısının bir mislinden fazladır.  I.Cihan Harbi’nde bilhassa Türk ordusunu tifo, tifüs ve kolera yere sermiştir.

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

Koronavirüs furyası, bazılarınca yeni bir dünya düzeninin provası olarak görülüyor. Masonların çok sevdiği tabirle “ordo ab chaos”. Eski tabirle “Sular bulanmadan durulmaz!”

Sâri hastalıklar bugün bir terör faaliyetine dönüşmüş gibidir. Hemen duyulması iyidir, tedbir alınmasını temin eder; kötüdür, halkı paniğe sevk eder, terör tesiri yapar. Bugün, zararı az olsa bile, halkın gözünü öyle korkutmaktadır ki, ekonomi başta olmak üzere hemen her sahada büyük tesirler doğurmaktadır.

Yaşlı nüfus, ağır yük

Harbler, tabii afetler nüfusu kırdığı gibi; sâri hastalıklar hepsinden fazla nüfusu eritir. Hatta bugün global güçlerin, giderek artan ve gençler için bir yük hâlini alan yaşlı nüfusu yok etmek istediği; onun için hastalıklardan medet umduğu kanaati vardır. Nitekim korona virüsü, daha çok yaşlıları vurmuştur.

Hastalıklar kıtlığa ve pahalılığa yol açmış; nüfusu eritmiş ve göçlere yol açmıştır. Vurduğu yerin sosyal, ekonomik, siyasi bünyesini değiştirmiştir. Harblerin bitmesine, hükümet değişikliklerine sebebiyet vermiştir. Tıbbi çalışmalara sürat ve revaç vermiştir. Sâri hastalıklara aşılar bulunmuştur.

Çin oyunu

Koronavirüs çok can almadı ama, kitle muhabere vasıtaları sebebiyle yaygarası fazla oldu. Zaten maksat bu değil midir? Bazıları, koronavirüs gibi hastalıkların, yeni dünya düzeni için kullanılan bir proje olduğu kanaatindedir. Sayısı giderek artan ve kapitalist cemiyete yük olarak görülen yaşlılar feda edilecek; sonra aşısı bulunarak yeni düzenin kurulması safhası başlayacaktır.

Kimine göre ticaret hacmi son birkaç yılda birkaç misli büyüyen, öte yandan vatandaşlarına çip takan, onları sosyal puan vererek fişleyen Çin, bunun için elverişli bir platodur. Vuhan, dünyanın en büyük 500 şirketinin 300’üne ev sahipliği yapıyor.

Dünya ekonomisindeki payı %4’den, 15 senede %16’ya çıkan; dünya ekonomisini sorgulayan ve ABD karşısına farklı bir ekonomik modelle dikilen Çin’e haddi bildirilmiş; kurmak istediği Çin-Rusya-İran-Türkiye ekseni kırılmış olacaktır. Bu, Çinli turistleri, Çin’den ithalatı ve global şirketlerin tedarik zincirini kıracaktır ama, Çin’i dize getirmek uğruna göze alınacak risklerdir.

Kimine göre işin altında global liderliğe oynayan Çin vardır. Virüsü 2 ay saklamış; rejim muhaliflerinin merkezi Vuhan’ı hizaya getirmiş; sonra da hiçbir şey olmamış gibi başa dönmüş bir Çin yok mudur ortada? Bir yandan Avrupa’ya, öte yandan Rusya’ya ağır bir darbe vurulmaktadır. Bu senaryoya göre, en az Mao kadar güçlü komünist lider Şi Cinping, nüfusu dengelemiş; havasını temizlemiş; muhalifleri sindirmiş; krizden güçlenmiş olarak çıkacaktır.

Tarih yazan salgınlar

XIV. asırdaki Kara Ölüm, yani veba salgını bütün Avrupa’nın düzenini değiştirmişti. Köylü nüfusun çoğunun ölümü, geride kalan köylülere pazarlık gücü kazandırdı. Feodal sistem zayıfladı. Bu da ticaret merkezli ekonomiyi doğurdu. Açık denize çıkmaktan korkan Avrupalılar, ilk defa bu hastalıktan sonra Atlas Okyanus’una açıldılar. Bu, keşiflerin başlangıcı oldu.

Salgın hastalıklar, orduların yapamadığını yapmıştır. Çin’in kuzeyinde 164’de çıkan veba salgını muazzam can kaybına sebep oldu. Halkın %20-40’ı öldü. Geri kalan halk açlık sebebiyle ölülerin cesetlerini yediler. Bu kaos, 300 yıl Çin’i idare eden Ming hanedanını yıktı. Kuzeyden gelen haydutlar iktidarı ele geçirdi.

Haiti’de 1801’de meydana gelen sarıhumma, Fransız sömürgecilere karşı isyanı doğurdu. İsyanı bastırmaya gelen 50 bin subay, asker, doktor salgından öldü; ancak 3500’ü kurtulup geri dönebildi. Böylece Fransa sadece Haiti’yi değil, bugün ABD eyaletlerinden olan Louisiana da dâhil, Amerika kıtasındaki bütün sömürgelerini kaybetti.

1888’de başlayan sığır vebası, Afrika’yı sardı. Kıtlık ve açlık, kıtayı mahvetti. Bu da Avrupalıların Afrika’yı sömürgeleştirmesini kolaylaştırdı.

Ordo ab chaos

Alvin Toffler’in Üçüncü Dalga kitabında da anlatıldığına göre, insanlık üç safha geçirmiştir: Ziraat cemiyeti, su kenarlarında, köylük yerlerde yaşamıştır. Sanayi cemiyeti, şehirlere dolmuştur. Üçüncü safha, bilgi çağıdır. Artık insanlar taşraya göçecekler. Bir yandan da şehirlerde trafik, hava kirliliği ve gürültü azalacaktır.

İnsan hayatında robotların yeri giderek artıyor. Robotik depolar sayesinde, el değmeden mal yerleştirme ve sevkiyatı mümkün oluyor. Artık insanlar ofislerde değil, evlerinde çalışacak; dijital şirketlerin yıldızı iyice parlayacaktır.

Bu vesileyle, kripto para parlayacaktır. Zira virüs daha çok kâğıt paradan yayılıyor. Kripto para, bir cihetten bankaları by-pass ederek, ekonomik faaliyetleri hızlandıracaktır. Globalleşme, klasik bankacılıktan rahatsızdır.

Bu çerçevede koronavirüs furyası, bazılarınca yeni bir dünya düzeninin provası olarak görülüyor. İster komplo olsun, isterse bazı global güçler vaziyetten vazife çıkarmış olsun, bu hastalığın dünya düzenini esaslı şekilde değiştireceğine şüphe yoktur. Masonların çok sevdiği tabirle “ordo ab chaos”, eski tabirle “Sular bulanmadan durulmaz!”

Veba olan yere girmeyin

Hazreti Peygamber, “Bir yerde sâri hastalık olduğunu duyarsanız, oraya girmeyin. Olmuşsa, oradan çıkmayınız” buyurmuştur. Bu, karantina demektir. Suriye’de iken Hazret-i Ömer’e Şam’da tâun (veba) olduğu söylendi de hemen geri döndü. “Allahın kaderinden mi kaçıyorsun?” diyenlere, “Allahın kaderinden Allahın kaderine kaçıyorum” diye cevap verdi. Nitekim tevekkül, tedbire mâni değildir. Mekke’de çocukları sâri hastalıktan korumak için bâdiyedeki (kırlık yerlerdeki) sütannelere verirlerdi.

Eceli gelmeyen ölmez. Hastalık mutlaka bulaşacak diye bir şey de yoktur. Hatta hastaya bakan, eğer sağlamsa, temizliğe de dikkat ederse antikorlar inkişaf eder (aşılama), hasta olmaz; olsa bile kolay geçirir. Aksi halde intaniye doktorlarının hepsinin ölmesi lazımdı.

Hastaların iyileşip de, kaçanların hastalanıp öldüğü çok vâkidir. Kur’an-ı kerimde, eski zamanlarda tâun (veba) bulunan şehirden kaçanların hepsinin yolda öldüğü anlatılır (Bakara suresi, 243). Hadis-i şeriflerde, “Tâundan kaçan, harb meydanından kaçan gibidir” ve “Tâundan ölen, şehit olur” buyurulmuştur. Önceki cemiyetlere azap ve ceza olan tâun, müslümanlar için rahmete dönüşmüştür.

Bu sebeple Türkler öteden beri karantina usulünü takip ettiler. Dışardan gelenler limanlarda veya gümrüklerinde tahaffuzhanede karantinaya alınırdı. Mesela Kız Kulesi karantina yeridir. Eşya ve elbiseler “tebhirhane”de buhara tâbi tutulur; evler dezenfekte edilirdi. Denizaşırı mektuplar postanelerde “etüv”den geçirilirdi.

1831’de karantina nizamnamesi çıkarıldığı için, Osmanlılarda karantina usulünün bu zamanda başladığını zannedenler çoktur. Bu tedbirler sayesinde İstanbul ve taşrada salgınlar büyümeden önlenmiştir.

Salgında Cuma namazı

Eski Müslümanlar temizliğe dikkat ettiği için, sâri hastalıklar ya az görülmüş ya da az tahribat vermiştir. Yakında Avrupa’da yapılan bir istatistiğe göre, heladan sonra el yıkayanların başında Boşnak, Arnavut ve Türkler geliyor ki hepsinin müşterek noktası Müslümanlıktır. İslâm dini hem sıhhatin muhafazasına ehemmiyet vermiş hem de tedavi olmayı emretmiştir.

Güneş ve ay tutulması, şiddetli rüzgâr, gündüz şiddetli karanlık ve gece şiddetli aydınlık olduğu, korku galebe çaldığı ve buna benzer korkunç alametlerden zelzele, yıldırım, kesilmeyen kar, yağmur ve umumi hastalıklar zuhurunda Cuma ve cemaatle namazın terkine cevaz vardır. (Reddü’l-Muhtar)

Her duada tâun-u vebadan koruması için Allah’a sığınılır; Kureyş suresi, salgın gibi korkulu hallerin ilacı olarak görülür; sabah ve akşam namazlarının son rek’atinde rükûdan doğrulunca kunut duaları okunur; halka “salâten tüncinâ” okuması tamim edilirdi.

Evliya Çelebi der ki, “Bayezid Hamamı’nın zemininde bin parçalı dört köşeli bir sütunun şehri vebadan koruduğuna inanılırdı. Hamam yapılırken bu sütunun kırılmasıyla şehir veba salgınlarına uğramıştır.”

Vebalı cesetler düşman siperlerinde

Sâri hastalıklar, biyolojik harb vasıtası olarak kullanıldı. Kartacalı Hannibal’in ME 190’da Bergama donanmasını alt etmek için yılan zehri kullandığı biliniyor. Harblerde vebalıların elbiseleri, örtüleri, hatta cesetleri düşman tarafına atılır; sular mikroplarla zehirlenirdi. 1347’de Moğollar, Kırım’da Kefe’yi kuşattılar. Cenevizlerin üzerine vebalı cesetleri mancınıkla attılar. Dünya nüfusunun dörtte birini yok eden Kara Ölüm böyle yayıldı.

Amerikan yerlilerine tatbik edildiğinde, tifo, çiçek, tifüs, kızamık gibi hastalıklara hiç mukavemeti olmayan yerlilerin hepsi kırıldı; nüfusun %85’i öldü. İngiltere-Fransa arasındaki 7 yıl harblerinde (1756-1763) birbirlerinin siperlerine çiçek hastalığı bulaşmış battaniyeleri atmışlardı. I.Cihan Harbi’nde Almanlar, düşmanın at ve sığırlarına şarbon ve ruam bulaştırdı.

Biyolojik silahla en çok meşgul olan Japonlardır. 1932-1945 arasında üzerinde tetkik yaptığı on binlerce harb esiri, şarbon, menenjit, kolera ve vebadan öldü. Onlarca Çin şehrine biyolojik taarruzda bulundu. Tifo, kolera ve veba salgınları; ayrıca suların ve gıdaların zehirlenmesi suretiyle on binlerce insanın ölümüne sebep oldu. Veba mikrobu taşıyan pirinç tayyarelerle Mançurya’ya atıldı. Bunu yiyen fareler, taşıyıcı hale geldi.

Bunu tetkik için Mançurya’ya gelen Milletler Cemiyeti heyetinin yiyeceklerine de Japonlar kolera bulaştırmaya teşebbüs etti. II.Cihan Harbi’nden sonra Japonya biyolojik silah programını bitirdi, tesisleri imha etti ve üzüntülerini bildirdi. Ama bu sefer ABD bu işe el attı; 1969’a kadar da sürdürdü.

1972 Biyolojik Silahlar Anlaşması ile yasaklanmasına rağmen Rusya gizliden gizliye sürdürdü. 1979’da bir askeri üste yanlışlıkla şarbon sporu havaya yayılıp 70 kişi ölünce, iş ortaya çıktı. Şimdi terör saldırılarında kullanılıyor.

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

Arapça, dinleme, işitme, anlamına bir kelime. Dinlenen ilahinin veya bir müziğin etkisiyle coşup dönme. Semâ’ın pek çok çeşidi vardır. Genel anlamıyla semâ, Hak’tan gelen ve insanları Hakk’a çağıran bir mesajdır. Onu iyi niyetle dinleyen, hedefine ulaşır. Sesin etkisini dile getiren bazı hadisler, semâ konusunda serdedilir: “Kur’ân-ı Kerim’i seslerinizle güzelleşiriniz, zira güzel ses, Kur’an-ı Kerim’i güzelleştirir”, “her şeyin bir süsü vardır, Kur’ân-ı Kerim’in süsü, güzel sestir”. (Buharî, Tevhîd. 52). Dakkâk, semâ’nın nefislerini terbiye etmemiş olmaları münasebetiyle avam tabakasına haram; mücâhede ile uğraşan zâhidler için mubah; (sufî) arkadaşlarının manevî hayatı elde etmeleri sebebiyle onlara müstehab olduğunu savunur. Cüneyd de semâ’ı, kalbi Allah’a çeken bir vârid, olarak değerlendirir. Semâ, zaman, mekân ve hallere bağlı olarak vuku bulur, denilmiştir. Şiblî, “semâ’ın dışı fitne, içi ibrettir. işaretten anlayan kişiye, ibretin istimâ’ı helâl olur” demiştir, ilk zamanlar, dinlenen gazelin etkisiyle, bir kurala bağlı olmaksızın kalkıp dönülmesi söz konusu iken, sonradan bu, şeklî bazı kaidelerle düzen altına alınmıştır. Mevlevîlerdeki gibi.

Mevlevîlikte, ayakta yapılan deverana iştirak etmek için kullanılan bir tâbirdir.

Alem-i ma’nî ki hurşîd-i cihanârâ gibi,

Devreder girmiş, semâ’a anda ruh-ı mevlevî.

Nef’î

Mevlevîlik tâbiri. Semazenbaşı, yeni dervişe (can) nasıl semâ yapılacağını öğretir ki, buna semâ çıkartmak denir. Semâ’a, meşk tahtası denilen ve ortasında çivi bulunan dört köşe bir tahta üzerinde başlanırdı.

Yeni müridlere semâ’ı öğretecek tecrübeli, kıdemli kişiye, “semâ dedesi” denirdi. Semâ dedesi, semâ öğretmeniydi.

Semâ yapılan yere semahane denir. Burası daire şeklindedir. Döşemesi, ayağı incitmeyecek düz tahtalarla döşelidir. Semâ’ı izlemek üzere gelen seyircilere mahsus (züvvâr), parmaklıkla ayrılmış bir yer vardı. Bu kısım semahaneden ayrıdır. Semahaneye girilen kapının tam karşısında, ziyaretçilere ait yerin sonunda, mihrab vardır. Sol kısımda, türbe bulunur ve burası duvarla ayrılmamıştır. Çok defa, mihrab istikâmetinin sağında minber, asıl semahanenin sağ tarafında Mesnevî’nin şerh edilip anlatıldığı bir kürsü bulunur.

Yumuşak olmak, cömert davranmak anlamlarını içeren Arapça bir kelime. Cürcanî bunu, üzerine farz olmadığı halde, başkaları için bol bol harcamak, vermek şeklinde, tanımlar.

Mevlevi tâbiridir. Kelime Farsça’da yol semâ’ı demektir. Yolda yapılan semâ’a denir. Mevlana, Konya’da Varakçılar Çarşısı’ndan geçerken, Selahaddin Zerkub’un ardarda inen çekicinin sesinden etkilenip yol ortasında semâ’a başlamıştı. Bayram namazından dönen veya piknik yapmaya giden Mevlevî dervişler, yol ortalarında semâ yaparlardı.

Gören sanır ki, safhadan semâ-ı râh ederim.

Döner döner bakarım kûy-ı yâre âh iderim.

Esrar Dede

Sigara içenler ve tütün kullanıcıları COVID-19 enfeksiyonu riski daha yüksek mi?

Sigara içmenin, parmakların (ve muhtemelen kontamine sigaraların) dudaklarla temas ettiği anlamına gelir, bu da virüsün elden ağza geçme olasılığını artıran, COVID-19’a karşı daha savunmasızdır. Sigara içenler de zaten ciddi hastalık riskini büyük ölçüde artıracak akciğer hastalığı veya azalmış akciğer kapasitesine sahip olabilir.

Sigara içme ürünleri genellikle COVID-19’un ortak ve sosyal ortamlarda iletimini kolaylaştıracak ağız parçaları ve hortumların paylaşılmasını içerir.

Oksijen ihtiyacını artıran veya vücudun uygun şekilde kullanma yeteneğini azaltan durumlar, hastaları pnömoni gibi ciddi akciğer rahatsızlıkları açısından daha yüksek riske sokacaktır. Sigara içenler corona virüs riski altındadır.

Ç

Çağatay, Neşet, 100 Soruda İslam Tarihi, İstanbul 1972, 267.

Çağatay, Neşet, İslam Öncesi Arap Tarihi ve Cahiliye Çağı, Ankara Ünv. Yay., Ankara 1957.

Çağatay, Neşet, İslâm’dan Önce Arap Tarihi ve Cahiliye Çağı, AÜİF Yay., II. bsk., Ankara 1963.

Çağatay, Neşet, İslam Tarihi, Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara 1993.

Çağatay, Neşet-Çubukçu, İ. Agah, İslâm Mezhepleri Tarihi, Ankara 1985.

Çağrıcı, Mustafa, “Arap”, DİA, İstanbul 1991, III, 316-321.

Çağrıcı, Mustafa, “Asabiyet”, DİA, İstanbul 1991, III, 453-455.

Çağrıcı, Mustafa, “Kardeşlik”, DİA, İstanbul 2001, XXIV, 485-486.

Çağrıcı, Mustafa, “Ticaret (Ticaret Ahlakı)”, DİA, İstanbul 2012, XLI, 144-147.

Çakan, İsmail Lütfi, Örnek Kul Son Resul, Ensar Neşriyat, II. bsk., İstanbul 2006.

Çakar, Enver, XVI. Yüzyılda Şam Beylerbeyliğinin İdari Taksimatı, Fırat Ünv. Sosyal Bilimler Dergisi, Elazığ 2003, XIII (1), 351-374.

Çakıcı, Halide, Peygamberimiz Hz. Muhammed, Düş Değirmeni Yay., İstanbul 2004.

Çakır, Zehra, “Dört Halife Döneminde Talha b. Ubeydullah”, İSTEM, 2006, IV (7), 175-202.

Çaksu, Ali. “Ibn Khaldun and Hegel on Causality in History: Aristotelian Legacy Reconsidered.” Asian Journal of SocialScience, 2007, XXXV (1) 46‐83.

Çalışkan, İsmail, Siyasal Tefsirin Oluşum Süreci, Ankara Okulu Yay., Ankara 2003.

Çam, Nusret, İslâm’da Sanat Sanatta İslâm, Akçağ Yay., Ankara 1997.

Çayır, Celal-Çetin, Özer, “Din ve Şiddet Üzerine Psikolojik Bir Yaklaşım”, Dicle Ünv.İFD, 2011, XIII (1), 1-34.

Çelebi, Ahmet, İslâm Öncesi Mekke ve Tarih Anlayışımız, çev: H. Fehmi Ulus, Seriyye Kitapları, İstanbul 1997.

Çelebi, İlyas, “Rukye”, DİA, İstanbul 2008, XXXV, 219-222.

Çelebi, İlyas, İslâm İnancında Gayb Problemi, İFAV Yay., İstanbul 1996.

Çelik, Ali, İslam’ın Kabul veya Reddettiği Halk İnançları -Hicaz Bölgesi-, Beyan Yay., İstanbul 1995.

Çelik, Ali, İslâm’ın Kabul ve Reddettiği Halk İnanışları, Beyan Yay., İstanbul 2013.

Çelik, Sebahattin, “Emevi Devlet Otoritesinin Tesisinde Haccac b. Yusuf es-Sakafî’nin Fonksiyoner Rolü”, Celal Bayar Ünv. Sosyal Bilimler Enst. Dergisi, 2003, I (1), 19-35.

Çelikkol, Yaşar, “Cahiliye Döneminde Yesrib’in Etnik Yapısı (İlk Çağlardan M. 600 Yılına Kadar)”, Fırat Ünv. Sosyal Bilimler Dergisi, 2005, XV (1), 319-346.

