Güney Azerbaycan’ın merkezi Tebriz’in Bağmeşe mahallesinde dünyâya gelen büyük Türk şâiri ve “söz mülkünün Şehriyâr’ı” Mehemmed Hüseyin’in çocukluğu, Tebriz’deki Meşrûtiyet hareketi devresinde geçmiştir. İlk tahsîlini ünlü bir avukat olan, aynı zamanda şiir ve mûsıkîye düşkün bir hattat olarak da temâyüz etmiş babasının rahlesinde görmüş; ilk ve orta öğrenimini Tebriz’de –önceki adı Perveriş İlkokulu olan- Medrese-i Müttehîde ve Füyûzat Ortaokulu’nda sürdürerek Tâlibiye Medresesi’nde Arap dili ve edebiyâtı okuyup özel derslerle Fransızca öğrendikten sonra, 1921’de Tahran’a gitmiş; lise eğitimini burada tamamlayıp 1923’te Tıp Fakültesi’ne kaydolmuştur. İlk şiirleri, Tebriz’deki eğitim dönemi içinde, 1920 yılında Edeb dergisinde yayınlanan Şehriyâr, tıp eğitimini, fakülteyi bitirmesine birkaç ay kala, âşık olduğu Süreyya adlı kıza emniyet teşkîlâtının üst düzey yöneticilerinden birinin tâlip olması sebebiyle önce tutuklanıp, Tahran’ı terk etmek şartıyla serbest bırakılarak Nişâbur’a menfî olunca, yarım bırakmıştır. Kendi ifâdesiyle, “nakâm aşkının son görüşmesine hasrolunmuş son intizârı” olan “Behcetabad Hatiresi” adlı şiiri, o görüşmeye gelemeyen Süreyya için yazılmıştır.

1929’da, yâni Tıp Fakültesi’ni bırakmak zorunda kaldığı sene içinde, ilk şiir kitabı olan Sadâ-yı Hudâ’yı yayınlayan şâir, 1932’de devlet memûru olmuş ve 1935’e kadar Horasan’ın muhtelif yerlerindeki noter bürolarında görev yaptıktan sonra, mezkûr yılda Tahran’a dönmüş, memûriyetine burada, bir bankada muhasebeci olarak, devam etmiştir. Bir yıl önce kaybettiği babasının ıstırâbıyla bir buhran devresine girerek dostlarından uzaklaşıp inzivâya çekilen, hatta bu süreçte tasavvufa meylederek Zehebiyye tarîkatine giren şâir, ilk Türkçe şiirini ve belki bu vesileyle sonraki Türkçe şiirlerini de borçlu olduğu annesini 1952’de kaybedince Tahran’ı terk ederek tekrar Tebriz’e yerleşir. Türkçe konusundaki bu uyanışı, annesinin, “Oğlum, deyirler sen böyük şâir olmuşsan, amma men senin dediyin şe’rleri başa düşmürem. Beş niye menim dilimde demirsen? Bir az da menim dilimde söyle ki, men de başa düşüm” talebiyle gerçekleşmiş ve bu talep ona hece vezniyle 76 beşlikten müteşekkil “Heyderbaba’ya Selam” adlı ünlü şiirini yazdırmıştır. İlk defa 1954 senesinde Tebriz’de basılan bu şiire, Türkiye’de ilk defa Türk Yurdu dergisinin 241. sayısında (1955) “Edebî Bir Hâdise” başlıklı yazısıyla Mehmed Emin Resulzâde değinmiş; kısa zamanda Türk coğrafyasının her yanına ulaşan şiir, Pehlevîlerin Farslık gayretiyle yasakladıkları Türkçe’nin, Azerbaycan tabiatının mûtena bir yükseltisine düzülmüş lirik ve pastoral bir sayhası olarak ölümsüzleşmiştir. Yayınlanır yayınlanmaz akisleri duyulmaya başlanan, yarattığı etkileşim içinde gerek Azerbaycan gerek tüm Dünya Türklüğünün meselelerinin tartışılmasına zengin bir katkı da sağlayacak şekilde Türkiye, Kuzey ve Güney Azerbaycan’da gerek Türkçe gerek Farsça manzum ve mensur mektuplarla yüzlerce nazîre yazılan “Heyderbaba’ya Selam”, İran’da Türkçe edebiyâtın gelişmesinde çok önemli bir rol oynamış ve bir ekol, bir Şehriyâr Mektebi oluşmasını sağlamıştır. Öyle ki, Y. Gedikli onun Türk ülkeleri üzerindeki tesirinin Ahmed Yesevî, Ali Şir Nevâî, Yûnus Emre ve Fuzûlî gibi büyük isimlerle kıyaslanabileceğini kaydetmiştir. Y. Akpınar da şâirin ferdî gelişimi bağlamında yaptığı değerlendirmede, bu şiirdeki insânî, içtimâî, millî problemlerin dar çerçeveler içine sıkıştırılmayıp beşerî plâna taşacak geniş bir kavrayışla ifâde edilerek Şehriyâr’ın sanatına daha büyük ufuklar, “mahallîden millîye, millîden beşerîye uzanan büyük bir derinlik” verdiğini ifâde etmiştir. 1964’te Hoşginab’a giden şâir, “Heyderbaba’ya Selam”ın 49 beşlikten oluşan ikinci bölümünü yazar ve bu şiir de 1969’da yine Tebriz’de yayınlanır.

İlk olarak 1949 – 1957 yılları arasında Farsça şiirleri Külliyyât-ı Dîvân-ı Şehriyâr başlığıyla beş cilt hâlinde neşredilen Şehriyâr’ın, Bergüzide-i Eş’âr-ı Türkî ve Külliyât-ı Eş’âr-ı Türkî Şehriyâr başlıklarıyla Türkçe şiirleri de neşredilmiştir ve Y. Gedikli’nin tesbîtine göre 92 Türkçe şiiri bulunmaktadır. Şehriyâr, 1979’da şahlık rejiminin yıkılmasını sağlayan İran İslâm devrimini heyecanla karşılamış, Humeynî ve devrim için pek çok Farsça şiir de kaleme almıştır. Türkçe şiirlerinin toplu neşri 1981’de Yahyâ Şeydâ tarafından Tebriz’de Şehriyâr ve Azerbaycan Dilinde Eserleri adıyla neşredilen şâirin Türkçe âsârını değerlendirenler, belli başlı duyarlılık noktaları tesbît etmişlerdir: Şiirlerinde şah rejiminin sert bir dille eleştirisine dayanan; rejim karşıtı aydınların öldürülmesine, petrol meselelerinde Batılı işbirlikçilerle hareket edip halkı gözetmeyenlere yönelen târizlerle siyâsî ve sosyal meseleleri de işleyen Şehriyâr’da kuvvetli Türkçü duyguların da tebellür ettiği görülmektedir: Türkçe sevgisini ortaya koyduğu “Derya Eledim” şiirinde, “Türkînin canın almışdı hayâsız tağut” diyerek yine Fars rejimine öfkesini izhâr etmiş, “Törk Övladı Geyret Vahtıdır” şiirinde, Azerbaycan ve Türkiye Türklüklerini ayıran Kiril ve Latin alfabelerine “şeytan elifbası” diyerek hücum etmiş, Türk gençlerine İslâm’da birleşip Türklüğün her iki dünyâsını da düzeltmelerini salık vermiştir. Çünkü onun nazarında Türkiye ve Azerbaycan Türkleri, yâni Oğuz çocukları, “dili, dini, ganı bir gardaş”lardır. O, “Türk’ün Dili” şiirinde, “Türk’ün meseli, folkloru dünyada tekdir” diyerek milletini tebcil etmiş; Türkiye’den doğup Kuzey ve Güney Azerbaycan’ı ikiye bölerek Hazar’a akan ve oradan Türkistan sâhillerine ulaşan Aras Nehri’ne, Y. Gedikli’nin tâbiriyle onu “arka plânı derin, geniş imajlı bir sembol” olarak kullanarak, Kuzey ve Güney Azerbaycan’ı ayırdığı için sitem etmiştir. 1828’deki Türkmençay Anlaşması’yla bölünen Azerbaycan’ın tasasını her zaman duyan Şehriyâr, “Gelbim sen ile şad olu, sensiz de şad olmaz” diyerek Azerbaycan’ın diğer yarısına hasretini dillendirmiş, Tebriz’den Bakü’ye, “Ayrılığın daşın birden ataydıg / Canı cana malı mala gataydıg” mısrâlarıyla birleşme arzusunu dermeyân etmiştir.

Büyük Şehriyâr, Tebriz’de, Makberetüşşuârâ adlı şâirler mezarlığına defnedilmiş, ölüm târihi, anısına hürmeten Millî Şiir Günü ilân edilmiştir.

Göktürk Ö. Çakır

20. asırda Türk milliyetçiliğinin en önemli ismi ve Galip Erdem’in ifâdesiyle “Türk birliğinin dev inançlı bekleyicisi” olan Atsız Bey, baba tarafından, deniz subayları yetiştirmiş bir âileden gelmiştir: Büyükbabası Hüseyin Ağa, Gümüşhane’nin Torul kazâsının Midi köyünde yerleşik Çiftçioğulları âilesine mensuptu ve askerliğini deniz eri olarak yapmak için geldiği İstanbul’da teskere bırakarak çarkçı kolağalığına kadar yükselmişti. Onun oğlu ve Atsız Bey’in babası olan Mehmed Nâil Bey de güverte binbaşılığına kadar yükselmiş bir deniz subayıydı. Atsız, Mehmed Nâil Bey’in, Trabzonlu Kadıoğulları âilesine mensup Fatma Zehra Hanım’la 1903’te gerçekleşen evliliğinden dünyaya gelen üç çocuğun en büyüğü olarak İstanbul’da doğdu. İlkokula, Latin harfleriyle eğitim verilen Kadıköy’deki Fransız Mektebi’nde başladı. Bu okulun bir yangınla harâb olmasından sonra bu defa yine Latin harfleriyle eğitim verilen Alman Mektebi’ne yazdırıldı. Trablusgarp Savaşı yıllarında, Malatya gambotuyla Süveyş’e sığınan babasının yanına gönderildi ve orada yine bir Fransız okulunda tahsilini sürdürdü. Mehmed Nâil Bey’in İstanbul’a dönmesiyle bu sefer Kasımpaşa’daki Cezayirli Hasan Paşa Okulu’na yazdırıldı. Arap harfleriyle eğitime burada başlayan Atsız Bey, âilesinin Kadıköy’e taşınmasıyla tekrar okul değiştirerek Osmanlı İttihad Mektebi’ne gitmeye başlamıştır. I. Dünya Savaşı’nın başlangıcında Kadıköy Sultânîsi’nin rüşdiye kısmına devam eden Atsız, buradan İstanbul Sultânîsi’ne geçmiş, onuncu sınıftayken girdiği sınavda başarılı olarak Dârülfünûn’a kaydolmuş, ardından bir geçiş sınavıyla Tıbbiye’ye, orada girdiği başka bir sınavla da 1922’de Askerî Tıbbiye’ye girme hakkını kazanmıştır. Y. Hacaloğlu’ndan öğrendiğimize göre; 1921 – 1925 yıllarında haftalık bir mecmua ve bâzı günlük gazetelerde “H. Nihâl” ve “Askerî Tıbbiye öğrencisi H. Nihâl” imzâlarıyla yazılar yazan Atsız Bey’in, 1917’de İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin maddî desteğiyle çıkarılmaya başlanan, Malta’ya sürülene dek Ziya Gökalp’ın idâre ettiği Yeni Mecmua‘nın, Falih Rıfkı yönetiminde neşredilen sayılarından Kasım 1923 târihlisinde, “Suallerimiz ve Cevaplar” sayfasında Hüseyin Nihâl imzâsıyla bir mektubu çıkmıştır. Mektuptaki, “Umumî bir kongre olmalıdır. Türk ocakları içinde en iyi içtima salonuna mâlik olanında toplanılmalıdır. Bu kongrede bilhassa Türk ocaklarının ilerideki mesâisi münakaşa edilmelidir. Türk ocakları hakkındaki esâs fikirlerime gelince: Türk ocakları birleştirilmeli ve kendilerine bir merkez intihap etmelidir. Türk ocağı nizâmnâmesi bütün ocaklıların iştirâkiyle değişmeli ve yeni bir nizâmnâme yapılmalıdır. Türk ocakları mademki Türklüğün yükselmesine çalışıyorlar, o hâlde siyâsetle de meşgul olmalıdır. Çünki yükseltmek için ilim ve hars kâfî değildir… İtalya’da faşistlerin yaptığını bizde Türk Ocakları yapmalı, irtica ve komünizme karşı Türklüğü muhafaza etmelidir. Bugün hür yaşayan Türkler 10 milyonu geçmez. Hâlbuki, eğer son Rus istilâsı Türkistan ve Azerbaycan’ı büsbütün mahv etmediyse, 30 milyon Türk hür bir vatana mâlik değildir. Türk Ocakları bunu düşünmeli ve siyâsî bir cemiyet hâline geçerek mânen, bedenen, fikren, ilmen daha çok mesâi sarf etmelidir.” ifâdelerinden, Türkçülük fikri gibi, temel antitezlerinin de erken dönemlerde tebellür ettiği anlaşılmaktadır. Hüseyin Nihâl, Mesud Süreyya adlı Arap asıllı bir mülâzımın gereksiz yere istediği selâmı vermediği için 4 Mart 1925’te Askerî Tıbbiye’den çıkarılmıştır. Bu yüzden de, bâzı mektuplarında kendisinden “yarı doktor” olarak bahsetmiştir.

Askerî Tıbbiye’den çıkarıldıktan sonra, Kabataş Lisesi’nde birkaç ay muallim muavinliği yapan Atsız Bey, daha sonra Denizyolları’nın bir vapurunda kâtip muavini olarak çalışmış, İstanbul – Mersin arasında birkaç seferde bulunmuştur. 1926’da Yüksek Muallim Mektebi’ne ve Dârülfünûn’un Edebiyat Şubesi’ne kaydolan Atsız, buradan Edirneli Nazmi’nin Dîvân’ının gramer ve sözlüğü üzerine hazırladığı bitirme teziyle 1930’da mezun olmuş, 25 Ocak 1931’de ise Fuad Köprülü’nün girişimiyle Türkiyat Enstitüsü’nde asistanlığa başlamıştır. Kısa bir süre sonra, 15 Mayıs 1931’de, ilk dergisi olan Atsız Mecmua’yı neşretmeye başlamış; dergide, kimi o sırada şöhretli, kimi ileride kendi sâhalarında temâyüz edecek isimlerle, daha ziyâde kültürel ve ılımlı bir Türkçülüğün ilmî çerçevede işlendiği köycü bir bakış açısı egemen olmuştur. Bu sıralarda, Ahmed Caferoğlu vâsıtasıyla, ilk olarak, 1924 – 1926 yılları arasında on iki cilt hâlinde neşrettiği Türk Tarihi adlı eserle yakınlık duyduğu, yurtdışındaki Dr. Rıza Nur’la yazışmaya başlamış; bu ilişki, Rıza Nur’un Türkiye’ye döndüğü 1938 Aralık’ından ölümüne dek (1942) sürmüş ve bu arada Atsız, 1940 yılında Rıza Nur tarafından resmen evlât edinilmiştir[5]. Ayrıca Atsız, Rıza Nur’un, o târihte yayınlanmamış; fakat büyük olasılıkla kendisinin gördüğü, Ziya Paşa’nın İkinci Zafernamesi adlı Atatürk hicviyesinden etkilenerek 1941’de, Atatürk ve çevresindekileri amagram isimlerle hicvettiği Dalkavuklar Gecesi adlı kısa ricâl taşlamasını yayınlamıştır.

Atsız, Temmuz 1932’de toplanan ve dâvetli listesinde adı olduğu hâlde katılmadığı Birinci Türk Tarih Kongresi’nde savunulan resmî târih tezine karşı ilmî çekincelerini belirttiği için bilhassa Dr. Reşid Gâlip’in hücûmuna uğrayan hocası Zeki Velidi Togan’ın lehine, aralarında Pertev Naili Boratav’ın da bulunduğu diğer yedi arkadaşıyla birlikte, Gâlip’e bir protesto telgrafı çekmiş ve muhalif olarak mimlenmesine yol açan bu tavrı, Reşid Gâlip’in Maarif Vekili olduğu sırada, Atsız Mecmua’nın 25 Eylül 1932 târihli son (17) sayısında yayınladığı, Dârülfünûn hocalarının yetersizlikleri, câhillikleri ve esersizliklerini sert bir dille eleştirdiği bir yazısının da tuz biber olmasıyla, 13 Mart 1933’te Dârülfünûn’dan atılmasına yol açmıştır. Birkaç hafta sonra Orhan Şaik’le birlikte Malatya Ortaokulu’na Türkçe öğretmeni olarak, orada yaklaşık dört ay bulunduktan sonra edebiyat öğretmeni vazifesiyle bu defa Atsız Bey Edirne Lisesi’ne, Orhan Şaik Edirne Erkek Muallim Mektebi’ne, tâyin edilmişlerdir.

Edirne’de görevli olduğu yılların bir hâtırâsı; bir yaz tâtilinde, arkadaşlarıyla, asıl amaçları İstanbul’dan yürümek olduğu hâlde, yeterli vakitleri bulunmadığından, Sirkeci’den kalkan Selamet vapuruna binip Çanakkale’ye ve oradan motorla Kilitbahir’e çıkıp yaya olarak bütün savaş alanlarını dolaştıkları bir Çanakkale haccıdır. Bu geziye dâir anlatısını, 1933’te Çanakkale’ye Yürüyüş adıyla bastırmıştır. Edirne’de, Türkçülük yolundaki ikinci yayın çabası olarak, 5 Kasım 1933 târihinden itibâren 16 Temmuz 1934’e kadar dokuz sayı yayınlanacak ve yine Türk târih tezine dönük sert polemiklere giriştiği için, H. Âli Yücel’in Dâvam adlı eserinden öğrendiğimize göre, bizzat Atatürk’ün tâlimatıyla vekâlet emrine alınarak öğretmenlikten uzaklaştırılmasına yol açacak ve bir süre sonra da kapatılacak Orhun dergisini çıkarttı. Aynı zamanda bu dergide, 1935 yılında yayınlayacağı, Türk Tarihi Üzerinde Toplamalar adlı eserini tefrîka etmeye başladı. Böylece, kendi târih tezini, daha önce Rıza Nur ve Mükrimin Halil tarafından kısmen ortaya konulmuş olan bütüncül bir bakış açısıyla sistemleştirmeye başladı. Ona göre Türk târihi, resmî tezin hilâfına, pek çok hânedan eliyle kurulmuş devletlerden değil, Doğu ve Batı Türkeli’nde egemen pek çok hânedan tarafından yönetilmiş iki devletten müteşekkildi ve hânedanları değil, devleti esas alarak anlatılmalıydı. Atsız’ın iyi bir târihçi olduğu kabulü, günümüz ve belki de yaşadığı dönemde gelişen târih anlayışları ışığında çok su götürür; zîrâ kendisi târihi, dünya görüşünün hizmetinde bir araç olarak gördüğünü açıkça beyân etmiş ve onu bir ilim olarak da benimsememiştir.

Atsız’ın, Edirne’de bulunduğu yıllarda, Yahudiler aleyhindeki yazılarıyla, kimileri tarafından bir pogrom olarak kabûl edilen, bölgedeki Yahudi cemaatine yönelik, 1934 Trakya Olayları’nın gerçekleşmesinde payı olduğu da dillendirilmiştir.

Daha sonra çeşitli okullarda fâsılalarla öğretmenlik yapan Atsız, 1939’da Tahsin Demiray’ın Ateş Çocuklar dergisinde, pek çok nesli etkileyecek ve Türkçülük yoluna girmelerini sağlayacak olan, Birinci Göktürk Kağanlığı’nın çöküşünü ve Türkler’in Kürşad liderliğinde bağımsızlık için isyân edişini destansı bir dille anlatacağı Bozkurtların Ölümü adlı romanını tefrîka etmeye başladı; fakat yayın yarım kaldı. Tamamlanması ve kitap olarak neşri, 1946 yılında gerçekleşecekti. Çok ilgi gören romanın, 1949’da Bozkurtlar Diriliyor adıyla devâmı neşredilecek, burada da II. Göktürk Kağanlığı’nın elli yıllık aradan sonra Kutluk Şad tarafından diriltilmesi anlatılacaktı. Ayrıca 1940 yılı içinde, 900’üncü Yıldönümü (1040 – 1940) adlı risâlesi ile Sabahattin Ali’nin İçimizdeki Şeytan romanına karşı yazdığı İçimizdeki Şeytanlar adlı risâlesi ve Türk Edebiyatı Tarihi adlı küçük hacimli eserlerini yayınlamıştır.