Çelikkol, Yaşar, “VII. Yüzyılda Medine’de Sosyal ve Dinî Yapılar”, Fırat Ünv. Sosyal Bilimler Dergisi, 2003, XIII (2), 393-419.

Çelikkol, Yaşar, İslâm Öncesi Mekke, Ankara Okulu Yay., Ankara 2003.

Çelikkol, Yaşar, İslâm Öncesi Mekke, Ankara Okulu Yay., Ankara 2014.

Çetin, M. Nihâd, “Şiir”, İA, MEB Yay., İstanbul 1979, XI, 530-542.

Çetin, Nihat, Eski Arap Şiiri, İstanbul Ünv. Edebiyat Fak. Yay., İstanbul 1973.

Çığ, Muazzez İlmiye, Kur’an İncil ve Tevrât’ın Sümer’deki Kökeni, Kaynak Yay., VI. bsk., İstanbul 2002.

Çiçek, Mustafa, “Hz. Peygamber ve Hulefâ-i Râşidîn Döneminde Zübeyr b. el-Avvâm”, İSTEM, 2006, IV (7), 135-158.

Çil, Halit, “Halife Ömer b. Hattab Devrinde Etkili Yönetim”, İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, 2012, I ( 4), 331-352.

Çil, Halit, “Hz. Ömer Döneminde Ordunun Silahları ve Lojistiği”, Akademik Bakış Dergisi, 2013, (37), 1-21.

Çubukçu, Asri, “Buas”, DİA, İstanbul 1992, VI, 340.

Çüçen, Abdulkadir, Bilgi Felsefesi, Asa Yay., Bursa 2005.

Prof. Dr. Şaban Öz ve Doç. Dr. Feyza Betül Köse

SAMER

C

Câbirî, Muhammed Âbid, Arap Ahlaki Aklı, çev: Muhammet Çevik, Mana Yay., İstanbul 2015.

Câbirî, Muhammed Âbid, Arab Aklının Oluşumu (Tekvînu’l-Akli’l-Arabî), çev: İbrahim Akbaba, İz Yay. İstanbul 1997.

Câbirî, Muhammed Âbid, Arap-İslâm Aklının Oluşumu, Kitabevi Yay., İstanbul tz.

Câbirî, Muhammed Âbid, Arap-İslâm Siyasal Aklı, çev: Vecdi Akyüz, Kitabevi Yay., İstanbul 2001.

Câbirî, Muhammed Âbid, İslâm’da Siyasal Akıl, çev: Vecdi Akyüz, Kitabevi Yay., İstanbul 1997.

Câbirî, Muhammed Âbid. “Niçin İbn Haldûn?” çev: Harun Yılmaz, Dîvan İlmî Araştırmalar 2006, (21), 9‐16.

Câde’l-Murâkibî, Cemal Ahmed, el-Hilâfetü’l-İslâmiyye beyne Nuzumu’l-Hükmi’l-Muâsıra, Cemâatu Ensâri’s-Sünneti’l-Muhammediyye, Kahire 1414.

Caetani, Leona, İslâm Tarihi, I-X, çev: Hüseyin Cahid Yalçın, İstanbul 1924.

Caetani, Leona, İslâm Tarihi, I-X, çev: Hüseyin Yalçın, Yeni Matbaa, İstanbul 1925.

Câhız, Ebû Amr Osman b. Bahr (255/869), “Benî Ümeyye Risâlesi”, çev: İrfan Aycan, İdeolojik Tarih Okumaları, haz: İrfan Aycan-M. Mahfuz Söylemez, Ankara Okulu Yay., Ankara 1998, 31-41.

Câhız, Ebû Amr Osman b. Bahr (255/869), Cimriler, çev: Zehra Güney Gökdemir, Şule Yay., İstanbul 2008.

Câhız, Ebû Amr Osman b. Bahr (255/869), el-Beyân ve’t-Tebyîn, I-IV, thk: Abdu’s-Selâm Mahmûd Hârûn, Mektebetü’l-Hanci, Kahire 1998.

Câhız, Ebû Amr Osman b. Bahr (255/869), el-Bühalâ, thk: Tâhâ el-Hâcirî, Dâru’l-Meʻârif, Kahire tz.

Câhız, Ebû Amr Osman b. Bahr (255/869), Kitâbu’l-Hayevân, I-VIII, thk: Abdusselâm Muhammed Hârûn, Daru’l-Cîl, Beyrut 1996.

Câhız, Ebû Amr Osman b. Bahr (255/869), Kitâbu’l-Bürsân ve’l-ʻUrcân ve’l-ʻUmyân ve’l-Hûlân, thk: Abdüsselam Muhammed Harun, Dâru’l-Cîl, Beyrut 1410/1990.

Câhız,  Ebû  Amr  Osman  b.  Bahr  (255/869),  “Kitâbu’l-Kıyân”,  Resâilu’l-Câhız,  thk:

Abdüsselam Muhammed Harun, Mektebetü’l-Hânci, Kahire tz., II, 143-182.

Câhız, Ebû Amr Osman b. Bahr (255/869), Kitâbu’t-Tebessur bi’t-Ticâre, Matbaʻatü’r-Rahmâniyye, Mısır 1354/1935.

Câhız, Ebû Amr Osman b. Bahr (255/869), Mecmûʻu Resâili’l-Câhız, thk: Tâhâ Hâcirî, Dâru’n-Nehdati’l-ʻArabiyye, Beyrut 1983.

Câhız, Ebû Amr Osman b. Bahr (255/869), el-Osmâniyye, thk. ve şrh: Abdüsselâm Muhammed Hârûn, Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, Mısır 1374/1955.

Can, Yılmaz, “Erken Dönem İslâm Şehrinde Yol Düzeni”, Uluslararası Şehir ve Medeniyet Sempozyumu, Çorum Belediyesi Kültür Yay., Ankara 2011, 599-611.

Canan, İbrahim, Aile Reisi ve Baba Olarak Hz. Peygamber, Rağbet Yay., IV. bsk., İstanbul 2009.

Candan, Ergün, Bilinmeyen Yönleri ve Sırlarıyla Son Üç Peygamber, Sınır Ötesi Yay., XVI.bsk., İstanbul 2009.

Carlyle, Thomas, Kahramanlar, çev: Behzat Tanç, Kutluğ Yay., İstanbul 1976.

Carr, Edward Hallett, Tarih Nedir, çev: Misket Gizem Gürtürk, İletişim Yay., İstanbul 1994.

Carr, Edward Hallett, Tarih Nedir?, çev: Misket Gizem Gürtürk, İletişim Yay., İstanbul 2011.

Câsir, Hamed, Resâil fî Târîhi’l-Medîne, Menşûrâtu Dâri’l-Yemâme, Riyad tz.

Cebertî, Abdurrahman b. Hasan, Târîhu Acâibi’l-Âsâr fi’t-Terâcim ve’l-Ahbâr, I-III, Dâru’l-Cîl, Beyrut tz.

Cehşiyârî, Ebû Abdillah Muhammed b. Abdus b. Abdillah el-Kûfî (331/942), Kitâbu’l-Vüzerâ ve’l-Küttâb, Dâru’l-Fikri’l-Hadîs, Beyrut 1988.

Cemâl, Mâlik Muhammed, es-Sec’ fî Asri’l-Câhiliyye, Câmiatu Mûte, Kerak 2011.

Cemal, Mehmed, Hz. Muhammed, Beyan Yay., İstanbul 2004.

Cemmâîlî, Takiyuddîn Ebû Muhammed Abdulğanî b. Abdilvâhid b. Ali el-Makdisî (600/1203), Sîretu’n-Nebî ve Sîretu Ashâbi’l-Aşera, thk: Hidyân Edîb ed-Dinnâvî, Dâru’l-Cinân, II. bsk., Beyrut 1410/1990.

Cerrahoğlu, İsmail, “Abdullah İbn Abbas ve Tefsir İlmindeki Yeri”, Diyanet İlmi Dergi, 1972, XI (2), 74-83.

Cessâs,          Ahmed b. Ali Ebû Bekr er-Râzî (370/981), Ahkâmu’l-Kur’ân, I-V, thk: Muhammed es-Sâdık el-Kamhavî, Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, Beyrut 1405/1985.

Cevâd Ali, Câhiliyeden İslam’a İbadet Tarihi, çev: Muammer Bayraktutar, Ankara Okulu Yay., Ankara 2015.

Cevâd Ali, el-Mufassal fî Târîhi’l-Arab Kable’l-İslâm, I-X, İntişârâtu Şerîf er-Razî, 1961.

Cevâd Ali, el-Mufassal fî Târîhi’l-Arab Kable’l-İslâm, I-X, el-Menşûratu Şerîf Rızâ, Bağdat 1370.

Cevâd Ali, el-Mufassal fî Târîhi’l-Arab Kable’l-İslâm, I-X, İntişârâtu Şerîf er-Razî, 1380.

Cevâd Ali, el-Mufassal fî Târîhi’l-Arab Kable’l-İslâm, I-XX, Dâru’s-Sâkî, Beyrut 1408/2001.

Cevde,  Cemâl,  el-Evdâü’l-İctimâiyye  ve’l-İktisâdiyye  li’l-Mevâli fî  Sadri’l-İslâm,  Dârü’l-Beşir, Amman 1989.

Challeye, Felicien, Dinler Tarihi, çev: Samih Tiryakioğlu, Varlık Yay., İstanbul tz.

Chartier, Roger, Yeniden Geçmiş, çev: Lale Arslan, Dost Kitabevi, Ankara 1998.

Chirot, Daniel, “Marc Bloch’un Toplumsal ve Tarihsel Manzarası”, Tarihsel Sosyoloji – Bloch’tan Wallerstein’e Görüşler ve Yöntemler–, ed: Theda Skocpol, çev: Ahmet Fethi, Tarih Vakfı Yurt Yay., İstanbul 1999, 22-46.

Chokr, Mehlem, İslâm’ın Hicrî İkinci Asrında Zındıklık ve Zındıklar, çev: Ayşe Meral, Anka Yay., İstanbul 2002.

Cihan, A., Osmanlı’da Eğitim, 3F Yay., İstanbul 2007.

Cihan, Sadık, Uydurma Hadislerin Doğuşu ve Sosyo-Politik Olaylarla İlgisi, Etüt Yay., II.bsk., Samsun 1997.

Clayton, Gilbert, “Arabia and Arabs”, Journal of the Royal Institute of International Affairs, 1929, VIII (1), 8-20.

Cobb, Richard, The Police and the People: French Popular Protest, 1789-1820, Clarendon Press, Oxford 1970.

Collingwood, R. G., Tarih Felsefesi Üzerine Denemeler, çev: Erol Özvar, Ayışığı Kitapları, II. bsk., İstanbul 2001.

Collingwood, R. G., Tarihin İlkeleri, çev: A. Hamdi Aydoğan, Yapı Kredi Yay., İstanbul 2005.

Collingwood, R. G, Tarih Tasarımı, çev: Kurtuluş Dinçer, Gündoğan Yay., II. bsk., İstanbul 1996.

Collon, Dominique, “Eski Yakındoğu’da Rahip ve Rahibe Tasvirleri”, çev: Fatma Sevinç, Ankara Ünv. DTCFD, 2004, XLIV (2), 79-110.

Coomaraswamy, Ananda K., Sanatın Tabiatındaki Başkalaşım, çev: Nejat Özdemiroğlu, İnsan Yay., İstanbul 1995.

Corbin, Henry, İbn Rüşd’den Günümüze İslâm Felsefe Tarihi, çev: Abdullah Haksöz, İnsan Yay., İstanbul 1997.

Corci Zeydan, İslam Uygarlıkları Tarihi, I-II, çev: Nejdet Gök, İletişim Yay., İstanbul 2012.

Corci Zeydan, Kitâbu’l-Arab Kable’l-İslâm, Matbaatu’l-Hilâl, Mısır 1922.

Cuayt, Hişâm, el-Fitne -Cedeliyyetü’d-Dîn ve’s-Siyâse fi’l-İslâmî’l-Mübekker-, Arp. çev: Halîl Ahmed Halîl, Dâru’t-Talîa, II. bsk., Beyrut 1993.

Cumahî, Muhammed b. Selâm (231/846), Tabakâtu’ş-Şuarâ, thk: Joseph Hell, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 2001.

Cûzcânî, Ebû İshâk İbrahim b. Ya’kûb (259/872), Ahvâlu’r-Ricâl, thk: Subhî el-Bedrî es-Sâmirânî, Müessesetü’r-Risâle, I. bsk., Beyrut 1405.

Cündî, Ebû Saîd el-Mufaddal b. Muhammed b. İbrahim (308/920), Fedâilu’l-Medîne, thk:

Muhammed Mutî’- Ğazve Bedîr, Dâru’l-Fikr, Dımeşk 1407.

Cürcânî, Ebu’l-Kâsım Hamza b. Yûsuf (428/1036), Târîhu Cürcân, thk: Muhammed Abdulmuîdhân, Âlemu’l-Kütüb, III. bsk., Beyrut 1401/1981.

Cüzekânî, Hüseyin b. İbrahim (543/1148), el-Ebâtıl ve’l-Menâkir ve’s-Sıhâh ve’l-Meşâhîr, I-II,  thk:  Abdurrahman  b.  Abdulcabbâr,  Dâru’s-Samiî’,  Riyad  1422/2002.

Prof. Dr. Şaban Öz ve Doç. Dr. Feyza Betül Köse

SAMER

B

Babinger, Franz-Köprülü, Fuad, Anadolu’da İslâmiyet, İnsan Yay., İstanbul 2003.

Bâcî, Ebu’l-Velîd Süleyman b. Halef b. Sa’d (474/1081), et-Ta’dîl ve’t-Tecrîh li-men Harrace lehu el-Buhârî fi’l-Câmii’s-Sahîh, I-III, thk: Ebû Lübâbe Hüseyin, Dâru’l-Livâ, Riyad 1406/1986.

Bağcı, H. Musa, Beşer Olarak Hz. Peygamber, Ankara Okulu Yay., Ankara 2010.

Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdulkahir b. Tâhir et-Temimî (429/1037), Mezhepler Arasındaki Farklar (el-Fark beyne’l-Fırâk), çev: E. Ruhi Fığlalı, TDV Yay., Ankara 1991.

Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdulkâhir b. Tâhir et-Temimî (429/1037), Usûlu’d-Dîn, İstanbul 1928.

Bağdatlı İsmail Paşa, Hediyyetu’l-Ârifîn-Esmâu’l-Müellifîn ve Âsâru’l-Musannifîn, I-II, tsh:

Kilisli Rıfat Bilge-Mahmut Kemal İmge, MEB Yay., İstanbul 1951.

Bağdatlı İsmail Paşa, Hediyyetüʼl-Ârifîn Esmâuʼl-Müellifîn ve Âsâruʼl-Musannifîn. I-II, Dâru İhyâiʼt-Turâsiʼl-Arabî, Beyrut 1955.

Bahru’l-Ulûm, Muhammed Ali, Haccâc -Seyfu’l-Ümeviyyîn fi’l-Irâk-, Dâru Zehrâ, Beyrut 1406/1986.

Bakır, Abdulhalık, İktisadi ve İdari Yönden Hz. Ali Dönemi, Mehter Yay., Ankara 1991.

Bakillânî, Ebû Bekr Muhammed b. et-Tayyib (403/1012), et-Temhîd fi’r-Reddi ala Mülhideti’l-Muattıla ve’r-Râfıza ve’l-Havâric ve’l-Mu’tezîle, tlk: M. el-Hudayrî, M. Abdulhâdi Ebû Reyde, Kahire 1974.

Bakkal, Ali, “Ebûbekir’in Halife Seçilmesinde “İmamlar Kureyş’tendir” Hadisinin Rolü Üzerine”, İSTEM, 2005, III (6), 87-104.

Baktır, Mustafa, Ashab-ı Suffa –İslamda İlk Eğitim Müessesesi–, Timaş Yay., İstanbul 1990.

Baktır, Mustafa, “Suffe”, DİA, İstanbul 2009, XXXVII, 469-470.

Bakunin, M., Tanrı ve Devlet, çev: Sinan Ergün, Öteki Yay., III. bsk., Ankara 2004.

Balcı, Mahmut (ed), Bir Barış Elçisi Olarak Hz. Muhammed (as), Ahsen Yay., V. bsk., İstanbul 2006.

Balcı, Ramazan, En Sevgili’nin Bahçesi Hz. Muhammed’in (s.a.v) Hayatı, Nesil Yay., İstanbul 2006.

Baltacı, Cahit, İslâm Medeniyeti Tarihi, MÜİFV Yay., İstanbul 2007.

Baltacı, Cahit, Osmanlı Eğitim Sistemi, Osmanlı Ansiklopedisi I-VII, Ağaç Yay., İstanbul, 1993, V, 7-145.

Bardakoğlu, Ali, “Hak”, DİA, İstanbul 1997, XV, 139-151.

Bardakoğlu, Ali, “Hapis”, DİA, İstanbul 1996, XVI, 54-64.

Barış, Mustafa Necati, Hz. Ömer Döneminde Bayındırlık Faaliyetleri, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara Ünv. SBE, Ankara 2006.

Barthold, W., İslâm Medeniyeti Tarihi, çev: M. Fuad Köprülü, DİB Yay., II. bsk., Ankara 1963.

Barthold, W.-Köprülü, M. Fuad, İslâm Medeniyeti Tarihi, DİB yay., V. bsk., Ankara tz.

Bârûnî, İsâ Eyyûb, Rakâbâtu’l-Mâliye fî Ahdi’r-Rasûl ve’l-Hulefâi’r-Râşidîn, Cemiyyetü’l-Daveti’l-İslâmiyye el-Âlemiyye, Trablus 1986.

Barut, Ferit, Marksist Yöntem ve Tarih Anlayışı, yer ve tarih yok.

Barzun, Jacques-Graff, Henry F., Modern Araştırmacı, çev: Fatoş Dilber, Tübitak Yay., XII. bsk., Ankara 2001.

Baş, Eyüp, İslâm’ın İlk Döneminde Müslüman-Yahudi İlişkileri, Gökkubbe Yay., İstanbul 2018.

Başar, Fatma-Demirci, Nurdan, “Toplumsal Cinsiyet Eşitsizliği Ve Şiddet”, KASHED, 2015 2(1), 41-52.

Baykara, Tuncer, Tarih Araştırma ve Yazma Metodu, Akademi Kitabevi, İzmir 1999.

Baykara, Tuncer, Tarih Metodu –Öğrenme, Araştırma ve Yazım–, Bilge Kültür Sanat Yay., İstanbul 2014.

Bayraktar, Mehmet, İslâm’da Bilim ve Teknoloji Tarihi, Rehber Yay., II. bsk., Ankara 1992.

Bayraktar, Mehmet, İslâm’da Bilim ve Teknoloji Tarihi, TDV Yay., Ankara 2012.

Bayram,           İbrahim,           “Elmalılı Muhammed          Hamdi           Yazır’ın           Mûcizelere

Bakışı”, Gaziosmanpaşa Ünv. İFD, 2015, III (2), 77-102.

Bâz, Abdülkerîm Ali, İftiraâtu Philip Hitti ve Karl Brokelman ala’t-Târîhi’l-İslâmî, Tihâme, Cidde 1403/1983.

Bebel, Auguste, Hz. Muhammed ve Arap Kültürü, çev: Veysel Ataman, Alan Yay., İstanbul 1997.

Bedevî, Abdurrahman, Batı Düşüncesinin Oluşumunda İslâm’ın Rolü, çev: Muharrem Tan, İz Yay., İstanbul 2002.

Bedr, Abdulbâsıt, et-Târîhu’ş-Şâmil li’l-Medîneti’l-Münevvere, I-III, Medine 1993.

Beğâvî, Ebu’l-Kâsım b. Munî’ (317/929), Hadîsu Musab b. Abdillah ez-Zübeyrî, thk: Sâlih Osman el-Lehhâm, Dâru’l-Osmaniyye, I. bsk., Ammân 1424/2003.

Behiy, Muhammed, İslam Düşüncesinin İlahi Yönü, çev: Sabri Hizmetli, Fecr Yay., Ankara 1992.

Bek, Hudârî, Devletü’l-Ümeviyye, thk: Muhammed el-U’smânî, Dâru’l-Kalem, Beyrut, 1986.

Bek, Muhammed Ahmed Câd el-Mevlâ–Becâvî, Ali Muhammed–İbrahim, Muhammed Ebu’l-Fadl, Eyyâmu’l-Arab fi’l-Câhiliyye, Mektebetü’l-Asriyye, Beyrut tz.

Bek, Muhammed Ahmed Câd e’l-Mevlâ-Becâvî, Ali Muhammed-İbrahim, Muhammed Ebu’l-Fadl, Eyyâmu’l-Arab fi’l-Câhiliyye, Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî 1961.

Bekkây, Latîfe, Hareketü’l-Havâric -Neşetühâ ve Tatavvuruhâ ilâ Nihâyeti’l-Ahdi’l-Ümevî (37-132)-, Dâru’t-Talîa, Beyrut 2001.

Bekr Ebû Zeyd. Tabakatuʼn-Nessâbîn. Riyad: Dâruʼr-Rüşd, 1938.

Bekrî (487/1094), Câhiliye Arapları, çev: Levent Öztürk, İz Yay., İstanbul 1998.