Atsız, Boğaziçi Lisesi’nde Türkçe öğretmeniyken, daha önce Edirne’de çıkardığı Orhun’u, kaldığı yerden, yani onuncu sayıdan îtibâren tekrar neşretmeye başlamış, bu dergi de 1 Ekim 1943 ila 1 Nisan 1944 arasında yedi sayı yayınlanabilmiştir. Mart – Nisan 1944’te Millî Eğitim’deki komünist faaliyetleri ifşâ edip sorumluları istifâya çağırdığı ve Başbakan Şükrü Saraçoğlu’na hitâben kaleme aldığı meşhur açık mektupları sonrasında derginin yayını durdurulmuş; öğretmenliğine son verilmesi dışında, ithâm ettiği Sabahattin Ali’nin kendisine açtığı dâvâ, 3 Mayıs 1944’te Ankara’da milliyetçi gençliğin sonradan Türkçüler Günü olarak anılacak nümâyişlerini ve adlî târihimize Irkçılık – Turancılık Dâvâsı adıyla geçecek yargılamaları doğurmuştur. İsmet İnönü’nün, ölmüş Rıza Nur’a hakaret ederek başladığı ve bu dâvânın bütün sanıklarını vatana ihânetle suçladığı 19 Mayıs 1944 nutkuyla mahkemeden önce mahkûm edilen ve pek çok işkenceden geçirilen Türkçüler, ancak Askerî Yargıtay’ın mahkeme kararını esastan bozmasıyla, Ekim 1945’te tahliye edilmişlerdir. Bu dâvâdan sonra uzun müddet işsiz kalan ve Türkiye Yayınevi’nde çalışan Atsız, bu dönemde, muahhar baskılarda genişleyecek olan şiirlerini Yolların Sonu (1946) adlı kitapta toplamış; Osmanlı Tarihleri I adlı derlemenin içinde, Ahmedî’nin, Dâstan ve Tevârih-i Mülük-i Âl-i Osman, Şükrullah’ın Behçetü’t-tevârih ve Âşıkpaşaoğlu’nun Tevârih-i Âl-i Osman (Âşıkpaşaoğlu Târihi) adlı Osmanlı târih yazıcılığının erken metinlerini neşretmiştir.

Atsız, Dârülfünûn’daki sınıf arkadaşlarından Tahsin Banguoğlu’nun[6] Millî Eğitim Bakanı olmasıyla 1949 Temmuz’unda Süleymaniye Kütüphânesi’ne uzman olarak atanmış ve bir yılı biraz aşkın zaman sonra Haydarpaşa Lisesi Edebiyat öğretmenliğine tâyin edilmiş; fakat bir Türkçüler Günü ihtifâli dolayısıyla 4 Mayıs 1952’de Ankara’da verdiği “Devletimizin Kuruluşu” başlıklı konferansta, millî târihe ilişkin kanaatlerini Türkçü bir bakışla anlatmasından rahatsız olan basının tezvirâtıyla öğretmenlikten “muvakkaten” alınıp tekrar Süleymaniye Kütüphânesi’nde görevlendirilmiş, bu “muvakkat” vazifesi emekli olacağı 1969 yılına kadar on yedi sene sürmüştür. Atsız, Süleymaniye Kütüphânesi’nde görevli olduğu yıllarda, çeşitli makalelerinden derleyerek Türk Ülküsü (1956) adlı kitabını yayınlamış, 1958’te önce Akşam gazetesinde tefrîka edilip aynı yıl kitaplaştırılan ve fetret dönemimize dâir acıklı bir şehzâde öyküsü olan Deli Kurt romanını neşretmiş, Ö. F. Akün’ün verdiği bilgiye göre, 1936’da bir sahafta görüp istinsâh ettiği ve daha sonra aslı Berlin’e götürülerek II. Dünya Savaşı’nın dağdağası içinde kaybolan, Bayburtlu Osman’ın Tevârih-i Cedîd-i Mirât-ı Cihân (1961) adlı eserini, ayrıca Birgili Mehmed (1966), Mustafa Âlî (1967) ve Ebûssuud Efendi’nin (1968) bibliyografyalarını hazırlamıştır.

Atsız’ın çıkardığı son Türkçü dergi, 1964 – 1975 yılları arasında 143 sayı yayınlanan Ötüken dergisidir. 1972’de, son romanı olan ve daha önce ismini müstear olarak kullandığı; hayatı, kendi hayatıyla büyük oranda örtüşen Selim Pusat adlı askerlikten atılma bir monarşist subayın etrâfında gelişen sembolik ve tenâsuhî bir öyküyü anlattığı Ruh Adam’ı yayınlar.

Nasıl ki Gökalp ilmî ve metodlu gayretleriyle sivrilmişse, Atsız da, Türkçülüğünden ziyâde romantizmi ve ahlâkçılığıyla temâyüz etmiş bir erdem anıtıdır. Tabiî bu, Türkçülük târihinin en önemli figürü olduğu gerçeğine hâlel getirmez. Bu sebeple Altan Deliorman Bey, kendisi hakkında kaleme aldığı kitabında, cenâzesinden bahsederken haklı olarak “musalla taşında yatanın Atsız değil, Türk milliyetçiliğinin bir devri” olduğunu ifâde etmiştir. Büyük Türkçünün ebediyete intikâlinin üzerinden çok yıl geçmiş olmasına rağmen yarattığı romantizmin ve edebî kuvvetinin her yeni kuşağı etkilemeyi sürdürdüğünü rahatlıkla söyleyebiliriz. Bunda, şüphesiz bir ömür boyu sarsılmaz bir inançla ve yüksek bir ahlâkî salâbetle savunduğu fikirlerden inhirâf etmemiş olmasının; kendisini hiçe sayarak milletinin geçmişinde, hâlinde ve geleceğinde fenâfillah derecesinde benliğini eriterek varlığını gerçek anlamda O’na adamış olmasının payı büyüktür. Onun Türkçülüğü, Türk milletinin üstünlüğü fikrine dayalı bir ırkçı anlayış ile Türklüğün siyâsî birliğini hedefleyen Turancılık idealinin üzerinde yükselir. Bununla birlikte Atsız Bey, Avrupâî tarzda bir biyolojik ırkçılık gütmemiştir. Ona göre Türkçü, “Türk soyunun üstünlüğüne inanmış olan kimsedir.” Türk’ü, “Türk soyundan gelenlerle Türk soyundan gelmişler kadar Türkleşip kendini o soya bağlayan ve beyninde hiçbir yabancı ırk düşüncesi bulunmayan fertlerin topluluğu” olarak tanımlayan Atsız’da kan kadar bu içtimâî mensûbiyet şuuru da önemlidir. Atsız Bey’in Türk târihine ve onun eski çağlarına olan romantik ilgisi bilinmektedir; fakat ilmî çalışmalarının hemen tamamı Osmanlı târihine dâirdir. Ayrıca Osmanoğulları pâdişahlarına derin ihtirâm duyduğu gibi, cumhuriyetin devr-i sâbık yaratma gayretiyle karaladığı bu âilenin büyüklerini Rıza Nur’un Tanrıdağ dergisinde yayınlanan “Osmanlı Padişahları” yazısıyla açıkça ilk savunan, 1947’de Kemalist adlı bir dergide Yıldırım Bâyezid ve Fatih Sultan Mehmed’e yönelik hakâretleri “Milli Mukaddesat Düşmanları” başlıklı yazısında sert bir dille eleştirip onlara saygıyı millî mukaddesâtın gereği gören ve en fazla tenkîde uğrayan pâdişahlardan Sultan (II.) Abdülhamid’i, “Gök Sultan” başlıklı yazısıyla târih önünde tezkiye eden de ilk odur. Abdülhamid’in kızı Ayşe Osmanoğlu’nun, babasına ilişkin, Hayat Tarih Mecmuası’nda tefrîka edilen hâtırâlarının editörlüğünü de İsmâil Hâmi Dânişmend’le birlikte Atsız Bey yapmıştır.

Atsız, “Sona Doğru” şiirinde “Dünya denen mezellete dalsın her isteyen / Ben ırkımın şeref taşan efsanesindeyim” mısrâlarında belirttiği gibi, Türklüğün yirmi asrının içinde yüzen bir ülkü ve adanmışlık devidir. O, Adile Ayda’nın ifâdesiyle, “yüzyıllar geçtikten sonra bile ilham kaynağı olacak bir milli şuur abidesi” hâlinde, “tarihin Altaylar’a ve Tanrı Dağı’na uzanan âhiret bahçesinde”  hâlâ nesiller üzerindeki etkisini sürdürüyor.

Göktürk Ö. Çakır

20. asırda Türk şiirinin büyük ismi olan Necip Fazıl, hukukçu Abdülbaki Fazıl Bey ile Giritli Mediha Hanım çiftinin oğlu olarak İstanbul Çemberlitaş’ta, “Bir Yalnızlık Gecesinin Vehimleri” adlı hikâyesinde bahsettiği büyük bir konakta doğmuştur. 1950’lere kadar yerli yerinde duran bu konağın bugünkü yeri belirsizdir. 1974’te kaleme aldığı O ve Ben adını taşıyan otobiyografisinde terbiyesini dedesi Maraşlı Kısakürekoğlu Hilmi Efendi’den almış olduğunu söyleyen Necip Fazıl, bir sınavla girdiği Bahriye Mektebi’ne kadar birçok okul değiştirmiştir ve bunların arasında, ileride dostu olacak olan Peyami Safa’yı tanıdığı Rehber-i İttihâd-ı Osmanî Mektebi de vardır. Kız kardeşi Selma’yı ve on iki yaşındayken “en yakın arkadaşım” dediği, yaramazlıklarına göz yuman dedesi Mehmet Hilmi Efendi’yi kaybetmesi onda onarılması güç derin yaralar açmış; fakat bu yaralar, ileride yazacağı şiirlerin ilhamı kaynağı da olmuştur. Aynı yaşın içerisindeyken annesini ziyâret için gittiği hastânede, Mediha Hanım’ın bir başka çocuğun şiir yazmasını takdir edip oğlu Necip Fazıl’a “senin bir şair olmanı ne kadar isterdim” demesiyle hayâtı yeni bir yönde değişmiştir.

“Ne oldumsa bu mektepte oldum” dediği, Mekteb-i Fünûn-ı Bahriye-i Şâhâne’nin öğrencileri arasında, ileride rakibi olarak gösterilecek olan Nazım Hikmet de bulunuyordu. Necip Fazıl bu okulda Yahya Kemal Beyatlı, Ahmet Hamdi Akseki, Hamdullah Suphi Tanrıöver gibi zamanın üst düzey fikir ve sanat adamlarından ders almış ve İlk dergisi olan, elle yazdığı Nihal’i bu okulda çıkarmıştır. On üç yaşında annesi ile babası ayrılan ve bu ayrılıktan sonra babasının kendisine ilgisiz kalışını kimi eserlerinde isim vermeden işleyen Necip Fazıl, annesi ile beraber tersânede işçilik yapan dayısının Kasımpaşa’daki evinde bir süre barınmış, bu yaşlarda yoksullukla yüz yüze gelmiştir. 1921 yılında Darülfünûn’un Edebiyat Medresesi Felsefe Şûbesine giren ve bütün hislerini şiirde göstermeye başlayarak yazdıklarını küçük bir kitapta toplayan Kısakürek, bu okuldaki öğretmeni olan Ahmed Hâşim’e şiirlerini göstermiş ve ondan hayretle karışık “bu sesi nereden buldun?” cevabını almıştır. Yayınlanmış ilk şiiri olan “Kitabe”, 1 Temmuz 1923 târihli Yeni Mecmua’da çıkan Necip Fazıl, 1939’a kadar pek çok şiir ve hikâyesini bu dergi dışında, Millî Mecmua, Anadolu, Hayat ve Varlık mecmualarıyla Cumhuriyet gazetesinde neşretmiştir. 1924’te Maarif Vekâleti’nin açtığı sınavı kazanarak Fransa’ya Sorbonne Üniversitesi’ne yüksek tahsilinin devamı için gidip, burada ders aldığı spiritüalist filozof Henri Bergson’un tesirinde kalan şâir, bohem hayatına kapılması, kumar hastalığının başlaması ve güneşi görmeden yaşayan bir kişiye dönmesi yüzünden Bergson’un derslerinden yeteri kadar istifade edememiştir. Devamsızlıktan dolayı bursu kesilip Türk elçiliğinden birkaç defa maddî yardım aldıysa da, sonunda yurda dönmek mecbûriyetinde kalmıştır.

İstanbul’da da aynı bohem hayâtına devam eden Necip Fazıl, 1925’te, ilk şiir kitabı olan Örümcek Ağı’nı çıkarmış, diğer yandan, Bahr-i Sefid Bankası’nda, o sıralar iyi bir kazanç kapısı olan bankacılığa başlayıp, oradan Osmanlı Bankası’na geçmiş ve bu arada 1928 yılında ikinci şiir kitabı olan Kaldırımlar’ı neşretmiştir. Ömrü boyunca “Kaldırımlar şâiri” olarak anılmasını sağlayacak bu kitabıyla ferdiyetçi bir sanatın mümeyyizi olarak parlayan, aynı yıl bugün pek bilinmeyen Meş’um Yakut adlı polisiyesini yazan ve artık tanınan bir şâir olan Necip Fazıl, 1931 senesinde yedek subay olarak askerliğini tamamlamış, hemen ardından,  1932’de,  üçüncü şiir kitabı Ben ve Ötesi’ni yayınlamıştır. Ziya Osman Saba tarafından “Türk edebiyatının en kuvvetli şiir kitabı herhalde Ben ve Ötesi‘dir” övgüsüne mazhâr olarak şöhretini taçlandırıp kendisine Türk şiirinde bir yol açan Necip Fazıl, Fransız şâirlerinden bilhassa Baudelaire’in tesirinde kalmış, bununla beraber poetikasının mutlak hakikati arama cehdi, P. Valery’ye de benzetilmiştir.

 1935’te İş Bankası Genel Müdürlük kadrosuna müfettiş olarak giren şâir, bu yıl içinde Muhsin Ertuğrul’un isteği ve desteği ile Millî Mücâdele’nin Maraş’ta – maddeci Batı müstevlîlerine karşı Doğu’nun mistik rûhunu temsil eden, bununla birlikte Avrupa’da okumuş – Ferhad Bey öncülüğündeki epik anlatısı olan ilk piyesi Tohum‘u yazmış ve tiyatroya dâir ilk eserini vermiş olur. 1934’te, Abidin Dino ile beraber gittiği Beyoğlu Ağa Camii’nde tanıştığı Abdülhakim Arvâsî, onu bambaşka bir mecrâya taşımış, bu târihten sonra Necip Fazıl sanıldığı gibi hızlı bir değişimin aksine yavaş yavaş bohem hayatında edindiği dostları da, genç bir şâir olarak tanıdığı insanları da kaybetmeye başlamıştır. 14 Mart 1936’da sâdece sanat anlayışıyla çıkardığı Ağaç dergisi, bu değişimden etkilenir. Ahmet Kutsi Tecer, Sabahattin Ali, Fikret Adil, Mustafa Şekip Tunç, Sabahattin Eyüboğlu, Ziya Osman Saba, Cahit Sıtkı Tarancı, Sait Faik Abasıyanık ve Burhan Toprak gibi isimlerle neşrine başlanan dergi, aynı yıl 29 Ağustos 1936’da on yedinci sayısıyla yayın hayâtına veda etmiştir. Bu arada tiyatro çalışmalarını da ihmâl etmeyen Necip Fazıl, 1937 yılında yazdığı üç perdelik oyun olan Bir Adam Yaratmak’la tiyatro severlerin nazarında Türk Shakespeare’i olarak tanınmaya başlamış ve 1937 – 1938 tiyatro sezonunda İstanbul Şehir Tiyatrosu’nda kapalı gişe oynanarak büyük başarı elde etmiş olan bu eser, Hüsrev karakterini bizzat oynayan Muhsin Ertuğrul tarafından sahneye konulmuştur.  1938’de Künye, 1940’ta Sabır Taşı, 1944’te Vatan Şairi Namık Kemal ve 1949’da Nâm-ı Diğer Parmaksız Salih ile tiyatro çalışmalarını sürdüren Necip Fazıl’ın bütün oyunları, resmî, özel, amatör pek çok tiyatro grubu tarafından sahnelenmiştir.

“Bir mısraı millete şeref vermeye yeter” denilip övülen şâir, İslâmî bir gayretin içine girmeye başladığı târihten sonra, kendisindeki dönüşümün düşmanı olanlarca hedef tahtasına oturtulmuştur. Abdülhakim Arvâsî ile tanışıklığın yarattığı değişim Necip Fazıl’ın şiirlerini de etkilemiş ve bâzı şiirlerini reddetmesine sebep olmuştur. Bunların arasında İslâmî değerlere uymadığı gerekçesi ile reddettikleri olduğu gibi, estetikten uzak olarak gördüğü için Çile‘ye almayacağı şiirler de olacaktı. Bu süreçte, başlarda politik görüşünü ve hayat felsefesini önemsemeyen tiyatrocular bile daha sonra oyunlarını sahneye koymayı reddedecek,  eski dostları bohem hayatını önüne koyarak, sanatını mahvettiğini düşündükleri için sâbık şair olarak seslendikleri Necip Fazıl’ı istihzâ kastıyla, süper mürşid olarak da anmaya başlayacaklardır.

Bu sürecin sonunda, 1938’de İş Bankasındaki müfettişlik vazifesinden istifa ederek bankacılıktan ayrılan Necip Fazıl,  1941 yılında, köklü bir aileden gelen Neslihan Hanım’la hayatını birleştirmiştir. Hayâtının ayrılmaz bir parçası olan daha sonra bir fikir akımına çevirmeye çalışacağı Büyük Doğu hareketinin dergisini 1943’te çıkarmaya başlamış, bunu, 1949’da kurulan Büyük Doğu Cemiyeti izlemiştir. Otuz beş yılda kimi zaman günlük gazete kimi zaman da dergi olarak çıkan Büyük Doğu 571 sayıya ulaşarak kendi ismiyle bütünleşmiş ve bir mektebe dönüşerek cumhuriyet dönemi fikir hayâtımızda çok kuvvetli izler bırakmıştır. Buna karşılık cemiyet uzun ömürlü olmamış ve 26 Mayıs 1951’de feshedilmiştir. Kendi devri içerisinde ulaşılması zor bir başarıya imza atan Necip Fazıl 1952’de, Vatan gazetesinin sahibi ve başyazarı Ahmet Emin Yalman’ın Malatya’da bir suikast teşebbüsü ile yaralanması sonucu azmettirici neşriyat suçuyla, Serdengeçti dergisinin sâhibi olan Osman Zeki Yüksel’le birlikte yargılanmış ve hâtırâlarını 1955’te Cinnet Mustatili adıyla kitaplaştıracağı bir hapis dönemi yaşamıştır. 1958’de, Türkiye Jokey Kulübü’nün isteği ile tutkusundan hiçbir şey kaybetmediği atları, estetik ve rûhî güzellik yönüyle ele alan At’a Senfoni’yi yazmıştır. 27 Mayıs 1960 askerî darbesi neticesinde Büyük Doğu kapatıldıktan sonra, 6 Haziran 1960’da gece yarısı evinden alınan Kısakürek, 4.5 ay hakkında bir isnat olmadan hürriyetinden mahrum edilmiş, örtülü ödenek dâvâsı ile ilgili olarak ifâde vermiş ve bu mahkemeye eşi Neslihan Kısakürek de dâhil edilmiştir. Balmumcu garnizonunda tutulurken, Atatürk’e hakâret suçu işlediği isnâdı ile mahkemeye verilen bir makalesi dolayısıyla, tahliye olacağı gün yeniden tevkif edilmiş ve 18 Aralık 1961’de tahliyesine kadar kalacağı Toptaşı Cezaevi’ne gönderilmiştir. Bu târihten sonra Yeni İstiklal ve Son Posta‘da başmakalelerini yazan,  Anadolu’nun her yerinde konferanslar veren Necip Fazıl, 1962’de bütün şiirlerini Çile‘de toplamıştır.