Bekrî,  Abdullah b. Abdilazîz b. Muhammed Ebû Ubeyd (487/1094), Mu’cemu Me’sta’cem min Esmâi’l-Bilâd ve’l-Mevâzi, I-IV, thk: Mustafa es-Sekkâ, Âlemu’l-Kütüb, Beyrut tz.

Bekrî,   Abdullah b. Abdilazîz b. Muhammed Ebû Ubeyd (487/1094), Mu’cemu Me’sta’cem min Esmâi’l-Bilâd ve’l-Mevâzi’, I-IV, thk: Mustafa es-Sekkâ, Âlemu’l-Kütüb, III.bsk., Beyrut 1403.

Belâzûrî, Ebu’l-Abbâs Ahmed b. Yahyâ b. Câbir (279/892), Ensâbu’l-Eşrâf, I-XIII, tkd., thk: Süheyl Zekkâr-Riyâd Ziriklî, (I. Cilt: thk: Muhammed Hamidullah, Dâru’l-Meârif, Mısır tz.), Dâru’l-Fikr, Beyrut 1417/1996.

Belâzûrî, Ebu’l-Abbâs Ahmed b. Yahyâ b. Câbir (279/892), Ensâbu’l-Eşrâf, I-XIII, tkd., thk.: Süheyl Zekkâr–Riyâd Zirikli, Dâru’l-Fikr, Beyrut 1417/1996.

Belâzûrî, Ebu’l-Abbâs Ahmed b. Yahyâ b. Câbir (279/892), Ensâbu’l-Eşrâf, I-VII, thk:

Muhammed Yalavî, Klaus Schwarz Verlag, Beyrut 2002.

Belâzûrî, Ebu’l-Abbâs Ahmed b. Yahyâ b. Câbir (279/892), Ensâbu’l-Eşrâf, I-VIII, thk:

Muhammed Muhammed Tâmir, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 2011.

Belâzûrî, Ebu’l-Abbâs Ahmed b. Yahyâ b. Câbir (279/892), Futûhu’l-Buldân, Şirketu Tab’i’l-Kütübi’l-Arabiyye, Kahire 1901.

Belâzûrî, Ebu’l-Abbâs Ahmed b. Yahyâ b. Câbir (279/892), Futûhu’l-Buldân, thk: Abdullah Üneys et-Tıbâ’-Ömer Üneys et-Tıbâ’, Müessesetü’l-Meârif, Beyrut 1407/1987.

Belâzûrî, Ebu’l-Abbâs Ahmed b. Yahyâ b. Câbir (279/892), Futûhu’l-Buldân, Dâru Metkebeti’l-Hilâl, Beyrut 1988.

Belâzûrî, Ebu’l-Abbâs Ahmed b. Yahyâ b. Câbir (279/892), Futuhu’l-Büldân (Ülkelerin Fetihleri), çev: Mustafa Fayda, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara 2002.

Belâzûrî, Ebu’l-Abbâs Ahmed b. Yahyâ b. Câbir (279/892), Futûhu’l-Buldân, thk: Necîb el-Mâcidî, Mektebetü’l-Asriyye, Beyrut, 1328/2008.

Belensî, Ebû Ubeydillah Muhammed b. Abdillah b. Ebî Bekr, et-Tekmiletu li-Kitâbi’s-Sika, thk: Abdusselâm el- Herrâs, Dâru’l-Fikr, Beyrut 1995.

Ben-Arieh, Y., The Growth of Jerusalem in the Nineteenth Century, Annals of the Association of American Geographers, Vol. 65, No. 2, Jun., 1975, 252-269.

Benli, Yusuf, “Şiî Düşüncede Ehl-i Beyt Tasavvurları”, İslâmî Araştırmalar Dergisi, 2004, XVII (4), 337-353.

Berâdeî, Ahmed b. Muhammed b. Salih el-Huseynî, Medînetü’l-Münevvere –Ubure’t-Târîhi’l-İslâmî–, Medîne, 1972.

Bergstrasser, Gotthelf, Metin Tenkidi ve Yazma Metinleri Yayınlama İlkeleri, haz: Muhammed Hamdî el-Bekrî, çev: Eyyüp Tanrıverdi, Kitabevi Yay., İstanbul 2011.

Berki, Ali Himmet-Keskioğlu, Osman, Hatemü’l-Enbiyâ Hz. Muhammed ve Hayatı, DİB Yay., XIV. bsk., Ankara 1993.

Bernheim, E., Tarih İlmine Giriş (Tarih Metodu ve Felsefesi), çev: M. Şükrü Akkaya, İstanbul 1936.

Besevî, Ebû Yûsuf Ya’kûb b. Süfyân (277/891), Kitâbu’l-Ma’rife ve’t-Târîh, I-IV, thk, tlk:

Ekrem Ziyâ Umerî, Mektebetü’d-Dâr, Medine 1410.

Bessiére, Gérard, İsa Beklenmedik Tanrı, çev: Mehmet Ali Kayabal, Yapı Kredi Yay., III.bsk., İstanbul 2004.

Beyâtî, A. Câsim, Dirâsetu Mukârene li-Melâhimi’l-Eyyâmi’l-Arabiyye [Ebû Ubeyde, Kitâbu’l-Eyyâmi’l-Arab’ın I. Cildi], Âlemu’l-Kütüb/Mektebetu’n-Nahdati’l-Arabiyye, I. bsk., Beyrut 1987/1407.

Beydûn,  İbrahim,    ed-Devletü’l-Ümeviyye      ve’l-Muârada    -Medhâl    ilâ   Kitâbi’s-Saytarati’l-

Arabiyye,  G.   Von   Vloten-,   Müessesetü’l-Câimiyye  li’d-Dirâse  ve’n-Neşr  ve’t-Tevzî’, II. bsk., Beyrut 1405/1985.

Beyğûnî, Ömer b. Muhammed b. Futûh (1080/1669), Şerhu’l-Menzûmeti’l-Beygûniyye fî Mustalahi’l-Hadîs, cem: Abdullah Sirâcuddîn, Dâru’l-Felâh, Haleb tz.

Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Huseyn b. Ali (458/1066), Delâilu’n-Nübüvveti ve Maʼrifetu Ahvâli Sâhibiʼş-Şerîati, I-VII, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1405.

Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Huseyn b. Ali (458/1066), Delâilu’n-Nübüvve ve Marifetü Ahvâli Sâhibi’ş-Şerîa, I-VII, thrc: Abdulmu’tî Kalacî, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye/Dâru’l-Edyân li-Türâs, Kahire 1408/1988.

Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Huseyn b. Ali (458/1066), el-Medhal ile’s-Süneni’l-Kübrâ, thk: Muhammed Ziyâurrahman, Dâru’l-Hulefâ li’l-Kitâbi’l-İslâmî, Kuveyt 1404.

Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Huseyn b. Ali (458/1066), es-Sünenü’l-Kübrâ, I-X, thk:

Muhammed Abdulkâdir Atâ, Mektebetü Dâri’l-Bâz, Mekke 1414/1994.

Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Huseyn b. Ali (458/1066), es-Sünenü’l-Kübrâ, I-XI, thk:

Muhammed Abdulkadir Atâ, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 2003.

Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Huseyn b. Ali (458/1066), Şuabu’l-Îmân, I-VIII, thk:

Muhammed es-Saîd, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1410.

Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Huseyn b. Ali (458/1066), Şuabu’l-İmân, I-XIV, thk:

Muhtar Ahmed en-Nedvî, Mektebetü’r-Rüşd, Riyad 2003.

Bezzâr, Ebû Bekr Ahmed b. Amr b. Abdilhâlik el-Bezzâr (292/904), Müsned, I-X, thk: M. Zeynullah, Müessesetü Ulûmi’l-Kur’ân/Mektebetu’l-Ulûm ve’l-Hikem, I. bsk., Beyrut/Medine 1409.

Bezzâr, Ebû Bekr Ahmed b. Amr b. Abdülhalik el-Basri (292/905), Müsnedü’l-Bezzâr, I-XVIII, thk: Mahfuzurrahman Zeynullah, Mektebetü’l-Ulûm ve’l-Hikem, Medine 1998-2009.

Bıçak, Ayhan, “Kant’ın Tarih Anlayışında Tarih Bilincinin Yeri”, Felsefe Dünyası, 1995, XVI, 56-74.

Bıçak, Ayhan, “Tarih Bilinci”, Felsefe Dünyası, 1996, XX, 46-58.

Bilgiç, Emin, “Hititlerden Önceki Anadolu Halkının Evlilik Hukukunun Orijinal Tarafları“, AÜDTCFD, 1951, IX (3), 227-250.

Bilgin, Mazhar, Örnek ve Önder İnsan Hz. Muhammed (a.s) Yaşadıkları ve Yaşattıkları, Rağbet Yay., İstanbul 2006.

Bilgin, Beyza, “İslâm’da Muhtesiplik ve Eğitim Yönünden Değeri”, Ankara Ünv. İFD, 1973, XIX, 117-121.

Bilmen, Ömer Nasuhî, Hukukı İslâmiyye ve Istılahatı Fıkhiyye Kamusu, I-VIII, Bilmen Yay., İstanbul tz.

Biltaci, Muhammed, Menhecu Ömer b. el-Hattâb fî’t-Teşrîi, Dâru’s-Selâm Kahire 2002.

Bir,      Abdurrahman Abdülhamîd, Tuhfetü’z-Zekiyye fî Fezâili’l-Medîneti’n-Nebeviyye, Dâru’l-Yakîn, Mısır 2000.

Black, Jeremy-Green, Anthony, Mezopotamya Mitolojisi Sözlüğü, haz: Necdet Hasgül, Aram Yay., İstanbul 2003.

Bloch, Marc, Feodal Toplum, çev: Mehmet Ali Kılıçbay, Doğu Batı Yay., İstanbul 2016.

Bloch, Marc, Tarihin Savunusu ya da Tarihçilik Mesleği, çev: M. Ali Kılıçbay, Gece Yay., Ankara 1994.

Bloch, Marc, Tarih Savunusu veya Tarihçilik Mesleği, çev: Ali Berktay, İletişim Yay., İstanbul 2015.

Bodur, Hüsnü Ezber, “Sekt (Fırka) Tipi Dini Organizasyonun Örneği Olarak Haricilik Hareketine Sosyolojik Bir Bakış”, Kahramanmaraş Sütçü İmam Ünv. İFD, 2007, V (10), 25-53.

Bolelli, Nusrettin, Kadınların Hadis İlmindeki Yeri (Hicrî II.-V. Asır), Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yay., İstanbul 1998.

Bonnard, Andre, Antik Yunan Uygarlığı ˗İlyada’dan Parthenon’a˗, I-III, çev: Kerem Kurtgözü, Evrensel Yay., İstanbul 2004.

Bostan, Ersan (genel yayın yönetmeni), İslam Tarihi Serisi, I-XII, Hikmet Yay., İstanbul 2000.

Bostan, İdris, “Akik”, DİA, İstanbul 1989, II, 263.

Bottero, Jean, “Babil’de Sihir ve Tıp”, Eski Yakındoğu ˗Sümer’den Kutsal Kitapʼa˗, ed: Jean Bottero, çev: Adnan Kâhiloğulları-Pınar Güzelyürek-Lale Arslan Özcan, Dost Yay., Ankara 2005, 168-185.

Bottero, Jean, Mezopotamya ‒Yazı, Akıl ve Tanrılar‒, çev: Mehmet Emin Özcan‒Ayten Er, Dost Yay., İstanbul 2012.

Bottomore, T.B., Toplumbilim, çev: Ünsal Oskay, Der Yay., İstanbul 2000.

Boumrane, Chickh, “İslâm Tarihinde Eğitim-Öğretim Kurumları”, çev: Nesimi Yazıcı, Ankara Ünv. İFD, 1988, XXX, 279-285.

Boyacıoğlu, Ramazan, “Hz. Muhammed’in Hastalığı Sırasında Hz. Ömer’in Tavrı ve Halife Seçimi”, Cumhuriyet Ünv. İFD, 2002, VI (1), 85-92.

Bozkurt, Gülnihal, “Osmanlı-Yahudi İlişkileri”, Belleten, Ağustos, 1993, LVII (219), 539-563.

Bozkurt, Nahide, “Hâdî-İlelhak”, DİA, İstanbul 1997, XV, 16-17.

Bozkurt, Nahide, “Hârûnürreşîd”, DİA, İstanbul 1997, XVI, 258-261.

Bozkurt, Nahide, “Mansûr”, DİA, İstanbul 2003, XXVIII, 5-6.

Bozkurt, Nahide, “Me’mûn”, DİA, İstanbul 2004, XXIX, 101-104.

Bozkurt, Nahide, “Mehdî-Billâh”, DİA, İstanbul 2003, XXVIII, 377-379.

Bozkurt, Nahide, Mutezile’nin Altın Çağı -Me’mun Dönemi-, Ankara Okulu Yay., Ankara 2002.

Bozkurt, Nahide, Oluşum Sürecinde Abbasi İhtilali, Ankara Okulu Yay., Ankara 1999.

Bozkurt, Nahide, Oluşum Sürecinde Abbasî İhtilali, Ankara Okulu Yay., Ankara 2000.

Bozkurt, Nebi, “Himaye”, DİA, İstanbul, 1998, XVIII, 56.

Bozkurt, Nebi, “Mektep”, DİA, İstanbul 2004, XXIX, 5-6.

Bozkurt, Nebi, “Müsâmere”, DİA, İstanbul 2006, XXXII, 75-76.

Bozkurt, Nebi-Küçükaşçı, Mustafa Sabri, “Mescid-i Nebevi”, DİA, İstanbul 2004, XXIX, 281-290.

Bratton,  Fred  Gladstone,  Yakın  Doğu  Mitolojisi-Eski  Yakın  Doğuda  Tanrı  ve  Tarih Hikayeleri-, çev: Nejat Muallimoğlu, MÜ İlahiyat Fak. Yay., İstanbul 1995.

Braudel, Fernand, Akdeniz ve Akdeniz Dünyası, I-II, çev: Mehmet Ali Kılıçbay, Eren Yay., İstanbul 1990.

Braudel, Fernand, Tarih Üzerine Yazılar, çev: Mehmet Ali Kılıçbay, İmge Yay., Ankara 1992.

Brockelman, Carl, İslâm Milletleri ve Devletleri Tarihi, çev: N. Çağatay, Ankara 1954.

Brockelman, Carl, “İbn İshâk”, İA, Eskişehir 1997, V/2, 757-758.

Brockelman, Carl, Kitâbu’t-Târîhi’l-Edebi’l-Arabî, I-II, Arp. çev: Mahmûd Fehmî Hicâzîvd., nşr: el-Heyetü’l- Mısriyye 1993.

Brockelmann, Carl, Târîhu’ş-Şuûbi’l-İslâmiyye, Arp. çev: N. Emîn Fâris-Münîr el-Ba’lbekî, Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, V. bsk., Beyrut 1968 (I. bsk., 1948).

Brockelmann, Carl,. History of Islamic Peoples, G. T. Putnams Son’s, New York 1960.

Brown, Daniel, İslam Düşüncesinde Sünneti Yeniden Düşünmek, çev: S. Kızılkaya-S. Özer, Ankara Okulu Yay., Ankara 2002.

Budda, Hilmi Ömer, Dinler Tarihi, Vakit Yay., İstanbul 1935.

Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmail (256/870), ed-Duafâu’s-Sağîr, thk: Mahmûd İbrahim Zâyid, Dâru’l-Va’î, Haleb 1396.

Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmail (256/870), Sahîh, I-VII, Çağrı Yay., II. bsk., İst 1992.

Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmail (256/870), Sahîh, I-V, thk: Abdulazîz b.

Abdillah, Dâru’l-Fikr, Beyrut 1994.

Buhârî,  Ebû Abdillah  Muhammed b. İsmail  (256/870),  et-Târîhu’l-Kebîr,  I-VIII, thk:

Seyyid Hâşim en-Nedvî, Dâru’l-Fikr, Beyrut tz.

Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmail (256/870), Târîhuʼl-Kebîr, I-VIII, thk: Hâşim en-Nedvî. Dâiratu Meârifiʼl-Usmâniyye, Haydarabad tz.

Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmail (256/870), et-Târîhu’s-Sağîr (el-Evsat), I-II, thk: Mahmûd İbrahim Zâyid, Dâru’l-Va’î/ Mektebetü Dâri’t-Türâs, Haleb/Kahire 1397/1977.

Buhl, F., “Kudüs”, İA, MEB Yay., İstanbul 1977, VI, 952-964.

Buhl, Fr., “Medine”, İA, MEB Yay., İstanbul tz., VII, 459-471.

Buhl, Fr., “Muhammed b. el-Hanefiyye”, İA, VIII, Eskişehir 1997, 478-479.

Burke, Peter, Tarih ve Toplumsal Kuram, çev: Mete Tunçay, Tarih Vakfı Yurt Yay., İstanbul 1994.

Burke, Peter, Tarih ve Toplumsal Kuram, çev: Mete Tunçay, Tarih Vakfı Yurt Yay., İstanbul 2013.

Burton, Richard Francis, “Personal Narrative of a Pilgrimage to Al-Madinah”, ed: Isabel Burton, Dover Publications, USA 1893.

Bûtî, M. Saîd Ramazan, Fıkhu’s-Sîreti’n-Nebeviyye Maa Mucez li-Târîhi’l-Hilâfeti’r-Râşide, Dımeşk 1991.

Buti, Muhammed Said Ramazan, Fıkhu’s-Sire, Peygamberimizin Uygulamasıyla İslam, çev:

Ali Nar-Orhan Aktape, Gonca Yay., 4. bsk., İstanbul 1987.

Büleyhişî, Muhammed Salih, Medînetü’l-Münevvere, Riâsetü’l-Âmme li-Riâyeti’ş-Şebâb, Riyad 1988.

Büyükcoşkun, Kudret, “Arabistan”, DİA, İstanbul 1991, III, 248-252.

Büyükkara, M. Ali, İmamet Mücadelesi ve Haşimoğulları (Hicri II. Asır), Rağbet Yay., İstanbul 1999.

Prof. Dr. Şaban Öz ve Doç. Dr. Feyza Betül Köse

SAMER

A

“Arrâf”, İA, MEB Yay., İstanbul 1978, I, 596.

A’zamî, Ali Zarif, Muhtasaru Târîhi Basra, Matbaâtu’l-Furât, Bağdat 1967.

A’zamî, Muhammed Mustafa, Dirâsâtu fi’l-Hadîsi’n-Nebeviyye ve Târîhi Tedvînih, I-II, el-Mektebu’l-İslâmî, Beyrut/Dımeşk/Ammân 1413/1992.

A’zamî, Muhammed Mustafa, İlk Devir Hadîs Edebiyâtı ve Peygamberimizin Hadîslerinin Tedvîn Târîhi, çev: Hulusi Yavuz, İz Yay., İstanbul 1993.

A’zamî, Muhammed Mustafa, İslâm Fıkhı ve Sünnet -Oryantalist J. Schact’a Eleştiri-, çev:

Mustafa Ertürk, İz Yay., İstanbul 1996.

Abâdî, Ahmed Muhtâr, “el-İslâm fi’l-Ardi’l-Endelûs”, Mecelletu Âlemi’l-Fikr, X/II, Kuveyt 1979.

Abâdî, Ahmed Muhtâr, Fi’t-Târîhi’l-Abbâsî ve’l-Endelusî, Dâru’n-Nahdati’l-Arabiyye, Beyrut tz.

Abbâs Kummî, Mefâtihu’l-Cinân, tnz: A. Efşâr Zencânî, yer ve tarih yok.

Abbott, N., “Women and the State in Early Islam”, Journal of Near Eastern Studies, 1942, I

Abdiimamoğlu, Kadir, “Modern Anayasa Hukuku Açısından Medine Vesikası”, Bilgi ve

Abdulazîz b. İbrâhîm, el-Hıref ve’s-Sınâat fi’l-Hicâz ve fi’l-Ahdi’Resulullah-Resûl, yer yok 1985.

Abdulğanî, Muhammed Hasan, et-Terâcîm ve’s-Siyer, Dâru’l-Meârif, III. bsk., Kahire 1980.

Abdulğanî, Muhammed İlyâs, Buyûtu’s-Sahâbe Havle’l-Mescidi’n-Nebevî, Mektebetü Melik Fahd, Medine 1999.

Abdulğanî, Muhammed İlyâs, Mesâcidu’l-Eseriyye fî Medîneti’n-Nebeviyye, Mektebetü Melik Fahd, Medine 1999.

Abdulhamid, İrfan, İslâm’da İtikâdî Mezhepler ve Akâid Esasları, çev: M. Saim Yeprem, İstanbul 1981.

Abdulhamîd, Sa’d Zağlûl, fî Târîhi’l-Arab Kable’l-İslâm, Dâru’n-Nahdati’l-Arabiyye, Beyrut tz.

Abdulhamîd, Sâib, Mu’cemu Müerrihi’ş-Şîa: el-İmâmiyye-ez-Zeydiyye-el-İsmâiliyye, I-II, Müessesetü Dâireti Meârifi’l-Fıkhi’l-İslâmî, I. bsk., Kum 1424/2004.

Abdulkuddûs el-Ensârî, Âsâru’l-Medîneti’l-Münevvere, Mektebetü’s-Selefiyye, Medine 1973.

Abdullah, Riyâd Mustafa, Mimmen İddeu’n-Nübüvve, el-Müessesetü’l-Câmiyye li’d-Dirâsât ve’n-Neşr, Beyrut 1414/1994.