Necip Fazıl belki de Türk Edebiyatında şiirlerinde en çok değişikliğe giden şâirlerden biridir. O. Okay’dan öğrendiğimize göre; Çile’nin son basımları da dâhil olmak üzere bütün şiir kitaplarına giren 179 şiirden 131′i çeşitli şekillerde değişikliklere uğramıştır. Başka bir deyişle sadece 48 şiir ilk şekliyle ve hiçbir değişikliğe uğramadan gelmiştir. 1964’te, Hazreti Ali adlı dinî – târihî muhtevâlı eserinden sonra, Ahşap Konak, Reis Bey, Siyah Pelerinli Adam gibi tiyatro eserlerini ve İman ve Aksiyon adlı konferans metinlerini yayınlamıştır. Kuvvetli birer tiyatro oyunu olarak Reis Bey 1988’de, Siyah Pelerinli Adam ise 1992’de filme çekilmiştir. Siyah Pelerinli Adam‘da Necip Fazıl’ın hayatından izler görülür ve şeytanla şâirin hesaplaşması konu edilir. Necip Fazıl dînî ve rûhî konulardan sonra 1965’te târihî bir konuya yönelerek (II.) Abdülhamid’in hayâtını anlattığı Ulu Hakan adlı eserini yayınlamıştır. Ayrıca aynı yıl, bir siyer-i nebî olan Çöle İnen Nur yayınlanmış ve bu sene içinde, daha önce kapattığı Büyük Doğu Cemiyetini, Büyük Doğu Fikir Kulüpleri olarak yeniden açmış; 1966’da ise Tarih Boyunca Büyük Mazlumlar’ı neşretmiştir; bu kitap, 1969’da yayınlanacak olan Son Devrin Din Mazlumları adını taşıyan eser için de bir prova olacaktır. Diğer târih eserlerinde olduğu gibi, sakat ve metafizik bir târih anlayışıyla Şeyh Said, İskilipli Atıf, Esad Erbilî, Said Nursî gibi isimlere bu kitapta eğilen Necip Fazıl, bu vâdideki bütün eserlerinde ilmî bir bakış açısından ziyâde gâyet hissî, mübâlağalı ve çoğunlukla menkıbevî metinler ortaya koymuş; metodsuz ve çoğunlukla estetik takdîmin gölgesinde kaybolan târih hakikatlerini önemsememiştir. Bununla birlikte sanat gücü sâyesinde nesiller üzerinde en fazla etkileyiciliğe sâhip bir fikir adamı olduğu gerçeğini de gözden kaçırmamalıyız. 1968’de Büyük Doğu‘nun tezi, “has ekmeklik” dediği, daha önce dergisinde tefrîka edilen, İdeolocya Örgüsü’nü kitaplaştırmış ve Başyücelik sistemi adını verdiği ve ona göre, dünya çapında bir nazariye olmak iddiasındaki siyâsî ütopyasını bir bütün olarak ortaya koymuştur. Necip Fazıl’ın İslâmcı ütopyasında, kendisinin tâkipçilerinden farklı olarak kuvvetli bir Türklük vurgusu yer alır. “Türk, müslüman olduktan sonra Türk’tür” düşüncesini, milliyetçiliğinin temeline koyan, İslâm dünyasındaki dirilişin coğrafyası olarak Anadolu’yu ve sâhibi olarak Türk milletini gören şâir, Türklüğe diğer İslâm milletleri üzerinde vasî rolü biçer. Onun milliyetçiliği, Anadolucu bir İslâmcılığın zarfı olarak ırka değer verir; fakat kuvvetli ilişkiler kurmasına rağmen Türkçülüğe muarızdır. Bilhassa Ziya Gökalp’ı yanlış referanslarla bir din düşmanı, onun Türkçülüğünü ise dinin yerine ikâme edilmek üzere ihdâs edilmiş bir sistem olarak gösterme çabası, bu konudaki başlıca günâhıdır.

1973’te oğlu Mehmet Kısakürek’le Büyük Doğu yayınevini kuran ve 1975’te yayıncılık hayâtındaki hâtırâlarını topladığı Bâbıâli’yi neşreden şâir,  1976’da Raporlar adını verdiği, daha önce Büyük Doğu’da çıkmış bazı çerçeve yazılarını kitaplaştırmaya koyulmuş, 1978’de son Büyük Doğu Dergisini de çıkarmış ve tek roman denemesi olan Aynadaki Yalan’ı neşrettiği sene, 1980’de, Türk Edebiyatı Vakfı’nda Ahmet Kabaklı tarafından kendisine tevcih edilen, Sultânü’ş-şuarâ unvânıyla taltif edilmiştir. Ömrünün sonuna doğru bir taraftan yüceltilirken, diğer taraftan Sultan Vahdeddin hakkında yazdığı, Vatan Haini Değil Büyük Vatan Dostu Vahidüddin adlı kitap sebebiyle, 1983’te hakkında kesinleşmiş bir mahkûmiyet cezâsıyla seksen yaşının eşiğinde hapse girmek tehlikesi altında bulunan ve bu hükmün gölgesinde vefât eden Necip Fazıl, şüphesiz edebiyâtımızın ve fikir hayâtımızın en ilginç ve etkili sîmâlarının başında gelmektedir.

Göktürk Ö. Çakır

Adapazarı’nda, tanınmış, varlıklı bir tüccar âilenin çocuğu olarak dünyâya gelen öykücü Sait Faik, yabancı dilde eğitim veren ilk mektep hayâtından sonra Adapazarı İdâdîsi’ne devâm etmiş, lise eğitimini İstanbul ve Bursa’da tamamlamıştır. A. Kabaklı, ilk hikâyesinin, 1926’da Bursa Lisesi’nde öğrenciyken yazdığı “İpekli Mendil” olduğunu kaydetmiştir. O. Okay’a göre ise ilk hikâyesi, buradan mezun oluşundan bir yıl sonra, 1929’da Milliyet’te yayınlanan “Uçurtmalar”dır. Sait Faik, Dârülfünûn’un edebiyat şubesine yazıldıysa da buraya iki yıl devam ettikten sonra İsviçre’ye ekonomi tahsili için gönderildi; fakat tahsilden kademkeş olduğundan, orada duramayıp Fransa’nın Grenoble şehrinde üç yıl serâzat bulunduktan sonra herhangi bir diploma alamadan yurda döndü. İlk şiiri “Hamal”, Avrupa’da bulunduğu 1932 yılında Mektep dergisinde yayınlanmıştır.

Babasının isteğiyle girdiği ticârette de tutunamayan Sait Faik, kısa süreli olarak öğretmenlik ve adliye muhabirliği yapmış, babasının vefâtından sonraysa hepten başıboş bir hayâta geçerek âile servetinden yemek sûretiyle yaşamını sürdürmüştür. Bilhassa Avrupa’dan döndükten sonra yazdığı öyküleriyle kendine has bir çığır açan ve edebiyâtımızda, Ömer Seyfeddin’den sonra yeni bir merhale olarak kabûl edilen ve Türk öykücülüğünün, kendisiyle birlikte, diğer türlere nazaran “üstün bir gelişme göstermesi”ni sağlayan Sait Faik, bu târihten önce, genellikle Mauppasant’ın veya Zola’nın etkisiyle şekillenen iki damarın belli başlı özelliklerinin, “kişiliğini yitirmeden” etkisinde kalmış; daha önce gerek sosyal gerçekçilikten etkilenerek belli bir tezi savunan, gerek küçük bir roman gibi belli bir olay etrafında kurulup ilerleyen öykücülüğümüze, alışılmış yapıyı çözerek çeşitli kısa tahliller, daha ziyâde çağrışımlar ve belli bir ân içindeki insan davranışlarına, parlama ve sönümlerine ilişkin tasvirler getirip, bilhassa tez ve iddialardan arındırılmış metinler kurmuştur. Hikâyelerinde, bilhassa Fransa’da olduğu yıllarda André Gide’den etkilendiğini, sonraları pek çok öyküsünü çevirdiği yazara, kendi ifâdesiyle, çok alıştığını biliyoruz. Öykücümüzün, bu Fransız ustasıyla, özellikle insan ve tabiat sevgisi açısından önemli oranda örtüşmesi söz konusudur. Ayrıca her ikisinin de, zengin âilelerden gelmekle birlikte başka sosyal çevreleri ele almış olmaları ilginç bir benzerliktir.

Sait Faik belli bir düşünce üzerinde temâyüz etmiş, çeşitli ideolojilerin ölçüt, arayış ve gayeleri içerisinde yazmış bir öykücü değildir. Hikâyelerinde bu bağlamda izler görünmez; genelde orta ve alt tabakadan insanların, fakir muhitlerin, taşradan İstanbul’a gelenlerin yalnızlık ve iç sıkıntılarını yansıtsa da bu insanların ekmek kavgalarını değil, kanaatkâr sevinçlerini, kederlerini ele alır. Onun hikâyelerindeki insan kadrosu içinde kibar zümre yoktur, hatta bu tip insanları sevmediğini de söyler; fakat bu sevmeyişin arkasında hiçbir ideolojik sâik arayamayız; zîrâ onları sevmemesinin sebebi, kendi ifâdesine göre, yaşamaktan hiç zevk almamalarıdır. Onun hikâyelerinde çocukluk, ilk gençlik yıllarının ve İstanbul hayâtının şahsî tecrübeleri gerek çevre gerek insanlar üzerine yansıtılmıştır. Kabaklı’nın tâbiriyle, “bütün hikâyelerin kahramanı kendisidir” ve o hikâyelerde, “şehir olarak Adapazarı, Bursa, Grenoble ve İstanbul, yani yaşadığı, iyi tanıdığı çevreler vardır.” O. Okay da toplam 206 hikâyesinden 169’unun ben merkezli olmasının, bunların yaşanmış birer hâtırâ olarak değerlendirilebileceği yolunda düşüncelere sebep olduğunu belirtmiştir. Sait Faik, hikâyelerinde, o zamana kadar yazı dilinde pek rastlanmayan kelime ve deyimleri kullanmış; fakat bunu yaparken ister Anadolu’dan gelmiş olsun ister İstanbul’un yerlisi olsun, bütün karakterlerini canlı bir İstanbul halk şivesiyle konuşturmuştur.

Sait Faik’in, 1940’da tefrîka edip 1944’te kitap olarak yayınladığı Medâr-ı Mâişet Motoru ve 1953’te yayınlanan Kayıp Aranıyor adlı romanları, hikâyeleriyle kıyaslanmayacak ve kendisini bu vâdide ortaya koyamadığı eserleridir. Diğer yandan, hikâyelerinde belli bir şiiriyet olan Sait Faik, o zamana kadar yayınladığı şiirlerini, 1953 yılında, Şimdi Sevişme Vakti adlı kitabında toplamıştır.

1935’ten îtibâren yazları Burgazada’da, kışları Şişli’deki apartman dâiresinde geçiren ünlü öykücü, sürdürdüğü bohem hayatının neticesinde kırklı yaşlarının başında siroza yakalanmış, tedâvi için Fransa’ya gitmiş; fakat iyileşmesi amacıyla mecbur tutulduğu perhizi çok fazla sürdüremeden eski îtiyâdlarına geri dönmüş ve bu sebeple genç yaşta hayâtını kaybetmiştir. Sait Faik, ölümünden bir yıl önce, çağdaş edebiyâta yaptığı katkılar sebebiyle Amerika’daki Mark Twain Derneği’nin onur üyeliğine seçilmiştir.

Göktürk Ö. Çakır

Erzurum’un, Pasinler ilçesine bağlı bir köyünde dünyâya gelen ve Türk fikir hayâtının sosyal bilimler alanında önde gelen bir ismi ve Millet dergisinde Ocak 1943’te kaleme aldığı “Niçin Milliyetçiyiz?” başlıklı yazıda belirttiği, “mensup olduğu millete bağlılığı ve sevgiyi” esas alan bir Türk milliyetçiliği anlayışının ilmî sâhada en mühim temsilcisi olarak temâyüz eden Mümtaz Turhan, ilk ve orta tahsilini Kayseri Sultânîsi’nde, lise eğitimini ise Bursa ve Ankara’da sürdürüp tamamladı. 1927’de liseyi bitirdikten bir yıl sonra, Almanya’ya yüksek tahsil için gönderilen ve Berlin Üniversitesi’nde Psikoloji Bölümü’nü bitirip 1935’te Frankfurt Üniversitesi’nde Gestalt psikolojisinin kurucusu Max Wertheimer’in öğrencisi olarak doktorasını tamamladıktan sonra yurda dönen Turhan, 1936’da İstanbul Üniversitesi’nde Tecrübî Psikoloji Kürsüsü’nde asistan olarak akademik hayâtına başlamıştır. Fizyonomi alanında yapıp 1939’da sunduğu ve 1941’de yayınlanan Yüz İfadelerinin Tefsiri Hakkında Tecrübî Bir Tetkik adlı çalışmasıyla doçent olan Turhan,  1944 senesinde İngiltere’ye gidip Cambridge Üniversitesi’nde kültür değişmeleri konusunda çalışmalarda bulunmuş, burada bir doktora daha almış ve bugün en önemli kitabı olarak kabûl edilen ve 1951’de neşrettiği Kültür Değişmeleri: Sosyal Psikoloji Bakımından Bir Tetkik adlı eseri, bu inceleme devresinin bir mahsülü olarak vücut bulmuştur. 1949 – 1951 yılları arasında Birleşmiş Milletler Sosyal Komisyonu’nda Türkiye temsilcisi olarak yer aldığı dönemde profesörlüğe yükseltilen ve 1952’den îtibâren Deneysel Psikoloji Kürsüsü’nün başkanlığını uhdesine alan Turhan, İstanbul Üniversitesi bünyesinde Sosyal Antropoloji kürsüsünün de kurulmasını sağlamıştır.

Son üç asırlık Batılılaşma târihimizin ve toplumsal dönüşümlerimizin ilmî yönden incelenmesine kendisini hasreden ve bu büyük meseleyi deneysel psikolojinin, sosyal ve kültürel antropolojinin metodlarını kullanarak ele alan Mümtaz Turhan, Batılılaşmayı ilim zihniyetinin oluşması ve yerleşmesi, ilmî düşüncenin teknik gelişmelerle hayâta tatbiki ile hürriyetlerin ve hukûkun temînâtı altında gelişen insan hakları gibi temel argümanlara dayanarak açıklar. Ona göre, devletimizin Batılılaşma yoluna girmesinin belli sâikleri vardır ve temel çıkmazlarımız olarak beliren bu sâikleri, tıpkı Ziya Gökalp’ın yaptığı gibi bir ayrıma giderek, halk kültürüyle Osmanlı siyâsî elitlerinin temsil ettikleri kültür arasındaki derin uçurum ile Osmanlıların İslâm medeniyetini sürdürme ve yükseltme konusunda, diğer İslâm milletlerinin muavenetini görmemiş olması gibi iki temel maddede toplar. Dolayısıyla Araplar’ın erken târihlerde yaratıcı hamlelerini yitirmeleri, Farslar’la Türkler arasında mezhep ihtilâfları sebebiyle sağlıklı bir şekilde kurulamayan medenî ilişkiler, Avrupa’da bu anlamda kesintiye uğramadan yürüyen medeniyetin gelişmesi karşısında duraklamaya ve geri kalmaya sebep olmuş ve târihimizdeki Batılılaşma gayretleri, bir sosyal ihtiyaç olarak bu zorunluluklardan doğmuştur.

Turhan, Batılılaşma târihimizi, Lâle Devri’nden başlayarak Sultan (III.) Selim’e kadar olan, ülkeye gelip gitmeleriyle etkileri silinen yabancıların meydana getirdiği ve birtakım münferit unsurların ithâl edildiği veya matbaa gibi bâzı şuurlu alıntıların yapıldığı serbest değişmeler dönemi; henüz Batı medeniyetiyle aramızdaki esaslı farkın ve gerçek ihtiyaçlarımızın tespit edilmediği, yâni bunun bir zihniyet meselesi olarak ortaya konulamadığı bir geçiş aşaması olarak (III.) Selim devri ile kapsamlı ve radikal değişimlerin birer mecburiyet kesbederek tepeden inmeci bir bakışla gerçekleştirilebileceği inancının doğduğu ve her türlü yeniliğe karşı olan Yeniçeri Ocağı gibi güçlü odakların yok edildiği, Avrupa’ya tahsil için insanların gönderildiği, kurumsal ıslahatların yapılıp yeni kurum ve okulların, fabrikaların açıldığı Sultan (II.) Mahmud devri olarak üçe ayırır. Mahmud’dan günümüze kadar olan evreyi ise Ortaçağ’a âit bir devlet olmaktan, hukûkî anlamda muasır bir devlet olmaya doğru ilk adımın atıldığı Tanzîmat Fermânı, 1876’da anayasanın îlânı ve otuz küsur yıl boyunca Abdülhamid rejimi altında eğitim kurumlarının düzenlenmesine odaklanan fakat önceki dönemler gibi radikal olmayan ve sansür, öğrencilerin yurtdışına gidememesi, Müslümanların ecnebi mekteplerden men edilmesi gibi pek çok olumsuzluğu da barındıran gelişmeler devri; 1908’de îlan edildikten sonra uzun bir savaşlar dönemi olarak geçmesine rağmen temel pek çok meselemizin ve sonraki inkılâpların öncüsü olacak fikirlerin tartışılması için uygun bir zemin sağlayan II. Meşrûtiyet dönemi ve 1923’te Cumhuriyetin îlânıyla başlayan çeşitli safhalara bölen Turhan, işte en önemli eseri olarak adını zikrettiğimiz Kültür Değişmeleri’nde, Lâle Devri’nden çağdaşı olduğu döneme kadarki hamleleri ele almış ve ilmî bir metodla incelemiştir.

Mümtaz Turhan, tıpkı halk kültürü ve elitlerin kültürü ayrımında olduğu gibi kültür ve medeniyet konusunda da Ziya Gökalp’ın tâkipçisidir. Müspet ilimler, bu ilimlerin teşekkülünü sağlayan ilmî zihniyet, sınâî ve teknik gelişmeler çerçevesinde tanımladığı medeniyetin bu esaslarına ilişkin iktibaslara taraftar; fakat mânevî bir değerler bütünü olarak gördüğü kültürün, târihî tecrübelerimiz içerisinde yeniden ele alınarak işlenmeden, yerine bu kaynaklardan beslenen yeni unsurlar konulmadan terk edilmesine karşıdır. Bu bağlamda gelenekselliği kabûl; fakat gelenekçiliği reddeder ve aynı ölçü içerisinde inkılâp târihimizin bâzı taraflarını eleştirmekten ve inkılâplar adına din bağının zedelenmesinin millî birlik açısından yanlışlığını söylemekten de geri kalmaz. Din, dil, târih şuuru ve gelenekleri, ferdi cemiyete bağlayan en önemli unsurlar olarak gören ve bunlarla gelişigüzel oynamanın yanlışlığına temâs eden Turhan’ın, 1959’da yayınlanan Garplılaşmanın Neresindeyiz? adlı kitabında, “Türk halkının Müslüman olması ve böyle kalma arzusu”nu, Türk aydınının anlaması gereken bir memleket gerçeği olarak ortaya koyması, bu bağlam içerisinde ihtiyatlı bir târiz olarak değerlendirilebilir.

Batılılaşma, çağdaşlaşma târihimizin problemlerini tespit etmek dışında çıkış yolları da öneren Mümtaz Turhan, Y. Özakpınar’ın da belirttiği gibi bu bağlamda en çok eğitimin önemine odaklanmış, çağdaşlaşmanın ve değişimin bilhassa yükseköğrenimin düzeyinde gerçekleştirilecek iyileştirmelerle sağlanacağını, nitelikli uzmanların ve bilim insanlarının yetiştirilmesi sonucu müteselsilen ilk ve orta öğrenimin de kalitesinin yükseleceğini belirtmiş, yurtdışına öğrenci gönderilmesi ve bunların döndükleri zaman verimli bir çalışma ortamı içerisinde değer üretebilecekleri enstitülerin açılması gerektiğini vurgulamıştır. Bu kurumlarla, zamânında düzgün bir şekle sokulamayan üniversite reformu da tamamlanabilecektir. 1954’te neşredilen, Maarifimizin Ana Davaları ve Bazı Hâl Çareleri adlı eserinde, eğitimde önemli olanın bilginin kendisi değil, ona ulaşılmasını sağlayan zihnî formasyon olduğunu belirterek metod sâhibi insan yetiştirmenin, yanlış bir eğitim politikasıyla bilgiyi boca etmeye çalışan eğitim sistemimizin en önemli handikapı olduğunu da vurgulamıştır. Ayrıca bugün sıkça tartışılan ilim adamı yetiştirmek ve ara eleman yetiştirmek meselelerine ilmî bir nazarla ilk parmak basan da kendisidir. Ona göre, memleketin bu ikinci ihtiyâcı da gözetilmek durumundadır.