Abdulvehhâb en-Neccâr, el-Hulefâü’r-Râşidûn, Dâru’t-Turâs, Kahire tz.

Abdulvehhâb, Muhammed Fehmî, el-Fârisu’l-Maslûb Abdullah b. ez-Zübeyr, Dâru’l-İ’tisâ, III. bsk., Kahire tz. (I. bsk., 1370).

Abdurrahman Fehmi Efendi, İslam Medeniyeti Tarihi (Medresetu’l-Arab), çev: H. Elmalı-C.

Eren, Yeni Akademi Yay., İzmir 2005.

Abdurrâzık, Ali, el-İslâm ve Ahvâlu’l-Hukm -Bahsun fi’l-Hilâfeti ve’l-Hukûmeti fi’l-İslâm-, Dâru’l-Meârif, III. bsk., Tunus 2001.

Abdurrezzâk, Ebû Bekr Abdurrezzâk b. Hemmâm es-San’ânî (211/827), el-Mussannef, I-XI, thk: Habîburrahman el-A’zamî, el-Mektebu’l-İslâmî, Beyrut tz.

Abdurrezzâk, Ebû Bekr Abdurrezzâk b. Hemmâm es-San’ânî (211/827), el-Musannef, I-XII, thk: Habîburrahman el-’Azamî, el-Mektebetü’l-İslâmî, Beyrut 1970.

Abdurrezzâk, Ebû Bekr Abdurrezzâk b. Hemmâm es-San’ânî (211/827), Tefsîru’l-Kur’ân, I-III, thk: Mustafa Müslim Muhammed, Mektebetü’r-Rüşd, Riyad 1979.

Abdülhamîd, İrfan, İslâm’da İtikâdî Mezhepler ve Akâid Esasları, çev: M. Saim Yeprem, Marifet Yay., İstanbul 1981.

Âbî,     Ebû Saîd Mansûr b. el-Hüseyin (421/1030), Nesrü’d-Dürr, I-VII, thk: Hâlid Abdülğanî, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1424/2004.

Abrahamov, Binyamin, “Kâsım b. İbrahim’in İmâmet Teorisi”, çev: Mehmet Ümit, Gazi Ünv. Çorum İFD, 2005, IV (7-8), 155-179.

Accâc, Muhammed Hatîb, es-Sünnetu Kable’t-Tedvîn, Dâru’l-Fikr, VI. bsk., Beyrut 1997/1418.

Accâc, Muhammed Hatîb, Usûlu’l-Hadîs Ulûmuhu ve Mustalâhuhu, Dâru’l-Fikr, Beyrut 1989.

Aclûnî, İsmail b. Muhammed el-Cerrahî (1162/1748), Keşfu’l-Hafâ ve Muzîlu’l-İlbâs ammâ İştehera mine’l-Ahâdîsi alâ Elsineti’n-Nâs, I-II, tsh: Ahmed Kalaş, Müessesetü’r-Risâle, IV. bsk., Beyrut 1405.

Afzalur Rahman, Sîret Ansiklopedisi, I-III, çev: Komisyon, İnkılâb Yay., İstanbul 1988.

Ağarı, Murat, Hz. Muhammed’in Hıristiyanlarla Mücadele Stratejisi, Ayışığı Kitpları, İstanbul 2003.

Ağarı,  Murat, İslâm Coğrafyacılığı ve Müslüman Coğrafyacılar -Doğuşu, Gelişimi ve Temsilcileri-, Kitâbevi Yay., İstanbul 2002.

Ağcakaya, Kazım-Bulut, Bünyamin, Siyer-i Nebi Hz. Muhammed (s.a.v), Ravza Yay., İstanbul 2005.

Ağırakça, Ahmed, Emevîler Döneminde Kıyamlar -Saltanata Karşı Hilafet Mücadelesi-, Şafak Yay., II. bsk., İstanbul 1994.

Ağırakça, Ahmed, İslâm’da İlk Tecdid Hareketi ve Ömer İbn Abdülaziz, Buruc Yay., İstanbul 1995.

Ağırman, Mustafa, “Hz. Peygamber’in Medine’yi İslamlaştırması ve Hicret Projesi”, EKEV Akademi Dergisi, I (2), Erzurum 1998, 57-85.

Ağırman, Mustafa, Hz. Muhammed (sav) Devrinde Mescit ve Fonksiyonları, Ravza Yay., İstanbul 2010.

Ahatlı, Erdinç, Peygamberlik ve Hz. Muhammed’in Peygamberliği, DİB Yay., Ankara 2007.

Ahavî,  Şahruh,  İran’da  Din  ve  Siyaset-Pehlevî  Devrinde  Ulemâ  Devlet  İlişkileri-,  çev:

Selahattin Ayaz, İstanbul 1990.

Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillah Ahmed b. Muhammed eş-Şeybânî (241/855), Müsned, I-IV, Çağrı Yay., II. bsk., İstanbul 1992 (diğer baskı: Mısır 1313).

Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillah Ahmed b. Muhammed eş-Şeybânî (241/855), Müsned, I-XLV, thk: Şuayb el-Arnavût-Âdil Mürşid, Müessesetüʼr-Risâle, Beyrut 1421/2001.

Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillah Ahmed b. Muhammed eş-Şeybânî (241/855), Müsned, I-XII, thk: Ahmed Abdulkerim, Dâru’l-Minhâc, Cidde 2008.

Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillah Ahmed b. Muhammed eş-Şeybânî (241/855), el-Esâmî ve’l-Künâ, thk: Abdullah b. Yûsuf el-Cedî’, Mektebetü Dâri’l-Aksâ, Kuveyt 1406/1985.

Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillah Ahmed b. Muhammed eş-Şeybânî (241/855), Fedâilu’s-Sahâbe, I-II, thk: Vasiyyullah Muhammed Abbâs, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut 1403/1983.

Ahmed Cevdet Paşa, Kısas-ı Enbiyâ ve Tevârih-i Hulefâ, I-II, sad: Metin Muhsin Bozkurt, Çile Yay., İstanbul tz.

Ahmed Emîn, Duha’l-İslâm, I-III, Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, X. bsk., Beyrut tz.

Ahmed Emîn, Duha’l-İslâm, Dâru’l-Kitâbi’l-İlmiyye, Beyrut 2010.

Ahmed Emîn, Fecru’l-İslâm, Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, XI. bsk., Beyrut 1975.

Ahmed Emîn, Fecru’l-İslâm, Kelimât Arabia, Kahire 2011.

Ahmed İskenderî-Ahmed Emîn ve diğerleri, el-Mufassal fî Târîhi’l-Edebi’l-Arabî -fi’l-Usûri’l-Kadîme ve’l-Vasîta ve’l-Hadîse-, tkd: Hassân Hallâk, Dâru İhyâi’l-Ulûm, I. bsk., Beyrut 1994/1414.

Ahmed Muhammed Havfî, el-Mer’e fi’ş-Şi’ri’l-Câhilî, Dâru’l-Fikri’l-Arabiyye, Kahire tz.

Ahmed Muhammed Vekîullah, Nazratun Muâsıratun ilâ Eyyâmi’l-Arab ve Hâletün İnfirâtu’s-Selâm, el-Beyân, London, 2013, (312), 90-94.

Ahmed Sâib, “Mükemmel ve Muntazam Osmanlı Tarihi Nasıl Yazılır”, sad: Şaban Öz, Kahramanmaraş Sütçü İmam Ünv. İFD, XI/22, (Temmuz-Aralık 2013), 206-237.

Ahmed, Ekber S., İslâm ve Antropoloji, çev: Bedri Gencer, İnsan Yay., İstanbul 1995.

Ahmed, Mahmut, İslâm İktisadı, çev: Yusuf Ziya Kavakçı, Cağaloğlu Yay., İstanbul 1975.

Ahmet Cevdet Paşa, Mecelle-i Ahkâm-ı Adliye, Matbaa-ı Osmâniyye, İstanbul 1300.

Ahmet Cevdet Paşa, Peygamberler ve Halifeler Tarihi, I-IV, sad: Metin Muhsin Bozkurt, Dergah Ofset, İstanbul 1997.

Akarsu, Murat, Kabile Bürokrasisi ve Hz. Osman –Katline Sessiz Kalınan Halife–, Ankara Okulu Yay., Ankara 2015.

Akbaş, Mehmet, “Hz. Ömer’in Kırbacı”, Fırat Ünv. İFD, 2010, XV (1), 57-70.

Akbaş, Mehmet, “Muhacirun-Ensar Kardeşliğinin Serüveni”, İSTEM, VIII (15), 2010, 61-

Akbulut, Ahmet, “Hâricîliğin Siyasi Görüşlerinin İtikadileşmesi”, AÜİFD, 1989, XXXI, 331-348.

Akbulut, Ahmet, “İlk Devir Siyâsî Olaylarının Müslüman Düşüncesine Etkileri”, İslâmî Araştırmalar Dergisi, 1991, V (1), 38-44.

Akbulut, Ahmet, Sahabe Devri Siyasî Hadiselerin Kelami Problemlere Etkileri, Birleşik Yay., Ankara 1992.

Akdoğan, Mehmet Nur, “Şîî Literatürde Hz. Ömer’in Bazı Hadiselerdeki Rolü”, e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi, 201), VII (12), 86-116.

Akgül, Muhittin, Kur’an-ı Kerim’de Hz. Peygamber, Işık Yay., İstanbul (Kasım) 1999.

Akgündüz, Ahmet, İslam ve Osmanlı Hukuku Külliyatı-2: Özel Hukuk-1/Şahsın Hukuku-Aile Hukuku I-III, Osmanlı Araştırmaları Vakfı, İstanbul, 2012.

Akkâd, Abbâs Mahmûd, Ebu’ş-Şühedâ el-Hüseyn b. Ali, Dâru’l-Hilâl, Kahire tz.

Akkâd, Abbas Mahmud, Hz. Ebû Bekir’in Şahsiyet ve Dehası, çev: Ali Özek, Fatih Yayınevi, İstanbul 1974.

Akkaya, Veysel, Âlemlere Rahmet Hazreti Muhammed (sav) (Hayatı), Erkam Yay., İstanbul 2008.

Akkaya, Veysel‒Saraç, Âdem‒Durak, Mahmut Berat‒Akkaya, Nesibe, Peygamberimizin Hayatı ‒Ortaokul ve İmam Hatip Ortaokulu 5‒, MEB Yay., 2017.

Akkoyunlu, Adil, Son Nebi Hz. Muhammed (sav), Çıra Yay., İstanbul 2010.

Akkuş, Suzan, Eski Ön Asya Toplumlarında Kölelik Müessesesi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Pamukkale Ünv. SBE, Denizli 2017.

Akpınar, Ali, Kur’an Coğrafyası, Fecr Yay., Ankara 2002.

Aksu, Ali, “Asr-ı Saadet, Hulefâ-i Râşidin ve Emeviler Döneminde Fikir Hürriyeti Üzerine Bazı Mülâhazalar (İstişare, emri bi’l-ma’ruf nehyi ani’l-münker ve muhalefet kavramları bağlamında)”, Cumhuriyet Ünv. İFD, 2001, V (2), 203-228.

Aksu, Ali, “Hz. Peygamber’in Tarihi Olaylarla İlgili Dualarından Örnekler”, Diyanet İlmi Dergi, 2009, XLV (4), 109-126.

Aktan, Ali, “Mu’tazıd-Billâh”, DİA, İstanbul 2006, XXXI, 383-384.

Aktan, Ali, “Mu’temid-Alellah”, DİA, İstanbul 2006, XXXI, 387-388.

Aktan, Ali, “Müstazî-Biemrillâh”, DİA, İstanbul 2006, XXXII, 128-129

Aktaş, Ümid, Tarihin Devrimci Yüzü ve İslâmî Devrim, İstanbul 1996.

Aktulum, Kubilây, Metinler Arası İlişkiler, Öteki Yay., II. bsk., Ankara 2000.

Akyüz, Ali, “Bir Yetişkin Eğitim Kurumu Olarak Suffa”, Yetişkinlik Dönemi Eğitimi ve Problemleri, ed: M. Faruk Bayraktar, Ensar Yay., İstanbul 2006, 23-36.

Akyüz, Vecdi, Ailesini Çok Seven Hz. Muhammed, Bir Yay., İstanbul 2008.

Akyüz, Vecdi, “Devlet Başkanı, Hukuk Adamı ve Bir Medeniyet Kurcusu Olarak Hz. Muhammed (sav)”, Cahiliyye Toplumundan Günümüze Hz. Muhammed Sempozyumu, Fecr Yay., Ankara 2007, 187-238.

Akyüz, Vecdi, Hilâfetin Saltanata Dönüşmesi -Emevîlerin Kuruluş Devrinde İslâm Kamu Hukuku-, Dergah Yay., İstanbul 1991.

Akyüz, Vecdi, “Kölelik ve Cariyelik”, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadette İslâm, I-IV, Ensar Yay., İstanbul 2007, I, 176-192.

Alâî, Ebû Saîd b. Halîl (761/1359), Câmiu’t-Tahsîl fî Ahkâmi’l-Merâsîl, thk: Hamdî b.

Abdilmecîd es-Selefî, Âlemu’l-Kütüb, II. bsk., Beyrut 1407/1986.

Alâyelî, Abdullah, Târîhu Hüseyn -Nakd ve Tahlîl-, Dâru’l-Cedîd, Beyrut 1994.

Albayrak, Halis, “Elmalılı M. Hamdi Yazır’ın Tefsir Anlayışı”, Elmalılı M. Hamdi Yazır Sempozyumu, TDV Yay., Ankara 1993, 152-168.

Algar, Hamid, İslâm Devriminin Kökleri, çev: M. Çetin Demirhan, Ankara 1990.

Algül, Hüseyin, “Asr-ı Saadette İdari Yapı”, Bilgi ve Hikmet, (5), 1994, 61-67.

Algül, Hüseyin, “Asr-ı Saâdette İdârî Hayata Bir Bakış”, Din ve Devlet İlişkileri Sempozyumu –Bildiriler- Beyan Yay., İstanbul 1996, 83-98.

Algül, Hüseyin, “Ensar”, DİA, İstanbul 1995, XI, 251-252.

Algül, Hüseyin, “Esved el-Ansî”, DİA, İstanbul 1995, XI, 440-441.

Algül, Hüseyin, “Evs”, DİA, İstanbul 1995, XI, 541-542.

Algül, Hüseyin, “Ficâr”, DİA, İstanbul 1996, XIII, 52.

Algül, Hüseyin, “Hadramut”, DİA, İstanbul 1997, XV, 65-68.

Algül, Hüseyin, “Hak Dini Kur’an Dili Tefsirinde İslâm Tarihi Dökümanlarının Değerlendirilişi”, Elmalılı M. Hamdi Yazır Sempozyumu, TDV Yay., Ankara 1993, 221-230.

Algül, Hüseyin, “Himyerîler”, DİA, İstanbul 1998, XVIII, 62-63.

Algül, Hüseyin, “Hz. Ebû Bekir’in Hicretten Vefatına Kadar Olan Dönemdeki Faaliyetlerine Genel bir Bakış”, İSTEM, 2005, III (6), 105-120.

Algül, Hüseyin, Kerbelâ -Kanayan Bir Yara Gönül Sızlatan Bir Facia-, Ensar Yay., II. bsk., İstanbul 2009.

Algül, Hüseyin, “Muhacirûn-Ensar Üzerine Bir Araştırma”, Uludağ Ünv. İFD, 1993, V

Ali Cevâd, Târîhu’l-Arab Kable’l-İslâm, Bağdat 1950.

Ali Şeriati, Ali Şiası Safevî Şiası, çev: F. Artvinli, İstanbul 1990.

Ali Şeriati, Ali Şiası Safevi Şiası, çev: Feyzullah Artinli, Yöneliş Yay., II. bsk., İstanbul 1990

Ali Şeriati, Muhammed Kimdir, çev: A. Seyidoğlu, Ankara 1994.

Ali Şeriati, Muhammed’i Tanıyalım, çev: Ali Seyyidoğlu, Fecr Yay., Ankara 1995.

Ali Şeriati, Yarının Tarihine Bakış, çev: O. Bekin-E. Okumuş-M. S. Okumuş, Birleşik Yay.,

Ali, Mevlânâ Muhammed, The Early Caliphate, The Ahmadiyya Anjuman Ishâ’at Islam, Lahore 1932.

Ali,      Salih Ahmed, el-Mensûcâtu ve’l-Elbisetü’l-Arabiyyetü fi’l-Uhûdi’l-İslâmiyyeti’l-Ûlâ, Şirketü’l-Matbûât, Beyrut 2003.

Aliyyu’l-Kârî, Ali b. Muhammed b. Sultân (1014/1605), el-Esrâru’l-Merfua’ fi’l-Ahbâri’l-

Mevdua (Mevdûâtu’l-Kübrâ), thk., tlk., şrh: Muhammed b. Lütfi es-Sebbâğ,             el-

Mektebu’l-İslâmî, II. bsk., Beyrut/Dımeşk 1986.

Aliyyu’l-Kârî, Ali b. Muhammed b. Sultân (1014/1605), Mevdûâtu’l-Kübrâ, İstanbul 1308.

Aliyyu’l-Muttakî, Alâuddîn b. Husâmiddîn el-Hindî (975/1567), Kenzu’l-Ummâl fî Süneni’l-Akvâl ve’l-Efâl, I-VIII, trtb: Suyûtî, Haydarabâd 1313.

Aliyyu’l-Muttakî, Kenzu’l-Ummâl, Haydarabâd 1975.

Alpsoy, Said, Hz. Muhammed (sav) “En Sevgili”, Gelenek Yay., İstanbul 2006.

Altınay, Ramazan, “Erken Dönem İslam Toplumunda At Yarışları”, Dokuz Eylül Ünv.

Altınay, Ramazan, “Erken Dönem İslam Toplumunda Zenginler ve Fakirler”, Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, 2006, VI (2), 197-222.

Altındağ, Şinasi, Kavalalı Mehmet Ali Paşa İsyanı, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1945.

Altıntop, Ömer, Hz. Muhammed (sav) Türk müydü? -Peygamberle ilgili Çarpıtılan Gerçekler-, Akis Kitap, İstanbul 2009.

Altungök, Ahmet, Eski İran’da Din ve Toplum (MS 226-652), Hikmetevi Yay., İstanbul 2015.

Altungök Ahmet, Siyâsi, İdâri, İktisâdi, Sosyal ve Kültürel Açıdan Sâsânî Devleti (MS. 226-652), (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Fırat Ünv. SBE, Elazığ 2012.

Altuntaş, Mehmet, “Tevrat ve Kur’an’a Göre Yahudilerin Dünyaya Bakışı”, Bozok Ünv.

Âlûsî, Mahmûd Sükrü el-Bağdâdî (1270/1853), Bülûğu’l-Ereb fî Ma’rifeti Ahvâli’l-Arab, I-III, tsh: Muhammed Behcet el-Eserî, Dâru’l-Kitâbi’l-İlmiyye, Beyrut tz.

Âmidî,   Seyfuddîn   (631/1233),    el-İmâmetu     min    Ebkâri’l-Efkâr    fî    Usûlu’d-Dîn,     thk:

Muhammed Zbeydî, Beyrut 1992.

Âmidî, Seyfuddîn (631/1233), Gayetu’l-Merâm fî İlmi Kelâm, thk: M. Mahmûd Abdullatîf, Kahire 1971.

Âmir   en-Neccâr, Fî Mezâhibi’l-İslâmiyyîn -el-Havâric, el-İbâdiye, eş-Şîa-, el-Hayâtu’l-Mısriyyetu’l-Âmme li’l-Kitâb, yer yok 2005.

Âmirî, Yahya b. Ebî Bekr (893/1487), Behcetü’l-Mehâlifi ve Buğyetul-Emâsili fi Telhîsi’l-Mucizeti veʼs-Siyeri veʼş-Şemâili, I-II, Dâru Sâdır, Beyrut tz.

Ammara, Muhammed, Laiklik ve Dini Fanatizm Arasında İslam Devleti, çev: Ahmet Karababa-Salih Barlak, Endülüs Yay., İstanbul 1991.

Ânî, Münzir Redîf Dâvud, “eş-Şehîd fi’ş-Şi’ri’l-Arabî-Dirâsetu Fenniye”, er- Risâletu’l-İslâmiyye, sayı: 209-210, (Bağdat 1408/1987), 37-50.

Antâkî, Muhammed Merî’ el-Emin, Limâzâ Ahtartu Mezhebe’ş-Şîa, Beyrut tz.

Antâkî, Muhammed Merî’ el-Emîn, Limâzâ Ahtartu Mezhebe’ş-Şîa, Müessesetu’l-A’lemi’l-Matbûât, Beyrut tz.

Anthony, Sean, “The Domestic Origins of Imprisonment: An Inquiry into an Early Islamic Institution”, Journal of the American Oriental Society, 2009, CXXIX (4), 571-596.

Apak, Âdem, Anahatlarıyla İslâm Tarihi-I (Hz. Muhammed (sav) Dönemi), Ensâr Neşriyat, İstanbul 2006.

Apak, Adem, Asabiyet ve Erken Dönem İslâm siyasî Tarihindeki Etkileri, Düşünce Yay., İstanbul 2004.