Mümtaz Turhan için millî kültürü yenileyip geliştirerek çağdaşlaşmak mümkündür ve bu bağlamda onun tavrı, milliyetçi bir tavırdır. Milliyetçilik ise, N. Bostancı’nın belirttiği gibi Turhan’da, “kitleleri ateşleyecek bir politik program değil, elitleri yaşadıkları ülkeyi dünya bağlamında anlamaya sevk edecek bilimsel temelli bir yaklaşımdır.” Onda hamâsî bir milliyetçiliğin, militarist bir romantizmin ve Batı düşmanlığının değil, meseleleri ilmî ölçütler içerisinde ortaya koyup çözmeye çalışan, Batı’yı anlamış ve orada gelişen çağdaşlaşma vetiresini doğru değerlendirerek ülkesine taşıma azminde olan serinkanlı düşüncenin egemen olduğu çok net olarak görülmektedir. A. Korkmaz’ın ifâesiyle Turhan’a göre modernleşme ve milletleşme süreci muvâzîdir. Önemli olan, taklitçilikte kalmayıp, yaratıcı bir sentezle özgün bir kültür yaratmaktır. Bu sağlıklı düşüncenin sonucunda, sâdece Gökalp’ın ilmî vizyonunu taşımakla kalmamış, bunu kendisi üzerinden, bâzı eleştirileri de olmakla berâber, geleceğe aktaracak önemli bir diğer milliyetçi düşünür olan Erol Güngör’ü yetiştirmiştir.

Göktürk Ö. Çakır

Türk müzeciliğinin, arkeolojisinin ve modern Türk resminin babası sayılan Osman Hamdi Bey’in kardeşi İsmail Galib Bey’in torunu olan mîmar ve mîmarlık târihçisi Sedat Hakkı Eldem, aynı âileden E. Eldem’in de belirttiği gibi “sanat ve bilim insanı yoğunluğu”ya dikkat çeken bir âilenin mensubudur. Müntehâbât-ı Terâcim-i Meşâhir, Türk Muharrirleri, Osmanlı Meşâhir-i Üdebâsı: Muallim Nâci Efendi adlı eserleriyle biyografi yazarı, Sevdâ-yı Hazân yâhut Teessür adıyla yayınlanan şiirleriyle şâir ve Lamartine, Baudelaire, Shakespeare, Tolstoy’dan yaptığı çevirilerle mütercim olarak temâyüz etmiş olan babası İsmail Hakkı’nın konsolos tâyin edildiği Marsilya’ya, bir yaşındayken,  âilesiyle birlikte giden Sedat Hakkı, babasının 1916 – 1918 arasında Zürih’te görevlendirilmesi üzerine ilk öğrenimine Cenevre’deki Cuchet Okulu’nda başlamış, 1918’de İsmail Hakkı’nın Münih başkonsolosu olması üzerine eğitimine bu şehirdeki Altes Realgymnasium’da devâm etmiştir. 1924’te âilece İstanbul’a dönmeleri üzerine 1928’e kadar, Osman Hamdi Bey tarafından kurulan Sanâyi-i Nefîse Mektebi’nde mimarlık okuyan Sedat Hakkı,  1928 – 1930 yılları arasında devlet bursuyla Almanya, İngiltere ve Fransa’da çeşitli mîmarlık atölyelerinde staj görmek üzere Avrupa’ya gitmiş; Berlin’de Jansen ve Hans Poelzig’in, Paris’te Auguste Perret ve Le Corbusier gibi isimlerin yanında bulunduktan sonra memlekete dönüp Güzel Sanatlar Akademisi Mîmarlık Bölümü’nde o sırada Akademi’de görev alan E. Egli ve H. Poelzig’in yanına öğretim üyesi yardımcısı olarak tâyin edilmiştir.

Emekli olana dek Akademi’deki görevini sürdüren Sedat Hakkı Eldem, bu zaman zarfında cumhuriyet dönemi mîmârisine damgasını vurmasını sağlayacak 100’ün üzerinde mîmârî proje ve yapının çoğunu gerçekleştirip Akademi’deki öğrencilerle pek çok Osmanlı anıtının, saray ve köşklerinin rölövelerini çıkartıp belgeleyerek değerli bir arşiv oluşturmak hâricinde Türk evinin tipolojisi üzerine teorik çalışmalar yapmış ve ilk kitabı, Türk Evi Plan Tipleri adıyla 1954’te yayınlanmıştır. 1969 ve 1973’te yayınlanan iki ciltlik Köşkler ve Kasırlar ile 1976’da yayınlanan Türk Bahçeleri ve genel bir mimarlık târihi eseri olan Türk Mimarlık Eserleri’nden sonra Türk konut mîmârisi üzerine son çalışması, 1984, 1986 ve 1987 yıllarında 3 cilt hâlinde neşredilen yarım kalmış bir eser olan Türk Evi’dir.

Sedat Hakkı, Akademi’de, bilhassa bâzı gelenekçi yaklaşımlara karşı “Millî Mîmârî” seminerleri vâsıtasıyla yeni cumhuriyetin mimarlık anlayışını Avrupa işlevselciliğinin etkileriyle harmanlayarak millî bir mîmârlık yolunun açılmasını sağlamaya çalışmış, 1950’lere kadar etkisini sürdürecek olan ve en önemli örneğini – her ne kadar Hitit arslanları ve Pers figürleriyle dolu eklektik bir Yunan tapınağına benzese de – Emin Halil Onat ve Ahmet Orhan Arda tarafından tasarlanan Anıtkabir’le verecek olan bu yaklaşım, İkinci Ulusal Mîmarlık Akımı olarak adlandırılmıştır.

Sedat Hakkı’nın pek çok mîmârî projesi içinde en önemlileri 1931’de tasarladığı Budapeşte Sergisi Türk Pavyonu ve 1939’da tasarlanan New York Sergisi Türk Pavyonu ile Ahmed Ağaoğlu Evi (1937), Fethi Okyar Köşkü (1937), İnhisarlar Umum Müdürlüğü binası (1937), İstanbul Üniversitesi’nin Fen ve Edebiyat fakülteleri (Emin Onat’la, 1943), T.C. Yeni Delhi Büyükelçiliği (1966), Akbank Genel Müdürlük binası (1967 – 1968), Hindistan Büyükelçiliği (1968), Prenses İkbal Moneim Yalısı (1971 – 1972), Pakistan Büyükelçiliği (1974) ve Atatürk Kitaplığı’dır (Hamdi Şensoy’la, 1974). 1983’te Kültür ve Turizm Bakanlığı büyük ödülü ile 1986’da Uluslararası Ağa Han Mîmarlık Ödülü’nü kazanan Sedat Hakkı Eldem, Zincirlikuyu Mezarlığı’nda medfundur.

Göktürk Ö. Çakır

 Türk fikir hayâtının önde gelen isimlerinden Nurettin Topçu, Erzurum’daki Rus işgâli sırasında orduda topçu olarak görev yapan dedesi Osman Efendi’nin bu vazifesinden mülhem, Topçuzâdeler lakabıyla anılan Erzurumlu bir âilenin çocuğu olarak İstanbul’da dünyâya gelmiştir. İlk öğrenimini Büyük Reşid Paşa Numûne Mektebi’nde, orta tahsilini ise Vefa İdâdîsi’nde tamamlayan Topçu, İstanbul Erkek Lisesi’ni 1928’de bitirdikten sonra Avrupa’da eğitim görmek için girdiği sınavı kazanarak Fransa’ya gitti. Fransızcasını geliştirdikten sonra Strasburg Üniversitesi’nde felsefe tahsiline başlayan Topçu, bu eğitimi boyunca, Türkiye’den Fransa’ya gelen, kimi o esnâda tanınmış kimi sonraki dönemlerde alanlarında temâyüz edecek bâzı önemli isimlerle de tanışma imkânı buldu. Bunlar arasında, Remzi Oğuz (Arık) ve Ziyaeddin Fahri (Fındıkoğlu) gibi bilhassa Anadolucu düşünce içerisinde isimleri Topçu’yla berâber anılacak olan, aynı zamanda Türk arkeolojisi ve sosyolojisinin öncü isimlerinin dışında, Ali Fuat (Başgil), Hâlide Edip (Adıvar) ve Adnan (Adıvar) da yer almaktadır.

Fransa’da dil öğrenmeye başladığı sıralarda L’Action (Hareket / Eylem) teziyle Fransız düşünce târihinde önemli bir yer edinmiş olan Maurice Blondel ile tanışan Topçu, ileride, Blondel’in ahlâkî ve metafizik her tür insan faaliyeti olarak tanımladığı hareket felsefesinden, felsefenin araçlarını kullanarak irâde yoluyla tabiatüstüne ulaşmayı amaçlayan düşüncesinden etkilenerek çeşitli ahlâk anlayışları karşısında, Selçuklu ve Osmanlı tecrübesini, üzerinde şekillendikleri Anadolu coğrafyasını merkez ittihaz etmek sûretiyle ele alıp, geliştireceği bir ahlâk ve irâde felsefesini savunacaktır. A. Gündoğan’ın ifâdesiyle Topçu’nun hareket felsefesine olan eğilimini onun düşüncesinde önemli bir yere sâhip olan Anadolu gerçeği ve İslâm tasavvufundan ayırmak mümkün değildir. Şarkiyatçılığın önemli ismi ve Hallâc-ı Mansur hakkında muazzam bir çalışmanın müellifi olacak olan Louis Massignon’a, O. Okay’ın tâbiriyle, (artık) “Fransızca’yı en doğru bilen birkaç Türk’ten biri” olarak, Türkçe dersleri de veren Nurettin Topçu’nun, Blondel’in Hıristiyan personalizmine karşılık kendi hareket felsefesinin temelinde yer alacak mistik sezgiden İslâm tasavvufuna yönelen ilgisinin kaynağında büyük oranda bu âlimin tesirleri vardır.