Apak, Adem, “Hz. Osman’ın Halifeliği Döneminde Meydana Gelen Siyasî Problemler ve Sebepleri Üzerine Bazı Değerlendirmeler”, Usûl İslam Araştırmaları Dergisi, 2005, (4), 157-170.

Apak, Adem, Hz. Osman Dönemi Devlet İdaresi, İnsan Yay., İstanbul 2003.

Apak,  Adem, “Hz. Osman’ın Hilafeti Döneminde Ümeyyeoğulları’nın Devlet İdaresindeki Yeri”, Uludağ Ünv. İFD, 1998, VII (7), 487-521.

Apak, Adem, “z. Peygamber’in Hicret Sonrası Medine’de Örnek Toplum Oluşturma Adımları Üzerine”, Hz. Muhammed ve Evrensel Mesajı Sempozyumu, İslâmî İlimler Dergisi Yay., Ankara 2007, 315-324.

Apak, Adem, “İslam Öncesi Arapların Ulühiyet Anlayışında Kâhinlerin Yeri”, Cahiliye Araplarının Ulûhiyet Anlayışı, ed: M. Mahfuz Söylemez, Ankara Okulu Yay., Ankara 2015, 53-77.

Apak, Adem, Kur’ân’ın Geliş Ortamında Arap Toplumu, Kuramer, Yay., İstanbul 2017.

Apak, Adem, “Uzza”, Cahiliye Araplarının İlahları, ed: M. Mahfuz Söylemez, Ankara Okulu Yay., Ankara 2016, 111-121.

Apaydın, H. Yunus, “Velâyet”, DİA, İstanbul 2013, XLIII, 15-19.

Arabî, Muhammed Memdûh, Devletu’r-Resûl (sav) fi’l-Medîne, el-Heyetu’l-Mısriyyeti’l-Âmme li’l-Kitâb 1988 (tıpkı basım: Mektebetu’l-İrşâd, İstanbul tz).

Arabî,  Muhammed Memdûh, Devletü’r-Resûl fi’l-Medîne, el-Hey’etü’l-Mısriyyeti’l-Âmme li’l-Kitâb, Mısır 1988.

Arafat, W. N., “Medine Yahudileri ve Benî Kureyza Hikayesi Üzerine Yeni Bakışlar”, çev: Şaban Öz, İslâmî Araştırmalar Dergisi, 2004, XVII (2), 139-144.

Aras, Ömer, Kinde Kabilesi, SAMER Yay., Kahramanmaraş 2019.

Aref, A., The Closing Phase of Ottoman Rule in Jerusalem, Studies on Palestine during the Ottoman Period, ed: Moshe Moaz, Magnes Press, Jerusalem 1975, 334-340.

Arı, Mehmet Salih, “Câhiliye Toplumundan Medeni Topluma Geçiş Süreci: Yeni Bir Sosyal Düzenin Doğuşu”, İSTEM, 2004, II (4), 173-188.

Arı, Muhammet Salih, “Tuleyha b. Huveylid”, DİA, İstanbul 2012, XLI, 362-363.

Aristoteles. Poetika. Çeviren S. Fırat, Can Yay., İstanbul 2013.

Arjomand, Said Amir, “The Constitution of Medina: A Sociolegal Interpretation of Muhammad’s Acts of Foundation of the Umma”, International Journal of Middle East Studies, 2009, XLI (4), 555-575.

Arkoun, Muhammed, “İslâmî Düşüncede Otorite Kavramı: Lâ Hükme illâ Lillah”,

İslâm’da Siyaset Düşüncesi, çev: Kâzım Güleçyüz, İnsan Yay., İstanbul 1995, 47-73.

Arkoun,  Muhammed,  “İslâmî  Düşüncede  Otorite  Kavramı:  Lâ  Hükme  İllâ  lillah”,

İslâm’da Siyaset Düşüncesi, çev: Kâzım Güleçyüz, İnsan Yay., İstanbul 1995

Armağan, Servet, İslâm Hukukunda Temel Hak ve Hürriyetler, DİB Yay., Ankara 1992.

Armaoğlu, Fahir, Filistin Meselesi ve Arap-İsrail Savaşları (1948-1988), Türkiye İş Bankası Kültür Yay., Ankara 1994.

Armstrong, Karen, Hz. Muhammed -İslam Peygamberinin Biyografisi-, çev: Selim Yeniçeri, Koridor Yay., İstanbul 2005.

Armstrong, Karen, Hz. Muhammed, çev: Selim Yeniçeri, ed: Feyza Betül Köse, Koridor Yay., İstanbul 2017.

Armstrong, Karen, İslam: Kısa Bir Tarih, çev: Selim Yeniçeri, ed: Şaban Öz, Koridor Yay., Ankara 2008.

Arnold, Thomas Walker, “Halife”, İA, MEB Yay., İstanbul 1987, V/I, 148-155.

Arnold, Thomas Walker, İntişar-ı İslâm Tarihi (İslâm’ın Yayılış Tarihi), çev: Hasan Gündüzler, Akçağ Yay., II. bsk., Ankara 1982 (I. bsk. 1971).

Arnold, Thomas Walker, İslâm’ın Tebliğ Tarihi, çev: Bekir Yıldırım–Cenker İlhan Polat, İnkılâb Yay., İstanbul 2007.

Arnold, Sir Thomas W., The Caliphate, Oxford University Press, Oxford 1924.

Arnon, A., The Quarters of Jerusalem in the Ottoman Period, Middle Eastern Studies 1992, XXVIII (1), 1-65.

Aro, Jussi, “Zerdüşt Muamması”, çev: Esko Naskali, Marmara Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 2014, I (2), 197-208.

Arslan, Ahmet. İbn Haldun. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yay., 1987.

Arslan, Mustafa, “İslam’ın İlk Döneminde Toplumsallaşma Olgusuna Sosyolojik Bir Bakış: Kardeşleştirme Örnek Olayı”, Asr-ı Saadet Dünyası –Yeni Bir Toplum İnşası–, der: Adnan Demircan, Siyer Yay., İstanbul 2015, 155-224.

Arslantaş, Nuh, “Abbasiler Döneminde Yahudilerin Temel Eğitim Kurumları: Bet ha-Seferler ve Beytülmidraslar”, Belleten, 2014, LXXVIII (282), 435-474.

Arslantaş, Nuh, Emeviler Döneminde Yahudiler, Gökkubbe Yay., İstanbul 2005.

Arslantaş, Nuh, “Hz. Peygamber’in Çağdaşı Yahudilerin İnanç-İbadet ve Dini Hayatları ile İlgili Bazı Tespitler”, Marmara Ünv. İFD, 2008, XXXIV (1), 55-92.

Arslantaş, Nuh, “Hz. Peygamber’in Çağdaşı Yahudilerin Sosyo-Kültürel Hayatlarına Dair Bazı Tespitler”, İSTEM, 2008, VI (11), 9-46.

Arslantaş, Nuh, Hz. Muhammed Döneminde Yahudiler, Kuramer Yay., İstanbul 2016.

Asali, Kamil Jamil, “Jerusalem Under the Ottoman, 1516-1831 AD”, Jerusalem in History, ed: Kamil Jamil Asali, Scorpion Publishing, England 1989.

Asâmî, Abdulmelik b. Hüseyin b. AbdulMelik (1111/1699), Semtu’n-Nücûmi’l-Avâlî fî Enbâi’l-Evâili ve’t-Tevâlî, I-IV, thk: Âdil Ahmed Abdulmevcûd, Ali Muhammed Muavvız. Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1998/1419.

Asali, K. J., “Jerusalem under the Ottoman”. Jerusalem in History, ed: K. J. Asali, Scorpion Publishing, England 1989, 201-227.

Aseli, Kamil Jamil, Jerusalem under the Ottoman, Jerusalem in History, ed. K.J. Asali, Scorpion Publishing, England, 1989.

Aseli, Kamil Jamil, Kudüs (Osmanlı Dönemi ve Sonrası), DİA, İstanbul 2002, XXVI, 334-338.

Askalânî, Mahmûd Abdulhamîd, Akâidu’ş-Şîa, Dâru’l-Eymân, İskenderiye 2004.

Aslan, Abdülgaffar, İslâm’da Peygamberlik ve Yalancı Peygamberlik Olgusu, Araştırma Yay., Ankara 2009.

Aslan, Mert, Hz. Muhammed Yaşıyor mu?, Hemen Kitap Yay., İstanbul 2009.

Aslan, Recep, “İstişârenin Önemi ve Hz. Peygamber’in Uygulamalarından Örnekler”, Anemon Muş Alparslan Ünv. Sosyal Bilimler Dergisi, 2014, II (1), 223-241.

Aslanapa, Oktay, “Kubbet El-Sahra’da Osmanlı Devri Tamirleri”, Sanat Tarihinde Doğudan Batıya, Ünsal Yüce Anısına Sempozyum Bildirileri, İstanbul Ünv. Edebiyat Fak. Yay., İstanbul 1989.

Aslanapa, Oktay, Osmanlı Devri Mimarisi, İnkılap Yay., İstanbul 1986.

Âşık, Nevzat, Sahâbe ve Hadîs Rivâyeti (Tahammül, Nakil ve Tenkîdleri), Akyol Neşriyat, İzmir 1981.

Âşıkkutlu, Emin, Hadiste Rical Tenkidi (Cerh ve Tadil İlmi), MÜ İlâhiyât Fak. Yay., İstanbul 1997.

Atalan, Mehmet, “Alioğullarının İç Çekişmesi”, Fırat ÜİFD, 2009, XIV, (2), 63-76.

Atalan, Mehmet, Şiîliğin Farklılaşma Sürecinde Cafer es-Sâdık’ın Yeri, Araştırma Yay., Ankara 2005.

Atalay, Orhan, “Cahiliye Döneminde Putlar ve Putçuluk”, İslâmî İlimler Dergisi, 2010, V (1), 91-106.

Ataöv, Türkaya, Kudüs ve Devletler Hukuku, Yonca Matbaası, Ankara 1989.

Atar, Fahrettin, İslam Adliye Teşkilatı, DİB Yay., Ankara 1991.

Atar, Fahrettin, “Kadı”, DİA, İstanbul 2001, XXIV, 66-69.

Atar, Fahrettin, “Mükâtebe”, DİA, İstanbul 2006, XXXI, 531-533.

Atar, Fahrettin, “Nikah”, DİA, İstanbul 2007, XXXIII, 112-117.

Atay, Hüseyin, Ehl-i Sünnet ve Şia, Ankara 1983.

Atay, Hüseyin, İslam’ın Siyasi Oluşumu, Atay ve Atay Yay., Ankara 1999.

Atçeken, İsmail Hakkı, Devlet Geleneği Açısından Hişam b. Abdülmelik, Ankara Okulu Yay., Ankara 2001.

Atçeken, İsmail Hakkı, Endülüs’ün Fethi ve Mûsâ b. Nusayr, Araştırma Yay., Ankara 2002.

Atçeken, İsmail Hakkı, “Hz. Osman Dönemi İç Olaylarında Mervân b. Hakem’in Rolü”, Selçuk Ünv. İFD, 1999, (9), 315-348.

Ateş, Ahmed, “Hüseyin b. Ali b. Ebî Talib”, İA, V/I, Eskişehir 1997, 634-640.

Ateş, Ali Osman, “Akıl Hastalıkları Üzerine Cinlerin Etkisi ve Rukye Konusuyla İlgili Bazı Rivayetlerin Değerlendirilmesi”, Diyanet İlmi Dergi, 1993, XXIX (2), 103-128.

Ateş, Ali Osman, Ehl-i Sünnet ve Şia’nın Delil Olarak Aldığı Bazı Hadîsler, Beyan Yay., İstanbul 1996.

Ateş, Ali Osman, İslam’a Göre Cahiliye ve Ehl-i Kitab Örf ve Âdetleri, Beyan Yay., İstanbul 1996.

Ateş, Süleyman, Kur’an’a Göre Hz. Muhammed’in (s.a.v) Hayatı, Yeni Ufuklar Neşriyat, İstanbul tz.

Ateş, Ali Osman, Oryantalistlerin Hz. Peygamber ile İlgili İddialarına Cevaplar, Beyan Yay., İstanbul 1996.

Athamina, Khalil, “Emevî Hilafeti Döneminde Arap İskanı”, çev: Saim Yılmaz, Sakarya ÜİFD, 2000, II, 203-226.

Athamina, Khalil, eş-Şûrâ fi’l-Asri’l-Ümevî, Dâru’l-Cîl, Beyrut 1410/1990.

Athamina, Khalil, Nizâmu’l-Velâyeti’l-Ahd ve Virâsetü’l-Hilâfe -fi’l-Asri’l-Ümevî-, Dâru’l-Cîl, Beyrut 1411/1991.

Atmaca, Gökhan, “Nüzûl Sürecinde Bir Muhatab Olarak Hz. Ömer ve Muvâfakatları”, Sakarya Ünv. İFD, 2010, XXI, 43-67.

Atvân, Hüseyin, el-Emeviyyûn ve’l-Hilâfe, Dâru’l-Cîl, Ammân 1986.

Atvân, Hüseyin, eş-Şûrâ fi’l-Asri’l-Ümevî, Dâru’l-Cîl, Beyrut 1410/1990.

Atvân, Hüseyin, Nizâmu’l-Velâyeti’l-Ahd ve Virâsetü’l-Hilâfe -fi’l-Asri’l-Ümevî-, Dâru’l-Cîl, Beyrut 1411/1991.

Avcı, Casim, “Hilafet”, DİA, İstanbul 1998, XVII, 539-546.

Avcı, Casim, İslâm Bizans İlişkileri, Klasik Yay., İstanbul 2003.

Avcı, Casim-Şentürk, Recep, “Kabile”, DİA, İstanbul 2001, XXIV, 30-32.

Avcı, Casim, “Kaynukâ (Beni Kaynuka)”, DİA, İstanbul 2002, XXV, 88.

Avcı, Casim, “Kudüs (Fethedilişinden Haçlı İstilasına Kadar)”, DİA, İstanbul, 2002, XXVI, 327-329.

Avcı, Casim, “Kurayza (Beni Kurayza)”, DİA, İstanbul 2002, XXVI, 431-432.

Avcı, Casim, Muhammedü’l-Emin Hz. Muhammed’in Peygamberlik Öncesi Hayatı, Hayy kitap, İstanbul 2008.

Avcı, Casim, “Mu’tasım-Billâh”, DİA, İstanbul 2006, XXXI, 380-382.

Avcı, Casim (ed), Son Peygamber Hz. Muhammed, İsam Yay., İstanbul 2007.

Avcı, Yasemin, Değişim Sürecinde Bir Osmanlı Kenti: Kudüs (1890-1914), Phoenix Yay., İstanbul 2004.

Avesta, çev: Fahriye Adsay-İbrahim Bingöl, Avesta Yay., Diyarbakır 2012.

Ay, Mahmut, Mu’tezile ve Siyaset -Mu’tezîlizmin İktidar Mücadelesi-, Pınar Yay., İstanbul 2002.

Ay, Mehmet Emin, Şefkat Peygamberi Hz. Muhammed (sav), Beyza Kitap, İstanbul 2007. Ayar, Kenan, Dört Halîfe Dönemi Siyasî Olaylarında Kur’an’ın Rolü, Etüt Yay., Samsun

Aycan, İrfan-Sarıçam, İbrahim, Emevîler, TDV Yay., Ankara 1993.

Aycan, İrfan, “Emevîler Dönemi İç Siyasî Gelişmeleri (41-132/661-750), AÜİFD, 1999, XXXIX, 147-174.

Aycan, İrfan, “Emevîler Döneminde Bir İktidar Mücadelesi Örneği Abdullah b. Zübeyr (622-692)”, AÜİFD, 2000, XLI, 99-115.

Aycan, İrfan, “Emevî İktidarının Devamında Sakîf Kabîlesinin Rolü”, AÜİFD, 1997, XXXVI, 119-141.

Aycan, İrfan, “Haccâc b. Yûsuf es-Sekafî”, DİA, XIV, İstanbul 1996, 427-428.

Aycan, İrfan, “İslam Toplumunda Eğlence Sektörünün Ortaya Çıkışı”, AÜİFD, 1998, XXXVIII, 155-193.

Aycan, İrfan, “Mervân I”, DİA, XXIX, İstanbul 2004, 225-227.

Aycan, İrfan, “Mus’ab b. Zübeyr”, DİA, XXXI, İstanbul 2006, 227.

Aycan, İrfan, Saltanata Giden Yolda Muaviye Bin Ebî Süfyan, Fecr Yay., Ankara 1990.

Aycan, İrfan-Sarıçam, İbrahim, Emeviler, TDV Yay., Ankara 1993.

Aycan, İrfan-Söylemez M. Mahfuz, Emevîler Dönemi Bilim, Kültür ve Sanat Hayatı, Ankara Okulu Yay., Ankara 2011.

Aycan,  İrfan-Söylemez,  M.  Mahfuz,  İdeolojik  Tarih  Okumaları,  Ankara  Okulu  Yay.

Aycan, İrfan-Söylemez, Mahfuz-Altınay, Ramazan-Erkoçoğlu, Fatih-Parlak, Nizamettin, Emeviler Dönemi Bilim, Kültür ve Sanat Hayatı, İlâhiyât Yay., Ankara 2003.

Aycan,  İrfan-Söylemez,  Mahfuz-Yurtseven,  Necmeddin,  Apokratif  Tarih  Yazıcılığı-Mısır’ın Fethi Bağlamında Bir Eser İncelemesi˗, Araştırma Yay., Ankara 2003.

Aydemir, Abdullah, Tefsirde İsrâiliyat, DİB Yay., Ankara 1979.

Aydın, Abdullah, Peygamberimiz (sav)’in Hayatı, Seda Yay., IV. bsk., İstanbul 2007.

Aydın, Abdurrahman, “Fahreddin Râzi ile Elmalılı Tefsirleri Bağlamında Nebî, Resûl ve Peygamber Kavramlarına Genel Bir Bakış”, Gaziosmanpaşa Ünv. İFD, 2015, III

Aydın, Hayati, Gadirihum -Şîî ve Sünnî Literatürde İmâmet, Hilâfet ve Velâyet Kavramlarının Dinî ve Siyasî Arka Planı-, Şa-to Yay., İstanbul 2001.

Aydın, Hayati, Gadirihum, Şa-to Yay., İstanbul 2001.

Aydın, Mehmet Akif, “Kadın (İslam’da Kadın)”, DİA, İstanbul 2001, XXIV, 86-94.

Aydın, Mehmet Akif-Hamidullah, Muhammed, “Köle”, DİA, İstanbul 2002, XXVI, 237-346.

Aydın, Mehmet, Müslümanların Hristiyanlara Karşı Yazdığı Reddiyeler ve Tartışma Konuları, Türkiye Diyanet Vakfı Yay., Ankara 1998.

Aydın, Mustafa, İlk Dönem İslam Toplumunun Şekillenişi, Pınar Yay., İstanbul 1991.

Aydın, Zeynel Abidin, Hz. Osman ve Sonrası Dönemde Kur’an’ın Metinleşme Tarihi, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ankara Ünv. SBE, Ankara 2008.

Aydınlı, Osman, “İlk Müslüman Toplumun İnşasında Özgüven Faktörü ve Rıdvan Biatı”, Hz. Muhammed ve Evrensel Mesajı Sempozyumu, İslâmî İlimler Dergisi Yay., Ankara 2007, 431-442.

Aydınlı, Osman, “Kaderî Anlayışın İlk Tezahürleri”, İslâmî Araştırmalar Dergisi, 2003, XVI (2), 249-262.

Aydınlı, Osman, Mu’tezilî İmâmet Düşüncesinde Farklılaşma Süreci, Araştırma Yay., Ankara 2003.

Aydingün, I.&Dardağan, E., Rethinking the Jewish Communal Apartment in the Ottoman Communal Building, Middle Eastern Studies, 2006, XLVI (2), 319-334.

Ayhan, Medeni, Bilim, Tarih ve Metodoloji, Sis Yay., Ankara 1998.

Aynî, Ebû Muhammed Bedruddîn Mahmûd b. Ahmed (855/1451), Umdetu’l-Kârî Şerhu Sahîhiʼl-Buhârî, I-XII, Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, Beyrut tz.

Aysevener, Kubilay, “Arnold J. Toynbee’nin Tarih Görüşü”, Felsefe Dünyası, 1992, VI,

Aysevener, Kubilay, Collingwood’un Tarih Felsefesi, İmge Yay., Ankara 2001.

Aysevener, Kubilay, “Tarih ve İlerleme”, Felsefe Dünyası, 1994, XIV, 65-71.

Aysevener, Kubilay-Barutca, E. Müge, Tarih Felsefesi, Cem Yay., İstanbul 2003.

Aysî,   Riyâd, en-Nizâu beyne Efrâdi’l-Beyti’l-Emevî ve Devruhu fî Sukûti’l-Hilâfeti’l-Emeviyye, Dâru Hassân, yer yok 1406/1985.

Aytekin, Kerim, Peygamberimiz Hz. Muhammed (sav)’in Hayatı, Ensar Yay., İstanbul 2007.

Aytemür, Cemaleddin, Kutsal Kitaplarda Hz. Muhammed, Ayışığı Kitapları Yay., İstanbul 2004.

Ayyâşî, İbrahim b. Ali, Medîne beyne’l-Mazî ve’l-Hâdır, Mektebetü’l-İlmiyye, Medine 1972.

Azimli, Mehmet, Dört Halifeyi Farklı Okumak-1, Hz. Ebû Bekir, Ankara Okulu Yay., Ankara 2011.

Azimli, Mehmet, Dört Halifeyi Farklı Okumak-2 -Hz. Ömer-, Ankara Okulu Yay., Ankara 2012.

Azimli, Mehmet, “Hulefa-i Raşidin Döneminde Halife Seçimleri”, Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi, 2007, VII (1), 35-59.

Azimli, Mehmet, “Hz. Ömer’in Müslüman Oluşuyla İlgili Rivâyete Farklı Bir Yaklaşım”, İslâmiyât, 2003, VI (1), 173-183.

Azimli, Mehmet, “İtibara Dair -Bir Eleştiri Münasebetiyle-”, Nida Dergisi, 2012, (156), 56-59.

Azimli, Mehmet, Siyeri Farklı Okumak, I-II, Ankara Okulu Yay., 2008-2009.

Azimli, Mehmet, Siyeri Farklı Okumak-II Medine Yılları, Ankara Okulu Yay., Ankara 2009.

Azimli, Mehmet, Siyeri Farklı Okumak, Ankara Okulu Yay., Ankara 2010.

Azimli, Mehmet, X. yy’a Kadar Şiî Karakterli Hareketler, Öykü Yay., Konya 2006.

Aziz Mahmud Hüdâyî, Âlemin Yaratılışı ve Hz. Muhammed’in Zuhûrû (Hulâsatü’l-Ahbâr), çev: Kerim Kara-Mustafa Özdemir, İnsan Yay., İstanbul 1997.

Azizova, Elnure, Hz. Peygamber Döneminde Çalışma Hayatı ve Meslekler, (Yayımlanmamış Doktra Tezi), Marmara Ünv. SBE, İstanbul 2007.

Azizova, Elnure, Hz. Peygamber Döneminde Çalışma Hayatı ve Meslekler, İSAM Yay., İstanbul 2011.

Azizova, Elnure, “İlk Dönem İslam Toplumunda Kadınların Tezyini Üzerine Bazı Notlar”, Bakü Devlet Ünv. İlahiyat Fakültesi İlmi Mecmuası, 2009, (12), 151-164.

Prof. Dr. Şaban Öz ve Doç. Dr. Feyza Betül Köse

SAMER

Doktor Rıza Nur, Türk Tarihi, Matbaai Âmire, cilt: I, 367 s.

Bundan yaklaşık otuz yıl önce ben de bu isimle bir cilt kitap yayınlamıştım. O zamana kadar Arap imlasıyla yazılıp duran milletimizin adını “Türk” şeklinde yazdığım için bazı dostlar bana “vâvlı Türk” lakabını vermişlerdi. Ben o kitabı, milletimin bir tarih sahibi olduğunu, tarihî bir millet olması hasebiyle yaşamaya hakkı olduğunu, düşmanlara değil bize, Türklere anlatmak için yazmış ve yayınlamıştım. Çünkü İstanbul’un burnu dibinde bir Ayestefanos Anlaşması imzalandığına şahit olmuş, sözde Türk dostu olmaları nedeniyle bana da dostluk gösteren birtakım müsteşrikler gönderdikleri mektuplarında Türk’ün artık yaşama kabiliyeti kalmadığını, hele Avrupa’da dikiş tutturmak imkânının bulunmadığını temcit pilavı gibi tekrarlayıp duruyorlar, yüreğime neşterler sokuyorlardı.

Benim o dönemde yazmayı düşündüğüm tarih öyle olmayacaktı. Orada kullanılan dil daha sade olacak, halka hitap edecekti. Oysa buna o zaman imkân yoktu. Çünkü Türk neslinden olan Abdülhamid bile kendi neslinden bahsedilmesini istemiyor, milliyet fikrinden ürküyordu. Hatta tahta cülusunun yirmi beşinci yılında kendi açtırdığı Dâru’lFünûn’da Mösyö Wamberi Türklere dair bir konferans vermek istemiş “Milliyetten bahsedilmesini uygun görmüyorum” cevabını almıştı.

İşte bu sebeplere ek olarak, bir de Türk’ü hakir gören o vaktin bilgiç beylerine hitap etmek gerekliliği vardı. Türk tarihi o zaman Maarif Nezaretinde teftiş ve muayene heyetinde bulunan Abdurrahman Şeref Efendi tarafından “Bu kitap Bâbı Âli caddesindeki kitapçılar için değil, sahaflar çarşısı için yazılmıştır” diye takdir ve dolayısıyla da himayeye mazhar olmuştu.

O tarihten bugüne kadar ne inkılâplara şahit olduk; neler görmedik, en nihayet Türk  kendi benliğini anladı, hakkını bütün bütün düşmanlarına karşı silahıyla savundu. Son asırların en sağlam siyasî fikrini yıkarak, idaresini cumhuriyet esası üzerine kurdu.

İşte böylece rüştünü ispat eden millete ait bir tarih gerekliydi. Bunu da pek eski bir zamandan beri dostluğu ile övündüğüm Doktor Rıza Nur Bey Efendi tamamlamaya karar vermişlerdir.

Tamamı üç ciltten oluşacak olan bu Türk Tarihi’nin yayınlanan birinci cildi hakkında okuyucularıma bazı bilgiler vermek istiyorum. Bu makalemde o güzel kitaptan bazı parçalar alarak okuyucularıma güzel bir ziyafet çekeceğim. Rıza Nur Bey, böyle bir kitap yazmasının sebebini mukaddimesinde izah ederken:

“Türklük bizde sönmez, tükenmez bir aşktır. Her sevginin üstünde bir sevgi halinde gönlümde, göğsümde yaşar. Bütün varlığımı kavrayan bu ilahî ateşin beni yakması pek tatlıdır; yaktıkça bana zevk, sevinç verir. Beni yaşatan sadece odur. Yaşayabilmesi için bir milletin her şeyden evvel kendini bilmesi lazımdır; kendini bilmek için de tarihini bilmelidir.”

Türklüğüne böyle tapınırcasına gönlünde bir sevda taşıyan Rıza Nur Bey, aşkını, bir sevgili gibi özenip bezenerek bir kitap şeklinde halkımıza armağan etmiştir.

Rıza Nur Bey, “Türklerin ilk yurtları Pamir Yaylasının kuzeyi olan Isık Gölü, Yedisu ve Yeşil Irmağın dirseği içinde yer alan Ordu’dur” diye Türklüğün ilk yurdunu ifade ettikten sonra dağıldığı bölgeyi anlatmaktadır. Bu saha o kadar geniş ve bunun içinde Türklük ve Turanîlik o kadar dağınıktır ki, insan bunları okurken; “keşke atalarımız bu kadar yerlerde kılıç sallamayıp, bu kadar kan dökmeyip de daha toplu bir yerde yurt edineydiler” demekten kendini alamıyor. Aslında bu kadar geniş yerler, ideal bir Turan vatanı tanımak insanın gözünü kamaştırmaktan ziyade başını döndürmektedir. Ben de her şeyden önce bir Türk ve Türkçü olduğum için Türklüğün böyle dağınık kalmasını değil, güzel bir yerde derli toplu bulunmasını diliyorum ve mesela diyorum ki Anadolu’dan uzaklarda kalanlar hep buralara göçsün veya göçmek arzusunu duysun ve bir gün de bu emelin gerçekleştiğini görsün.

Rıza Nur Bey, “En eski zamanlardan beri Türk çiftçileri Sarısu bölgesi, Sir, Tarim, Âmû ırmakları kenarlarında ve aralarında çiftliklerini sulamak için önemli kanallar yapmışlar, hububat ekmişler, meyve ağaçları yetiştirmişlerdir. Türk köylüsü işte bu toprağa kök salmıştır. Dünyanın hiçbir yerinde bu çiftçiler kadar toprağına yerleşmiş, onu sevmiş ve savunmuş bir halk yoktur.”

Rıza Nur’un çiftçiler için söylediği bu toprak sevgisi tamamıyla Anadolu köylüsünde de vardır ve işte o sevgidir ki, Türk’ü vatanına bağlamış, sulhu sürdürmüş, düşmanlara da haddini bildirmiştir.

Rıza Nur Bey, Türklerin kökeni hakkında tafsilat verirken Türk şeceresi için şöyle demektedir: “Bu şecere eski Türklerde görülmüyor. İslâmiyet’ten sonra yapılmış olması gerekir ve esasen İsrailî bir rivâyettir. Çünkü Hz. Âdem’in yaratılmasından başlar, Nuh’a gelir ve şöyle devam eder…”

Saygıdeğer müellifin “sonradan yapılmış olması gerekir” şeklindeki tespiti son derece doğrudur, yani İsrailiyyâttan ibarettir. Tevrat’ta Türk, Sakalib, Rus milletleri kardeş olarak gösterilmektedir. Bu akrabalık o milletlerin kuzeyde komşu olmalarından ileri gelir. Türklere nasıl geçtiğini bilmiyor sak da Hazarların birçoğunun Yahudiliği kabul ettikleri zamanlara ait olması ihtimal dâhilindedir. Çünkü 466/1074 tarihlerinde yazılan Divânu’lLügati’tTürk’de de bu İsrailî hurafe mevcuttur.

Türk şeceresi bu şekilde Yahudilikten etkilenmekle kalmamış, araya siyasî sebepler de girmiştir. Miladın dokuzuncu asrına kadar tarihlerde adı sanı anılmayan Moğollar, Cengiz vasıtasıyla büyük bir Turanî İmparatorluk kurmuşlardı. Bu imparatorluğun en kalabalık unsuru ise Türklerdi. Cengizîlere halef olan Aksak Timur nesep itibariyle Moğol idiyse de kültür olarak Türk ve din olarak da Müslüman idi. Bu sebeple Timur’un zaferlerini Zafernâme’de ballandıran Şerefuddîn Yezdî, uydurduğu bir nesep şeceresinde Alince Hanın ikiz oğullarından büyüğüne “Tatar”, küçüğüne “Moğol” unvanını vermiş, Moğol ile Tatar’ı dolayısıyla Türk’ü kardeş etmiştir ki, bundan daha çürük bir şecere olamaz. Fakat ne yazık ki Ebu’lGâzî Bahadır Han ve diğer tarihçiler hep Şerefuddîn’in rivâyetini kabul ve yaydıklarındançoğumuzu aldattıkları gibi, Rıza Nur Bey’i de aldatmışlardır. İşte bu aldanıştan dolayı muhterem müellifimiz kitabın 45. sahifesinde: “Görülüyor ki Oğuz Moğollardandır. Biz de hep Oğuzdanız. Demek ki Türk ve Moğol birdir” demektedir. Bu kıyas şöyle yapılmış olsa idi “Görülüyor ki biz Oğuz ve Türkmeniz, öyle ise Oğuz da Türk’tür, Moğol değildir, binaenaleyh Moğol Oğuz değildir” neticesi çıkardı ki bu kıyasımız şüphesiz gerçeğe daha uygundur.

Oğuzun tertip ettiği Kurultay’a gelince tarihler, bunun üyelerini saf nesillerden, yani Turhanlardan ibaret göstermektedirler. Bu çeşit bir müessese Moğollara aittir. Türklerde ise “Kinkâş” vardır. Kinkâşe, budun yani millet çağrılır, kinkâş yani istişare edilir.40 Binaenaleyh kurultay aristokrat müessesesi; kinkâş ise Türk’ün avam müessesesidir ki bizim büyük meclisimize yakışan millî bir addır.

Kitabın 49. sayfasında Moğol ve Tatarların savaşını çok güzel tasvir etmiştir. Sonunda Moğollardan iki çocuğun kurtularak Ergenekon’a can attıkları anlatılmaktadır. Bizim aşırı bir milliyetçilik ile Ergenekon gününü kutlamamızın manasızlığı buradan pek güzel anlaşılmaktadır.

“Roma’yı mahvedip Paris kapılarına dayanmış olan Atilla buna bazıları “Atalay” bazıları “Atlı Han” derler. Frenklerce Atilla’dır.” 62. sayfadan aldığım bu ibareye ben de şunu ilave edeceğim: “Malumdur ki bu kahramanı Macarlar da benimseyerek adını kendi dillerinde demir manasına gelen “Atezul”a benzetiyorlar. Tarihçi ve dilcilerin affına sığınarak Atilla’nın Volga tarafından geldiğine ve Türklerde çocuklara hayvan ve coğrafî adlar verilmek âdet olduğuna göre bu büyük bahadırın asıl adı, şimdiki Volga Nehri’nin Türklerce eski adı olan “İdîl, İdil”den gelmiş olamaz mı? Kendi adı değilse bile, o taraftan geldiği için köken itibariyle diğerleri tarafından kendisine böyle bir ad verilmiş olamaz mı? İtalya ordusunda Türklerin millî sazı olan kopuz çaldığına, oğlunun adının da Tenkîz olduğuna bakılırsa Türklüğü hakkındaki zanlar daha kuvvetlenir.

Muhterem müellif eserinin altmış sekiz sayfasını girişe ayırdıktan sonra tarih kısmına geçmektedir. Tarih kaynaklarını sayıyor ve bu münasebetle şu satırları yazıyor ki tamamıyla kendisi ile aynı fikirde olduğumdan olduğu gibi alıyorum:

“Milletini sevenlere, Türk gayreti güdenlere önemli bir görev düşmektedir: “Evvela Çince, Rumca, Arapça, Acemce, Rusça, Macarca, Almanca, Fransızca, İngilizce, Çağatayca Türklüğe dair ne kadar eser varsa bir kütüphane halinde toplamalı ve hepsini Türkçeye tercüme etmelidirler.”

Bu gerçeği Dâru’lFünûn Edebiyat Fakültesi anladı ve takdir etti. Rağıb Hulusi Bey adında bir genci Filoloji ve Türkiyat öğrenmek için Avrupa’ya gönderdi. Biri Çince ve Moğolca, diğeri de Sami dilleri tahsil etmek üzere Türk lisanı tarihinde yeteneklerini gösterecek iki gencin de yine Avrupa’ya gönderilmesine karar verdi. Bu gençler ihtiyar Türkçünün kürsüsü etrafın da evlat gibi toplanacak, kürsüsünü kurtaracaklar yükseltecekler, Türklüğü de bize öğreteceklerdir.

Her ne ise yine eseri incelemeye devam edelim. Çinlilerin TuKiyu dedikleri Türklerden bahsederken yazılan şu pasaj her Türk gencinin kafasında yer edecek kadar önemlidir: “Bilinen ilk nasyonalist Türk lider Mete’dir. Mete’nin bütün emeli nerede ve ne kadar Türk varsa hepsini bir bayrak altında toplamaktı. Başlangıçta mükemmel bir ordu teşkilatının temellerini düzenledi. Milleti talimlerle meşgul ederek, mükemmel bir ordu meydana getirdi. İyi bir ok icat etti. Çin üzerine yürümeğe hazırlanıyor, Tatarlar engel oluyorlardı. Kendisinden sevgili atını, şunu bunu, hatta karısını istediler, hepsine razı oldu. Fakat sonunda toprak istediler. Buna Mete, “Her şey verilir, vatan parçası verilemez, o benim değil, milletindir. Ben veremem!” cevabını verdi.”

Rıza Nur Bey’in gerçeğin ta kendisi olan şu satırlarını Türk’ten başka diğer Müslümanlar ibretle okusunlar: Türkler, “Müslüman olunca da İslâmiyet’in kahramanı kesildiler. Şimdiye kadar Avrupalılar ile Çin’in arasında köprülük eden Türkler artık orta çağda Haçlılar tarafından çıkarılan din savaşlarında Avrupalılara karşı durdular, Haçlıların başarısızlığına sebep oldular. Bu meşhur kanlı savaşların saflarında ne bir Arap ne de bir tek Farslı vardır. Hep bunları yapanlar, Avrupalıları o zaman Asya’yı işgalde başarısız kılanlar sırf kendi başlarına Türklerdir.”

“Türkler, bu kahramanlıklarıyla İslâmiyet’i, İslâmiyet ile beraber Arapların milliyetini ve varlığını mutlak bir yok oluştan da kurtarmışlardır. Türkler olmasa idi Arapların sadece dini değil ne dili ne de kendisi kalırdı.”

Saygıdeğer müellifin bu satırları takip eden pek haklı mütalaalarını tamamıyla onaylar ve mütalaasını önemle herkese tavsiye ederim.

Müellif bundan sonra Arap istilasını, Türklerin Araplara hizmetini kendisine has, açık bir dilde basit bir şekilde açıklamış ve çok güzel tespitlerde bulunmuştur.

Zamanında Halide Edip Hanım, henüz dünya savaşı devam ederken Türk Ocağı’nda kardeş bir Türk Milleti’ne maddî menfaat teklifine karşı şunları söylemişti; “Anadolu, Türkün, Türklüğün belkemiğidir, ilk önce bunu doğrultalım, düzeltelim, sonra başkalarına bakalım!”

Muhterem hanımefendinin bu güzel sözlerini yıllardan beri sanırım ki aynen hafızamda saklayabilmişimdir. İşte Rıza Nur Bey de bu fikri doğru görmekte ve şöyle demektedirler:

“Bence doğal süreç ilk Türkçülüğü ortaya koymaktadır. Bütün kuvveti Türkiye’ye vermeli, Türkiye sınırları dışındakilerle çok uğraşıp da kuvveti dağıtmamalıdır. Türkiye kuvvedir, esastır. Türkiye’de yapılacak çok iş vardır. Fazla Türkçülük gelecektedir.”

Rıza Nur Bey’in bir Türkmencilik çıkarmasına hayret ediyorum. Bunu vaktiyle Almanlar da çıkarmışlardı. Hatta bizim muhacirler bürosu bunu mal bulmuş Mağribî gibi Türkçeye tercüme ettirmişti.

Rıza Nur Bey’in de bu tabiri hoş görmediği inancındayım. Nasıl ki kitabın 184. sayfasında, “PanTürkmenizm dahi siyasî bir sistem olacak vaziyettedir. Çünkü Anadolu Kafkasya, Kuzey İran, Doğu Türkistan, Oğuzların yani Türkmenlerin coğrafyasıdır. Bunların dilleri de hep birdir” demektedir.

Bu tasnife göre Türkiye kuvvetini işte bu Türkîlerden alacaktır. İstanbul ve Doğu Anadolu ile Azerbaycan arasındaki şive farkı Kıpkaçlarla olan münasebettendir. Anadolu’nun diğer Türkçeleri ise sırf Oğuz Türkçesidir. Arada fark yoktur, hep Oğuzcadır. Rusya ve Asya Türkleri de İsmail Gaspıralı’nın çizdiği çığırda giderlerse kolayca bizimle, yani esas Türklük ile birleşebilirler.

Şimdiye kadar elden geldiği kadar tahlil ettiğim konular kitabın iki yüz sayfası tutmaktadır, daha sonra muhterem müellif dünya savaşından, bunun neticelerinden ve en son bizi Cumhuriyete götüren mutlu sondan bahsetmektedir.

Daha sonra da diğer yerlerdeki Türklerde görülen başkalaşımı çok iyi tasvir etmektedir. Rıza Nur Bey, “İstanbul’da ticaretle meşgul Azerbaycan Türkleri çoktur. Bunlarla ve kısmen Tebriz tarafından olan bu Türklere bizim gafil İstanbullular Acem derler. Onlara göre “men” diyen her adam Acem’dir. Hâlbuki dünyadaki bütün Türkler “men” der. Yalnız biz “ben” deriz” demektedir. Saygıdeğer müellif gücenmesinler ama bu Acemleşmiş Türkler hakkında İstanbullular değil, kendileri gaflette bulunmaktadırlar. İran tabiiyetinde bulunan bu halis muhlis Türkleri tebrik edebiliyor ve takdir ediyoruz. Fakat onlar kendilerini Türk dünyasından ayırıyor, İran camiasına sokuyor, “men Acem” diye milletini inkârda ısrar ediyor ve hatta vatanlarında yaşadıkları biz Türklere karşı husumetlerini olsun gizlemiyorlar. Bu konudaki gözlemlerimi burada arz etmekten geri duruyorum. Çünkü ne de olsalar bence yine kardeştirler. Bir gün o gaflet gözleri açılır.

Rıza Nur Bey’in kitabında biraz düzen bulunmamaktadır. Mesela başta Türk tarihi özetlendikten ve zamanımıza gelindikten sonra tekrar Türk tarihinin ta başından başlanıyor. Bulgarlara kadar ayrı bir konu açılıyor.

İşte her güzelin bir kusuru olması kabilinden olarak, bu güzel resimli, haritalı Türk tarihinin böylece ufak tefek kusurları vardır. Fakat maksat; halkımıza, hepimize, milletimizi öğretmek olduğuna göre pek güzel yazılmıştır. Bu halk kitabını her Türk’ün birkaç defa okumasını temenni ederim. Muhterem müellifini de güzel niyetinden, güzel üslubundan dolayı tebrik ederim.

Konuya son verirken bir ufak serzenişime izinlerini rica edeceğim. Rıza Nur Bey,

Kitabınızın 176. sayfasında, “Necib Âsım Bey bunlardan daha önce başlamış, Türklük hizmetkarı bir yazardır” diyorsunuz. Adımı unutmadığınıza teşekkür ederim; fakat tarih kronolojisine uysa idiniz, adım biraz daha ilerilerde bulunur, bu münasebetle Meşrutiyet’ten önce bizdeki Türkçülük cereyanının tarihi gösterilmiş olurdu.

Hele 181. sayfadaki: “Necib Âsım Bey’in Türkçülüğü, Kohan’ın kitabının rehberliğiyledir” şeklindeki tespitinize bütün beni tanıyanlar şaşıracaklardır.

Azizim,

Ben Nâmık Kemal devrinde yazı öğrenmeye başladım. Hocalarımız bize Veysîler’i, Nergisîler’i, Kâmil Paşa’nın Tilmâk’ını meşk diye tavsiye ederlerdi. Ben ise Nâmık Kemal’i dahi kendim için örnek almadım. Elimden geldiği kadar Türkçe yazdım. Bunu da kimseden almadım, kendi doğal tercihimin eseridir. Yanız merhum Ahmet Mithat’ın yazıları bunu artırmıştır. Türk tarihine merakım da Leon Kahon’un irşadıyla değildir. Ben tarihi, Süleyman Paşa’nın Tarih Âlemi’nden okudum. Türk’ün bir tarihi olması gerektiğini oradan anladım. Çünkü genel tarihlerde Türklüğe dair bölüm açmak şerefi Süleyman Paşa’ya aittir. Daha okulda iken bir Türk tarihi isterdim. Ne çare ki, bulamamıştım. Sonra Kahon’un malum eseri yayınlandı. Birçok ilavelerle bunun birinci kısmını tercüme ettim. Sonra kitap basılırken Doktor Mortman Beko De Kinyi’nin kitabı yayınlandı. Onu da kısmen tercüme ettim. Ancak daha sonra onu basacak yayıncı bulamadım.

O kocaman Türk Tarihi’nden telif hakkı olarak beş para almadım. Aslında ben Türklüğümü Türklüğün yabancılarından yani Harbiye mektebinde iken, “Ben Arabım, ben Çerkesim, ben falanım” diyenlerden öğrendim. Frenk kitapları ile de takviye ettim. Tarihçiliğim de kendi malımdır. Bunu yazmaktan maksadım meşhur Vidinli Tevfik Paşa’nın şu sözüdür; “Türkiye kara ninedir, öz çocuğuna bakmaz, el çocuğunu kayırır”. Rica ederim biraz da öz kardeşlerimize, öz oğullarımıza bakalım, kara ninelikten kurtulalım. Pek derin ve samimi tebrik ve saygılarımla efendim.

Hazırlayan: Prof. Dr. Şaban Öz

SAMER

On dokuzuncu asrın en büyük tarihî özelliği, milliyetçilik hareketinin eski Avrupa haritası üzerinde olan etkisidir. Bu itibarla geçen yüz senenin diğer asırlardan farkı, tek milliyet asrı olmasıdır. O zaman Avrupa’nın hemen hemen her tarafında her gün bir isyan çıkmış, millî muharebelerinde ise nehirlerce kan akmıştı! Biz, bu müthiş kasırganın nasıl geçtiğinden oldukça habersiziz; çünkü zaman ve mekân  itibariyle kendi dilimizde incelenmedi. Bu ve bundan sonraki makaleler bu noktanın izah edilme denemesidir.

Dünyanın siyasî hayatında milliyetçilik hareketinin önemi çok yeni fakat milliyetçilik duygusu çok eskidir. Dil, gelenekgörenek, çevre ve hayatı ortak olanlar, tarihin her devrinde milliyetiyle duygusal bir bağ kurmuşlardır ve bu duygu etrafında yabancı olan her millet de vardır. Fakat yabancı ortaklık, bu şekildeki başlangıcında, hiçbir siyasî kurumun üzerine bina edilemeyeceği meçhul bir duygudur. On dokuzuncu asra kadar devam eden bu hal esnasında, Avrupa siyasî hayatını din ve hanedan bağlılığı şeklinde tamamıyla başka duygular idare ediyordu.

Milliyetçilik hareketi ise, millî duygunun siyasî fikir şeklini aldığı zaman başlamıştı, ondan sonra hükümet, ortak duygular ya da aynı siyasî hedef etrafında birleşmiş bir heyetin ortak kurumu kabul edilmiştir. Bu yeni inancın etkisiyle, devletin millete dayanarak kurulması, hükümetin aynı ırkın üyeleri tarafından oluşturulması, ülkenin aynı milletle paylaşılması arzu edildi.

Bu duyguların genel hayata tarihî nüfuzu, her ülkenin sosyal kısımları ile uygun olarak farklılık gösterir. Bu yüzden de milliyetçilik meselesi çevre itibariyle incelenmelidir. Muhtemelen bu inceleme de ilk olarak en gelişmiş yerlerde, halkın hükümete katılmasından itibaren başlar: Örneğin İngiltere’deki etkileri parlamentonun önce İspanya ve daha sonra Hollanda ve Fransa savaşlarında gücünü artırmaya çağırmasından sonra ortaya çıkmıştı. Amerika İngilizlerinde ise Avrupa hükümetine karşı isyan ile başlamıştır; Fransa’daki başlangıcı ise 1792’dir.

Milliyetçilik duygusu biraz sirayet eder: Napolyon’un seferleri bu itibarla çok büyük bir tesir icra ederek yeni duyguları neredeyse her tarafa dağıtmıştır. Bu nedenle önce Avrupa’nın batısından başlayarak zamanla merkezine ve sonunda da doğusunda yayıldı. Mutlak idarelere karşı isyan ile ortaya çıkan bu Napolyon hatıraları aynı zamanda batının en uzak bir ülkesinde İspanyolların aynı zorbaya isyanıyla tamamlanmış oldu. Bu yüzdendir ki, bugün her ülkede bulunan en eski siyasî parti milliyetçi partilerdir.

Bütün milliyetçi hareketlerin tek bir ortak noktası vardır: Her millete kendini idare etme hakkı tanıyan bu esasın anlaşılması çok kolaysa da millet tabirinin anlaşılması çok güçtür! Her millet aynı kelimeye başka bir mana vermektedir ve bu manalar da millî menfaatleriyle uygun olmaktadır. Bu farklılık ise, söz konusu akıma en büyük engel olmuştur. Almanya’da milliyet temelinin ırk olduğu, Rusya’nın Panslavist kesimlerinde dil ve dil yakınlığı, Fransa, İsviçre ve Amerika’da ise halkın genel arzusu ileri sürülmektedir. Bazı yerlerde de Macaristan gibi, toprak birliği temel alınmak isteniyor! Fakat bu tezlerin hiçbiri itiraza uğramaktan kurtulamamıştır. Örneğin ırk temelli tanımlamada nesep ilmi âlimleri, toprak birliğine coğrafyacılar, genel arzu tezine bazı tarihçiler itiraz etmişlerdir. İtiraz edenler her yerde bir karışma olduğundan her milletin melez olduğunu, her memleketin diğerleriyle birleşik olduğunu ve genel arzuların değişebilirliğini söylemektedirler. Bu sebeple milliyetin tam manasıyla karşılığı henüz bulunamamıştır.

Tıpkı elektrik gibi, milliyetin de halen tarif edilemediği bir önceki makalede izah edilmişti. Bu bilinmezlik, akımın başarısına en büyük engel olmuştur: Çünkü hemen hemen her milletin başka türlü olan millî tezleri biraz uygulanmış gibi olduğundan, on dokuzuncu asrın sonunda hükümetler milliyet endişesinden çok başka kabullere yönelmişler ve bunun neticesinde de Avrupa’nın büyük bir kısmında devletlerin gerçek anlamda kuruluşları millî taleplerle birçok yerde ters düşmüştü. İnsanüstü siyasî bir kudret bulunsa da bir haritacının kâğıt boyaması gibi Avrupa’nın siyasî sınırlarını milliyet esasına uygun olarak değiştirebilecek olsa, yukarıda zikredilen tezlerin hangisini esas alacağı konusunda şüphe ve hatta acziyet içerisine düşer! Her milletin arzusu başka olduğundan ortada açık bir genel inanç yok demektir. İşte yüz senelik bir siyasî kıyametten sonra on dokuzuncu asır, hem birçok değişiklikler ile hem de hiçbir milleti tam manasıyla memnun etmeyerek son bulmuş ve bu hale ancak milliyetin zikredilen kapalılığı neden olmuştu. O dönemde Avrupa ülkeleri, milliyet itibariyle farklı gelişmişlik derecelerine sahiptiler. Bunların toplamını her sınıfın en açık karakterine dayanarak üç kısma ayırabiliriz:

1. Konumuz itibariyle en gelişmiş memleketler, Avrupa’nın batı ve kuzeyindedirler. Bunun da bir coğrafî sebebi vardır ki o da; söz konusu bölgede tabiat bir diğerinden ayrı bölgeler vücuda getirmiş ve bunlar doğal sınır olarak her biri bir devletin çerçevesi olmuştur. Böylece oralardaki eski idareler, bu şekilde asilleri farklılaşan tebaasını bir milliyet halinde birleştirmek zamanını kazanmışlardır. Bu özelliğin doğurduğu devletlerden İngiltere, İskoçya devletini temsil ve İrlanda’ya da hükmederek teşekkül etmişti. Kastalia (İspanya) hükümeti de Portekiz ve Katalanya hariç olmak üzere bütün İberya yarımadasını temsil etmeyi başarmıştır. Farklı dil ve geleneklerden oluşan Fransa ise ancak 1790 itibariyle bugünkü haline ulaşabilmiştir. İki İskandinavya yarımadasında bulunan üç millet olan Danimarka, İsveç ve Norveçliler de coğrafyanın bir doğumu kabul edilmelidir. Avrupa’nın milliyet kaosundan önce teşkilatını tamamlayan bu devletlere, Birleşik Devletler ile İsviçre’yi de ekleyebiliriz.
2. Avrupa’nın merkezinde yer alan devletler ise ikinci bir zümre oluşturmaktadır: Almanya ve İtalya. Birçok küçük devletçiklere bölünmüş olan bu büyük milletler, birbirinden âdeta setlerle ayrılmış parçalarla perişanlıklarını hissediyorlardı. Bu sebeple onlardaki milliyet duygusu, Türkiye’nin teşkilinde olduğu gibi birleşmek şeklinde tezahür etmişti. İtalyanlarda, bundan ayrı olarak yabancı hâkimiyetinden kurtulmak arzusu da vardı.
3. Üçüncü zümre: Doğu Avrupa milletlerinden oluşmaktadır. Bunlar o zaman kadar bizimle Avusturya ve Rusya arasında bölüşülmüştü. Haritaları, hükümetlerden yapılmış bir mozaik gibidir! Bu milletlerin bazıları birer idarî geçmişe de sahiptiler. Mesela Lehlerle Litvanyalılar, PolonyaLitvanya çifte devletini teşkil etmişlerdi. Çekler de Bohemya Krallığını düşünüyorlardı; bir kısmında ise sadece mutlak bir muhtariyet geçmişi vardı. Yabancı bir hükümdara sadece ismen bağlı olan bu türe Finlandiya örnek olabilir. Ukrayna’daki küçük Ruslar da Lehlerden ayrılıp çarlara tabi olan Kazakların teşkilatlanması devrinde yarı bağımsızlık içindeydiler. Bizim memleketin halkı ise Osmanlı siyasî adaleti içerisinde yetişmişti.

Milliyet itibariyle en geri kalmış milletler de üç kısma ayrılır:

1. On beşinci asırdan beri bize bağlı olan Atalan ve Makedonya halkıyla Sırplar ve Karadağlılar,
2. Avusturya veya Venedik bölgesine mirasçı olan millet veya millet parçaları. Aşağı Slavlarla, Dalmaçya’nın Hırvatları gibi,
3. Macaristan’ın yukarı Slavlarıyla Sırplar ve Transilvanya idarecisine tabi Ulahlar. Avrupa’dan üç yüz sene önce Asya’da da bir millî birlik oluşmuştu. Osmanlı Devleti bu tarihî akımın bir neticesidir. Asya’nın Akdeniz ve Karadeniz bölgesindeki bu Türk birliğinden Kırım’la Kafkasya’nın ayrılması doğal sınırların mevcut olmaması veya dayanıksızlıkları olabilir. Anadolu’daki küçük Türk devletlerinin Osmanlı Devleti’ne bağlanması millî tarihimizin en büyük bölümlerinden biridir. I. Selim’in takip ettiği İslâm siyaseti için başka bir dili resmî dil olarak kabul etme teşebbüsünden sonra başlayan milliyetçi tepki ise Osmanlı dilini vücuda getirmiştir.

Konumuz dâhilinde olmamakla beraber, bu da birçok noktalardan Avrupa’daki milliyetçilik hareketi ile kıyaslanabilir.

On dokuzuncu asrın sonunda milliyetçilik hareketinin neticesi üç şekilde tezahür etti: Bölünme, birleşme ve kurtarılma.

1. Bölünme ile üç küçük millet üç küçük devlete dönüşmüştür. Bunlardan münhat ülkeler krallığı 1814’te yapılmış bir yapay hükümet konumunda iken Belçika’nın bağımsızlığı ile ortadan kalktı. Aynı tarihte aynı yapaylıkla birleşmiş olan İsveç’le Norveç birliği de zamanla ve herhangi bir isyan olmaksızın çözüldü. Çünkü Norveçlilere 1791 Fransız Anayasası’ndan alınmış bir yasa, yabancı bir hükümdara idare etme hakkını veriyordu. Nemse Devleti de şahsî birleşme ile birleşmiş iki hükümet yahut önceki haliyle bir çifte devlet olmuştu. Bu yüzden bugün bir Norveç veya bir Macar meselesi yoktur.

2. Birleşme yoluyla da birtakım küçük devletler, askerî güç sahibi iki milletle birleşerek birer büyük devlet olmuştu. Almanya ve İtalya böyle teşekkül etmiştir. Bugünkü Birleşik Almanya Devleti, eskiden bazıları bizim Aksaray mahallesi kadar birtakım devletçiklere bölünmüşken bir taraftan genişleyerek ve diğer yönlerden de ortak bir saltanat arazisi (tere d’empire) elde ederek Prusya’nın etrafında teşekkül etmişti. İtalyan hükümetleri de Sardunya Krallığına iltihak ederek İtalya Devletini vücuda getirmişlerdi.
3. Kurtarılma ismiyle anılabilecek üçüncü netice de Osmanlı arazisinde ortaya çıktı: Geçen asrın Balkan haritasındaki değişimler, milliyetçilikten daha çok Rusların eseridir. İki aşamada sona eren Yunan bağımsızlığı, farklı safhalardan geçen Romanya hükümeti ve son olarak KaradağSırbistan isimleriyle icat olunmuş Rusya minyatürü iki komik millet, on dokuzuncu asrın evlâdı değil evlatlıklarıdır. Böyle olmakla beraber bunların hepsinde halen birer millî ümit vardır. Fakat bu kısımdan örneğin Romanya, Rusya’dan da Besarabya’yı isteseydi, davasına biraz da haklılık katmış olurdu.

Bu üç netice, Avrupa’nın siyasî teşkilat ve tarihi ile kıyaslanacak olursa milliyetçilik hareketinin zannedildiği ve duyurulduğu kadar evrensel, sağlam, doğal ve umumî olmadığı kolayca anlaşılır: Aksini iddia etmek, tarihin kalbinden bütün köklü duyguları, bütün çatışan ihtirasları çıkarmak demektir! Bir de millî olan her hareket ve rekabet dâhil edilerek hesaplanmak şartıyla, başarı ile sonuçlanan, mutlaka özel şartlardan doğan bir istisnadır: Milliyetçilik akımı daha çok kuvvetli bir devletin himayesi olan yerlerde bir netice verebilmiştir: İtalya’da, Almanya’da bir açıdan Macaristan’da ve Balkanlar’da hep bu esasın neticeleri ortaya çıkmıştır. Böyle olmakla beraber, hepsinde de halen noksanlıklar vardır! Milliyetçilik cereyanı, Avusturya’da ulusal imtiyazlar şeklinde tecelli etti. Fakat Rusya’da, hiçbir millet hiçbir yaşam hakkı elde edemediğinden, hezimete uğramadı ise de sonuçsuz kaldı: Orada ancak devletin mağlubiyetleri anayasayı düzeltmeyle esareti azaltır!

Başka bir bakış açısından da milliyetçilik akımı, Almanya istisna olmak kaydıyla, hemen her yerde ve doğrudan doğruya ya da ortaklık veya katılım usûlüyle mutlaka bir yabancı silahı sayesinde başarılı olmuştur: Örneğin Belçika’da Fransız, İtalya’da yine Fransız, Balkanlarda ise Rus müdahaleleri olmasa idi, bilmem bugün haritada bir Belçika, bir İtalya bir Sırbistan ve bir Karadağ bulabilir miydik ve bulsak da kim bilir ne vaziyette bulurduk?

Bu da ispat eder ki, bugün hükümetlerin teşkilâtında, milliyet nazariyesinden daha çok öncelikle yabancı menfaatleri, ikinci olarak da bu yabancı kuvveti uygulama etki etmektedir. Bu yüzden, şimdiye kadar milliyetçilik mesela konumuzla  hiçbir münasebeti olmayan “açık kapı siyaseti” veya iktisat siyasetindeki “himaye usûlü” gibi bir isimden ibaret kaldı; faraza Sırbistan’ın teşekkülünü yalnız milliyetçiliğe atfetmek, tarihi çok az anlamaktır. Milliyet esasının bilinmediği zamanlarda da hükümetler yine teşekkül etmişti! Devlet olacak bir millet, bağımsızlığının gerekçesinin ismi ne olursa olsun, zemini, zamanı ve konumu bulunca esaretten muhakkak kurtulur.

Hatta maslahatın gücü meselesi, bazı yerlerde milliyet için milliyetçilik nazariyesini çiğnetmiştir! Bu suretle buralar, on dokuzuncu asırdan daha eski zamanlara doğru geri kalmışlığa mahkûm olmuş demekti; binaenaleyh Avrupa’da milliyetçilik kuvvetinin siyaset dünyasında çok kullanımı bir laftan ibaret kalmıştır.

1870’den beri, Norveç’le Balkanlar’dan başka her yerde milliyetçilik cereyanı kesintiye uğradı, artık devletlerle milletlerin haritaları da idare şekilleri gibi sabit kaldı, bu sükûnet ise bir tesadüf sonucu değildir. Çünkü hükümetler, silahların, savaş araçlarının ve genel güvenlik kuvvetlerinin gelişimi sayesinde her türlü ihtilali bastırabilecek bir güç seviyesine çıkmışlardı, siyasî de olsa millî de olsa her hareket bu kanuna tabiydi. Bundan dolayı gelişmiş yerlerde bugün artık 1848 ihtilaline benzer bir isyan olmaz; bugünkü ihtilalciler kılıçtan ziyade kalem kullanmak mecburiyetindedirler, çünkü tek başarı vasıtaları kanunî zeminden hareket etmektir. İhtilalciler çoğunlukla milliyetçilerden tatlı söz ve güler yüzle, muhtariyet istiyorlar; binaenaleyh bugün milliyetçiliğin gayesi, bağımsızlık ile devlete dönüşmek eski şeklinden, muhtariyet ve millî imtiyazlar elde etme iddia ve başvurusuna inmiştir! Yirminci asrın siyasetine emperyalizmin istilası bu neticenin ortaya çıkmasında çok etkili oldu.

Bugün Avrupa’nın her tarafında birçok milliyet sorunu vardır. Bunları tarihî karakterlerine göre üç kısma ayırabiliriz:

1. Çar’a tabi ve düşman dört millet: Lehler, Finler, Litvanyalılar ve Ukraynalılar yahut küçük Ruslar.
2. Haritadan mahrum Makedonya milletçikleri.
3. İrlanda ve Katalonya.

Bunların hepsi, kırk altı senedir sadece muhtariyet istiyorlar. Topraktan mahrum olan Museviler bu silsilenin dördüncü kısmını teşkil edemez. İtalya’daki irredenta İtalyanları da onlar gibidir; çünkü gayeleri kapalıdır. Özetle toplam on beş milletle on üç memleket eder. Bunların birtakım ortak şartları vardır: Öncelikle yabancı hâkimiyeti istememek, ikinci olarak hükümetlerle hâkim olan milletin devlet erkânından şikâyet etmek. Tabi ki kötü idareden değil, yabancı yönetimden şikâyettir. Ve özellikle bağımsızlık elde etseler bile daha mükemmel bir idareye sahip olmaları şüphelidir. Hatta bu noktayı kabul eden bir Lombardiyalı “Memleketimizi iyi idare etsinler değil, hiç idare etmesinler” demiştir! Devlet ricâli düşmanlığına ise lortlarla İrlandalıların karşılıklı durumları örnek olabilir.

Takdir edilir ki, bu kadar millî hedefin bu şekilde boşa çıkması sadece silah ve güvenlik güçlerinin gelişimine ait bir durum değildir. İkinci sebep ise, her hâkim milletin meşrutiyetle idare edilmesidir. Bu, Avrupa’nın küçük milletlerini büsbütün mağlup etti, çünkü çoğunlukla, azınlığın millî hisleri birbirleriyle çatışmıştı! Örneğin Duma’nın temsiliyet bakımından ne derecede olursa olsun, mutlaka her kararını Lehlerle, Finlilerin aleyhinde vermiştir!

Bugün bu manevî emniyete karşı, aynı vasıta ile karşılık vermekten başka bir çare kalmamıştır. Bu sebeple asrımız milliyet meselesinde “kanunî mücadele” devrini açtı: Artık hemen hemen her milliyetçilik meselesi bir çoğunluk meselesidir. Yabancı silahı da eskisi kadar verimli olmaz; çünkü her büyük devlet, bir uluslararası meclise üyedir ve her meclis de milletler arasında dengeyi korumakla sorumludur. Bu yüzden artık milliyetçilerin elinde manevî vasıtalardan başka bir şey kalmamıştır. Bu da milletin bekasına, fakat bağımsız olmamasına neden olur, yani doğal olarak dolaşa dolaşa yerini bulmuş demektir! Bugün bağımsızlık meselesi, bir coğrafya birliği meselesidir; devlet başka milliyet başkadır. Bu sebeple milliyetin güveneceği ancak milletlerarası hukuktur. İhtilal içinden çıkmış birçok fikir gibi, her milletin bir devlet kurması şeklindeki tuhaf inanç da işte bu tesirlerin altında yıkıldı.

Bir de “Büyük Millet” hurafesi vardı: Fakat bu da Latinlikle, Slavlığın, “arı ırk” efsanesinin akıbetine uğramasıyla ehemmiyetten düşmüştür. On dokuzuncu asırdan biraz önce, Amerika İngilizlerinin büyük Britanya İngilizlerinden ayrılması, ayrı coğrafyalarda yaşayan aynı milletin kısımlarının zamanla birbirlerinden ayrılarak, sonunda tamamen bağımsızlıklarına örnek olmuştur. Sadece milliyet nazariyesini kabul edip de coğrafya esasını reddetmek oldukça tuhaf olur. Bir millet, doğal halinden ne kadar büyük olursa, o kadar ayrışmaya mahkûm olmuş demektir.

Hazırlayan: Prof. Dr. Şaban Öz

SAMER

Önemli ilim şahsiyetlerinde bile kendisini çok defa hissettiren hatalı bir telakki, milliyetçilik konusunda açık bir fikir sahibi olmak isteyenleri büyük müşküller karşısında bırakır. Bu da; milliyetçilik konusunun şimdiye kadar esaslı ve kesin bir surette tetkik edilmemiş olmasından ileri gelir. Çok defa öyle zannediliyor ki, milliyetçilik; bir milletin en karanlık ve meçhul asırlara kadar uzanan tarihi demektir. Bu tarih ne kadar tetkik edilirse, menkıbeleri ne kadar zenginleşirse bizim “milliyetçilik” telakkimiz o kadar sağlamlaşmış olur. Milliyetçiliği, tarih incelemeleri tarzında anlamak olgunun bütün mahiyetini çok yanlış bir tarzda izah etmek demektir. Hiç şüphesiz, tarih bize “milliyetçilik” konusunun tartışılmasında, ortaya çıkış şeklinin tahlilinde ehemmiyetli bir surette yardım edebilir. Fakat biz, tespitlerimizi kolaylaştıran vesikalarla, başlı başına bir mevzu teşkil eden müstakil vakaları birbirinden ayırmak mecburiyetindeyiz.

Biz çok defa, vakaları münakaşa ederken vakalara yabancı tetkik ve tahlil tarzlarının tesiri altında kalıyoruz. Avrupa’nın içtimaî ve felsefî eserlerine göz gezdirdiğimiz vakit aynı etkilere şahit oluruz. Fen bilimlerinin metotlarını felsefeye, sosyolojiye tatbike çalışanlar, muazzam eserler yazan lar az değildir. Milliyetçiliğe ait araştırmalar da bu tesirden kurtulamamıştır. Şair, bunu karanlık bir mazi, terennüm edilen bir tarih tarzında anlıyor. Tarihçi, milliyetçilikte süregelen bir tarihten başka bir şey görmüyor. Romantik sanatçılar, büsbütün başka bir hayattan doğan eski bir kültürden yardım istiyor, hulasa; bugünkü hayatın ehemmiyetli bir olgusu; rengini muhtelif görüşlere göre değiştiriyor. Bütün bu muhtelif görüşlerden doğan münakaşa anarşisinden kurtulmak için milliyetçiliği başlı başına bir “problem” tarzında kabul etmek mecburiyeti vardır. Biz kelimeden ziyade olguya ehemmiyet vermeliyiz. Kelimeler, devirlerin zihniyetini taşırlar. Eflatun’un idealizmden anladığı şeyle Alman idealist ekolün temsil ettiği telakki arasında ne kadar geniş farklar vardır! Orta zamanda kültüre verilen mana ile bugünkü kültür telakkisi birbirine katiyen benzemez. Milliyetçiliği canlı bir telakki diye kabul edersek onu mazide aramak kadar hatalı bir şey düşünülemez. Biz en muhafazakâr müesseseleri bile uzak mazilere kadar çıkaramayız. Biz, bu hususa Roma kilisesini örnek olarak gösterebiliriz. Bugünkü Roma Kilisesinde ilk Hıristiyanlıktan ne kalmıştır? Fakat Tarih, her vakit müşkül problemlerden kurtulmak için çok uygun bir vasıtadır. Karanlıklarda yürüyenler, donuk parıltılara çok büyük ehemmiyet verebilir. Hayat, tarihin görüp sezemeyeceği bir şeydir. Kalkanlı, mızraklı bir milletin tarihi, bundan, çok daha başka bir şey olan, çok başka zaruretlerden ilham alan kötü bir hayatı ihata edemez. Fakat biz, buna rağmen milliyetçiliği tarih tarzında anlayan telakkinin Avrupa milletlerinde hâkim olduğunu görüyoruz. Bu daha ziyade fırka rengini taşıyan bir milliyetçiliktir. Hiç şüphesiz bu telakkiler, tam manasıyla muhafazakâr telakkilerdir. Bir millet isterse Sezar rüyasıyla ölümsüz olsun, isterse mukaddes Roma hayali taşısın, isterse Fernando Cortés ruhu yaşatmaya çalışsın, yine de bütün bu muhafazakâr telakkinin arkasında tarihle süslenmiş, yaşayan millî iştiyaklardan başka bir şey yoktur.

Fakat biz bugün büsbütün başka bir asırda yaşıyoruz. Mazide bir devlet iştiyakı olabilen şeyler, bugün yeni vaziyetlerinin sert gölgeleri karşısında nihayet tehlikeli bir rüya mahiyetinde kalmak mecburiyetindedir. Vuzuh, her halde karanlıktan iyidir. Çünkü tarihin cansız karanlığıyla süslenmiş bir milliyetçilik telakkisi, isterse iştiyaklarının unsurlarını hayattan alsın, bizim yaratıcı faaliyetimiz için yardımcı bir unsur telakki edilemez.

Milliyetçilik, tarihin muayyen bir devrinde kendisini hissettirmiştir. Biz, burada daha ziyade kesin bir şekil aldığı zamanları da söyleyebiliriz. Büyük Fransız İhtilali… daha önceki devirlerde milliyetçiliğin faal izlerine rastlanmaz. Ondan evvelki devirleri biz, milliyetçilik devirleri olarak kabul edemeyiz. Fakat biz, milliyetçiliği, tarihin umumî bir süregelmesi tarzında kabul ettiğimiz vakit bütün devirleri birbirinden ayıran hususiyetleri birbirine karıştırmış oluruz. Tabi böyle bir karıştırmanın neticesi de millî kültür probleminin tamamıyla anlaşılmaz bir şekil almasına sebebiyet verir. Milliyetçilik en karanlık asırlara kadar uzanan bir tarih olduktan sonra millî kültür de bundan başka bir şey olabilir mi? Fakat böyle bir telakki, bizim bütün hayatımızla en samimi münasebetlerini kaybetmiş demektir. Biz, böyle bir milliyetçilik telakkisine Romantik milliyetçilik ismini veriyoruz. Avrupa’da kendisini ilk önce muayyen şahsiyetlerde hissettiren milliyetçilik de romantikti ve romantik edebiyatın bu hususta ehemmiyetli bir etkisi oldu. Ancak biz, milliyetçilik telakkisinin inkişafını takip ederken, sınırlı bir inkişaf devresini “vakıa” olarak kabul etmemek mecburiyetindeyiz. Tarih, bütün bir millete ait müşterek hatıralarla dolu olabilir. Fakat hatıralarla vakalar arasında çok büyük farklar vardır. İşte biz, her şeyden evvel bunu unutmamalıyız. Yaratıcı faaliyetleri tarihten değil, hayattan beklemeliyiz.

Hazırlayan: Prof. Dr. Şaban Öz

SAMER

Çağdaş ilim ve eleştirinin kökeni eski Yunan düşüncesiyle başlar. Bundan önceki düşünce hayatını mitoloji temsil eder. Mitoloji, evrensel bir rüyayı andırır. Efsanelerin unsurları, fikirler, anlamlardan daha çok hayallerin imgeleridir. Zihin bu faaliyet devresinde idaresiz bir düşünce yapısına sahiptir. Burada tartışma ve eleştiriye imkân yoktur. Çünkü beşeriyet henüz bir çocuk gibi masallar isteyen ve bunlarla avunan bir çağdadır. Bu devirde mazi ile bugün, anane ile akıl ve hayat, tarih ile felsefenin çarpışmaları bilinmezdir. İçlerinde bulundukları ailenin örf ve âdetleriyle yaşayan ve bunlar hakkında asla şüphe ve tereddüt duymayan çocuklar gibi yaşayan bu devri ilk defa eski Yunan düşüncesi kapayarak beşeriyete geçmiş, bugün ve gelecek üzerinde düşünme çığırını açmış ve iki bin beş yüz seneden beri bu anane orta çağın görünürde durağanlığına rağmen devam etmiştir. Çünkü insanlığın tecrübeleri göstermiştir ki ilahlar koruma görevlerinde yanılmışlar, kabile ve aşiret düşüncesi alçak ve zalim olmuş, küçük şehirlerde kıskanç bir dar kafalılık içinde kendi kendilerini mahvetmişlerdir. İşte bu tecrübelerin elim derslerinin ilk tepkisi Sokrat, Eflatun ve Aristolarda tecelli ederek bunlara; “ilahtan korkmamak: ölüm bir duygu yanılmasından başka bir şey değildir. Bütün korkup ürktüğümüz şeylere tahammül edilebilir ve yenilebilir” düşüncesini telkin etmiştir. Zaman ve çevresinin pratikteki ihtiyaçlarını aşan bu düşünce tarzından eski, faydalanmamış ise de beşeriyetin gözü mutlak surette açılmış ve yine ilk defa olarak yaşayan insanların ve bunların yapmakta oldukları çaba ve faaliyetlerin yalnız ananede aranması ihtiyacı hissedilmiştir. Şu hâlde geçmiş ile bugünün, tarihperestlik ile hakikat arayışçılığının ilk parıltıları yeni bir şey olmayıp tam yirmi beş asırlıktır. Binaenaleyh benim tarihperestliğe karşı açmaya mecbur olduğum mücadelenin şaşılacak hiçbir noktası yoktur. Aziz dostum Fuâd Bey, eğer harf meselesinin tartışmasında Nâmık Kemal’in bir makalesine, harflerimizin dokuz asrına ve başlangıçta bir medeniyet sahibi olmadığımız gerçeğine sığınarak sözde ilmî bir bağlılıkla muzaffer olduğuna kani olmasa ve bu oldukça baştan savma savunma en ağır başlı bir gazetemizde “ilmin hükmü” suretiyle karşılanmasa idi “Tarih Karşısında Münevver” de yazılmayacaktı. Aslında ortada henüz dişlenmiş bir tarihperestlik olmadığını ben de biliyorum. Fakat yangının saçağı sarmasını mı beklemek gerekir? Bundan böyle tarihe karşı ilişkimizi açık bir surette belirlemek mecburiyetindeyiz. Bu ihtiyaç bilhassa inkılâp devirlerinde en çok hissedilen olduğu için mesele ortaya çıkmakta doğal olarak gecikmemiştir. Aydınların düşüncesi, geçmiş ile bugün, anane ile şuur ve düşünce arasında daima bir rakkas gibi sallanır. Bu sallanmanın en üst düzey tezahürleri toplumların en galeyanlı dönemlerini teşkil eden inkılâp zamanlarında görünür. O haldeki toplum, âdeta iki istikamete ayrılmış ve birbirlerini imha etmeye kadar varabilecek bir inançla imtihan meydanına atılmıştır. Sükûn devirlerinin kapalı, zayıf, şüpheci sallanmalarına karşılık inkılâplarda açık, sağlam ve kesin bir yön seçilmiştir. Sallanmak, ne şekilde olursa olsun baş döndürmek, sersemletmekten başka bir netice vermez. Bu itibarla her inkılâp, sallantı ve sersemliği tekmeleyip, şuurlu bir gaye, refah ve dönem getirmeci bir faaliyete sarılmaktır. Bu da tarihi sadece bir “nakil” veya “kronoloji” halinde kabul ile kalmayıp onu yeni bir nakil ve yeni bir sentez halinde yorumlamakla olur. Sadece gözlemci ve nakleden konumunda kalmak vakanüvisler veya sırf tarih hazırlayıcılarının yetinebileceği bir şey olabilirse de devamlı olarak gelişmek ve ilerlemek veya hürriyet ve kurtuluşa kavuşmak isteyen toplumların alametleri olmaktan çok uzak değildir.

Bütün akıl ve şuuru geçmişe vermek, yaşayan bugünün hakkına tecavüz etmek ve faaliyetini kısırlaştırmaktır. Bunun aksini yapmak da şuurumuzu hafızadan mahrum ederek kendimizi boşluğa bırakmaktır. Ben geçen makalemde ne bunu ne de onu savunmadığım gibi tarihin kendi başına ortaya çıkarak, “mürteci” veya “inkılâpçı” lügati ilân ettiğini de söylemedim. Tarih, ruh ve mana veren daima insanların kendi ihtiyaç ve kendi idealleridir. Bu iki sebep ona yönelip irtibat kurmadıkça onun kendi kendine bir şey söylediği yoktur. Nitekim beşeriyetin şuurlu bütün dönemlerinde, şimdi hakkında geçmişin değil, bilakis geçmiş hakkında şimdinin hüküm verdiklerini görüyoruz. Mesela Skolastik devir için geçmiş müşrik, cahil ve kutsiyetsiz iken uyanış dönemi onda hayat ve güzellik arzularının bir doyumunu, on sekizinci asrın aydınlanma devri de açıklık ve faydanın bir kaynağını buldu. Bu gerçek örnekler gösteriyor ki bugün ve gelecek his ve idrak ediliyorsa geçmiş de ona göre görünüyor. Şimdi ve geleceğin yeni bir harekete temel olacak surette his ve idrak edilmesinde rehberlik artık tarih ve ananeden ziyade yeni ve hür bir düşünceye yönelmektir.

Tarih, acaba nereye gidiyor ve ne yapmak istiyor? Bir zaruret veya bir kör dövüşü müdür yoksa bizim bütün ümit ve iştiyaklarımızın kendiliğinden gerçekleşmesi midir?

Ben öyle zannediyorum ki idealin bu endişeleri olmadıkça tarih incelemeleri bugünkü ulaştığı seviyeye varamaz ve bu kadar insan kendilerini ona vakfetmezlerdi. Ortada felsefenin tarih veya tarihin felsefe yerine kaim olması iddiası olmadığı gibi birinin diğerine efendilik taslaması gereği de yoktur. Yeter ki birbirlerinden yeri geldiğinde ve gerektiğinde etkilenmesini bilsinler. Hiç şüphe yok ki, geniş malzemeler hazırlamak için tarihe, bazı zamanlarda daha fazla çalışmak gerekmektedir. Felsefe de ancak ilimlerin bu geniş alt yapısı ile yükselecektir. Felsefenin tahakkümüne maruz bir tarih bodur kalmağa mahkûm olacağı gibi, bunun aksi de tarihi bir “evrakı perişan” halinde bırakır. Ben ne ona ne de buna taraftarım. Felsefenin görevi; metodik bir şüphe ile daima en genel şekliyle insanlığın eğilimlerinin istikametini araştırmaktır. Aslında hiçbir devrin, hiçbir memleketin adamı olmayacak ne bir tarihçi ne de bir filozof insanlık henüz yaşamamıştır. Bunun için şimdiye kadar gelmiş filozof ve tarihçilerden hiçbiri hakkında megaloman bir iddiam yoktur. Yalnız beşeriyetin her türlü ümitsizliğine rağmen daha kuvvetli ve daha yüksek bir ümit ile bütün felaketlerden kalkınıp yükseleceğine ve gittikçe genişleyen bir birlik ile zaman ve mekâna hâkim olmak arzusundan geri durmayacağına inanıyorum. Yine eminim ki yüksek ümit ve fikirleri olmayanlara tarihî vesikalar hiçbir şeyi öğretemez. Sistemli bir düşünce yapısı olmadığı sürece, sağlam araştırmaları idare edecek bir rehber de yoktur. Bu durumda en büyük bir keşif ile karşılaşılsa dahi yine de anlamsızdır. İşte felsefenin hizmeti asıl buradadır. Felsefe, insanlığın bilgi birikimine temel birçok noktadan hizmet ettiği gibi, bu birikimi temsil ettikten sonra böyle bir sistemli yapı verebilir. Bu yapı olmadıkça bilmek var fakat anlamak yoktur. Bilmek ile anlamak arasında ayrılık olduğu insan şahsiyeti de ikiye bölünmüş demektir. Bütün kısır çekişmeler, tartışmalar da buradan doğmaktadır. İnkılâbın ruhu için bu vaziyetten daha tehlikeli bir zaaf olamaz. Bilgiçlik, anlayıcılıktan ilişkiyi kesmekle müsbet ilmin ilerlemesini engelleyeceği gibi, yeni nesillerin şahsiyetlerini de baltalar. Hâlbuki geçmiş ile gelecek arasında geçiş döneminde bulunan şahsiyetlerin çok kuvvetli olması gerekir. Bu da ancak tarih ile felsefenin sağlam bir şahsiyet ve birlik yapacak gibi kaynaştırılmasıyla olabilir. İlim ile felsefe birleşmeden birbirlerine katkı sağlayamazlar. Bu olmayınca da gençlik ne kadar tarih bilirse bilsin şimdinin yalnız eşiğine kadar gelebilir. İlerisine emin ve şahsiyetli bir adım atmağa cesaret edemez. Yaşanmış bir hayat ve gösterilmiş çabaların bir gölgesi olan tarihin bugünkü hayatımızı dolduramayacağını dikkate alarak yeni çaba ve hamlelerimizin kıymetini bilelim ve bunları beslemiş ve daha da besleyecek olan felsefeye “soyut düşünceler” diyerek felsefenin en sıradanına düşmeyelim. Bir meyvenin baharda ortaya çıkması gibi, hiçbir zaman bugün, dünden çıkıp gelmez. Burada atalet kanununun –ki hareket veya sabit olan bir cisim, hareketini engelleyen ve sabitliğini sonlandıracak bir gerekçe olmadıkça daima bulunduğu halde kalır– geçerli olduğunu düşünsek bile bugünkü hareketimizin yeterli olmadığını apaçık gördüğümüz için buna yeni çaba ve fikirle müdahale etmek zorundayız. Nerede kaldı ki tarihte böyle bir kanun da olmadığı için ne duruşumuzda ne de hareketimizde mazinin gidişine güvenebiliriz. Şimdimizi ve geleceğimizi bugün hangi ruh ve manada yaşıyorsak maziyi de onun zaviyesinden göreceğiz ve asıl dayanağımız bu ruh ve mana olacaktır. Hem de tarihte bize yol gösterecek işaretler, çağrılar birçok ve değişiktir. Bunların arasından bize gerekli olanları seçip benimsemek için yeni bir ruh ve zihniyet mayasına sahip olmak lazımdır. Bu olmadıkça bütün tarih, ne kadar açıklayıcı ve ne kadar mükemmel olursa olsun, ruhlarımızı ezen bir kâbustan fazla bir şey olmaz. Tarih, ancak bu maya sayesinde süregenlikten çıkarak hayatımızla kaynaşır ve bizimle ortak bir ruh haline gelir. Bir zamanlar ilimlerin anası kabul edilen tarihin derslerinden en sağlam gerçekleri çıkardıklarını zanneden bir sürü diplomat, gazeteci ve yazarlar Japonya’nın otuz kırk sene içinde vücuda getirdiği benzersiz gelişme hamlesini görünce hepsinin ağzı açık kalmıştı. Bunların tarihten çıkardıkları hakikat, milletlerin mutlaka ağır ağır geliştikleri ve binaenaleyh Doğu milletlerinin hiçbir zaman Batı’ya yetişemeyecekleri idi. Bugün ve gelecekte olabilecek şeyler için tarihin ne kadar isabetsiz bir falcı olduğunu bundan daha güzel gösterecek bir örnek olamaz. Bunun için gerçekten de derin bilgi sahibi bir bilim adamı adayı olan Fuâd Bey kardeşimden rica edeceğim: Türk edebiyatı tarihine başarıyla başladılar, buna tam bir cesaret ve severek devam edebilirler. Yalnız bugün ve gelecekte olabilecek şeyler hakkında, şimdi olduğu gibi tarihin bir katresine değil, denizine bile sahip olsalar, kesin hükümler vermeyi bu işlerin pek meraklısı olan Gustave Le Bon ve benzeri “tarih istikbal”cilere bıraksalar çok bir şey kaybetmezler.

Hazırlayan: Prof. Dr. Şaban Öz

SAMER