1934 yılında, ahlâk felsefesiyle ilgili hazırladığı ve çok sonraları, 1995’te İsyan Ahlâkı adıyla tercüme edilecek olan Conformisme et Révolte-Esquisse d’une Psychologie de la Croyance adlı teziyle[1] Sorbonne’dan felsefe doktorası alan ilk Türk öğrenci olan Topçu, 1934’te Türkiye’ye dönerek Galatasaray Lisesi’nde felsefe hocası olarak göreve başladı ve böylece, kırk yıl boyunca, kendi ifâdesiyle, “mâbede girer gibi” gireceği sınıfa, ilk adımını attı. Kısa bir süre sonra, okul müdürünün bâzı öğrencilere iltimas geçmesi talebini reddettiği için İzmir Atatürk Lisesi’ne tâyin edilen Topçu, bu şehirde, Şubat 1939’da, ilk müessiri Blondel’in felsefesinden esinlenerek ismi konulan,  Hareket dergisini çıkarmaya başladı.

Topçu’nun, Cumhuriyet’in kurucu kadrolarını eleştirdiği bir yazısı dolayısıyla İstanbul Vefa Lisesi’ne nakledilmesiyle, 6. sayısından îtibâren yayımı İstanbul’da sürdürülen ve düşünce târihimizde çok mühim bir mevkii işgâl eden Hareket dergisi, bâzısı on üç yılı bulan fâsılalarla, Topçu’nun vefâtından altı yıl sonraya kadar neşredilmiştir. 158 sayısı Topçu’nun idâresinde çıkan ve 186 sayı yayınlanan derginin en faal devresi, Ocak 1966 – Mart 1977 târihleri arasındaki periyottur. Bu dönemde 115 sayı yayınlanmış ve Mart 1979 – Eylül 1981 yılları arasında çıkan son evresinde Fikir ve Sanatta Hareket adını almış olan dergi, ilk neşredildiği günden îtibâren resmî ideolojinin dışında bir çizgi tâkip etmiş; millî târihi İslâm dini ile kaynaşmış Anadolu Türklüğünün mâcerâsı olarak ele alan Anadolucu bir milliyetçiliğin ve İslâm toplumunun gerçek nizâmı olarak görülen sosyalizm üzerinde yükselen İslâmî bir düşüncenin savunuculuğunu yaparak, Topçu’nun, derginin otuzuncu yılındaki değerlendirmesinde belirttiği şekilde, “İlâhî prensiplerini Kur’an’da buldu(kları) bir kalp ahlâkının felsefî temellerini” oluşturmaya çalışmıştır. Topçu, İslâm sosyalizmiyle telif edilmiş bir milliyetçilik fikrini savunmakla birlikte, Ziya Gökalp’ın temsil ettiği milliyetçi anlayış içerisindeki ferdi cemiyete fedâ eden, “fert yok cemiyet var”cı sekter cemiyet idealizmini reddetmiş, insanın, özgür irâdesiyle cemiyetten daha güçlü olabilmesini sağlayan şahsiyetiyle önemli olduğunu belirterek, onun, hem kendi hodkâmlığında hem cemiyet idealizminde yok olmadan denge içinde yükselmesini sağlayacak bu şahsiyete önem vermiştir. Ayrıca İ. Kara’ya göre, Topçu’nun tasavvuf ve bilhassa vahdet-i vücut telakkisi de “şahsiyeti öne çıkaran bir isyan, irâde ve hareket fikri taşıması dolayısıyla kelâm ve fıkha dayalı” diğer İslâmî yordamların önüne geçirilmiştir. Onun sosyalizminin bir iktisâdî mesele olmaktan ziyâde bir ahlâk meselesi olmasında da bu şahsiyetçiliğinin etkisi vardır.

Hareket dergisi, Türk fikir hayâtında, özellikle milliyetçi İslâmî eğilimleri olan dergiler içerisinde, tıpkı Büyük Doğu dergisi gibi, bir ana damar teşkil etmiş ve Nurettin Topçu’nun ağırlığının ve yönlendiriciliğinin hissedildiği bütün yayın hayâtı boyunca, “Hareket ekolü” adıyla anılan bir düşünce geleneğinin oluşmasını sağlamıştır. 1953’te kapatılan Türk Milliyetçiler Derneği ile aynı yıl açılan Milliyetçiler Derneği içinde çeşitli faaliyetler yürüten Topçu’nun dergisinde imzâsı olan isimlerin, birbirinden çok uzak olmamakla birlikte, Topçu tarafından doktrine edilmiş tek bir fikrî çizgide yer almadıklarını da belirtmek gerekir. Sayfalarında Hilmi Ziya Ülken, Mehmet Kaplan, Remzi Oğuz Arık, Hasan Basri Çantay, Ahmet Kabaklı, Ali Nihat Tarlan, Emel Esin, Cemil Meriç, Tarık Buğra, Mustafa Kutlu gibi ilim, fikir, sanat ve edebiyat târihimizin önemli sîmâlarını barındıran dergi, 1967’den 1975’e kadar aynı adla kitap yayıncılığı da yapmış ve o târihten îtibâren bu yayın faaliyeti Dergâh Yayınları adıyla günümüze kadar ulaşmıştır.

Nurettin Topçu, 1968’de, kendisi üzerinde etkisi büyük bir diğer filozof olan ve Necmeddin Kemal’in ifâdesiyle “Türk düşüncesinde ruhçu ve mâneviyatçı bir çizginin teşekkülünde” tesir sâhibi Henri Bergson hakkında kaleme aldığı, Bergson başlıklı doçentlik çalışmasını neşretmiştir. Tıpkı aynı kaynaktan beslenen Necip Fazıl gibi, onun milliyetçiliğinin rûhî muhtevâsında da Bergson’un katkısı önemlidir. Bu, Topçu’nun, tenkit ettiği bir sosyolojizmi Durkheim’ın etkisiyle benimseyen, Gökalp milliyetçiliğinin karşısında, yeni bir anlayışı ortaya koymasını sağlayan başka bir fikrî verâset halkası oluşmasını sağlamıştır. Böylece o, Hegel’in anlayışına da benzeyen bir millet târifini, geçmişten geleceğe uzayan soyut tasavvurlarla oluşmuş bir târih anlayışına yaslanarak yapmış; özgün bir milliyetçi damarın, hem resmî tezlerden hem onların hâricinde olmakla berâber onları da besleyen Gökalp çizgisinden farklı bir mecrânın meydana çıkmasını sağlamıştır.

Nurettin Topçu’nun, doktora ve doçentlik çalışmaları ile sosyoloji, psikoloji, felsefe, mantık ve ahlâk konularında kaleme aldığı ders kitapları dışındaki bütün eserleri yazılarından yapılan derlemeler olarak vücut bulmuştur. Ayrıca Hareket dergisi dışında Komünizme Karşı Mücadele, Türk Yurdu, Büyük Doğu, Sebîlürreşâd gibi mevkûtelerde; Akşam, Yeni İstanbul, Son Havadis gibi gazetelerde yazılar yazan bu önemli mütefekkirin, 1926 – 1936 yılları arasında telif ettiği; fakat ölümünden çok sonra, 1999’da neşredilen Reha adlı bir aşk romanı ile Taşralı başlığı altında bir araya getirilen hikâyeleri de bulunmaktadır.

Göktürk Ö. Çakır

Türk matematikçiliğinin büyük ismi Cahit Arf, Selanik’te doğmuştur. Balkan Savaşı’nın patlak vermesi üzerine, âilesiyle berâber İstanbul’a gelmiş, Beşiktaş Sultânîsi’nde başlayan eğitimi, Millî Mücâdele’nin îlânıyla Ankara’ya taşınmaları üzerine yarım kalmıştır. Önce tekrar İstanbul’a dönen ve oradan İzmir’e taşınmaları sebebiyle ortaöğrenimini İzmir Sultânîsi’nde tamamlayan ve 1926’da Fransa’ya lise tahsili için gönderilen Cahit Arf, burada St. Louis Lisesi’ni bitirdikten sonra, 1928’de, Türkiye’ye gelir ve bu sırada Maarif Vekâleti’nin açtığı yurtdışı eğitim sınavına, İzmir Sultânîsi’nin kendisini aday göstermesi üzerine katılıp kazanır ve tekrar Paris’e dönerek École Normale Supérieure’da yükseköğrenime başlar.

1932’de buradan mezun olduktan sonra, Bakanlığın doktora yapması yönündeki talebini reddederek İstanbul’a gelen ve Galatasaray Lisesi’nde öğretmenlik yapmaya başlayan Cahit Arf, üniversite reformu sırasında, doçent adaylığı teklifiyle çağırılması üzerine İstanbul Üniversitesi Matematik Kürsüsü’ne geçmiş ve 1937’de doktorasını yapmak için Göttingen Üniversitesi Matematik Bölümü’nde Helmut Hasse’in öğrencisi olmuştur. 1938’de, matematik literatüründe Hasse – Arf Teoremi olarak adlandırılacak birtakım sonuçlar elde ettiği doktorasını tamamlayıp İstanbul Üniversitesi’ne dönen ve 1943’te profesör, 1955’te ordinaryüs profesör olan Arf, bu zaman zarfında ABD’deki Maryland Üniversitesi’nde misâfir profesör olarak çalışmış, Mainz Akademisi’nin muhabir üyeliğine seçilmiştir. 1962 – 1963’te Robert Kolej’de çalışan ve 1964 – 1966’da araştırmalarını sürdürmek için Princeton’daki Institute for Advanced Study’de bulunan Cahit Arf, 1967’den îtibâren ODTÜ Matematik Bölümü’nde çalışmaya başlamış, 1980’de kendi isteğiyle buradan emekli olmuştur.

Cahit Arf, 1941 yılında Crelle dergisinde neşrettiği ve matematikte “kuadratik formlar” olarak bilinen birtakım değişmezler hakkındaki çalışmasında, söz konusu formları sınıflandırıp dünya matematik literatürüne “Arf invariantları (değişmezleri)” adıyla geçecek olan değişmezleri inşâ etmiş, cebirsel ve diferansiyel topoloji ile geometride hâlâ yerini koruyan bu yayınıyla dünyâ çapında tanınmıştır. 1945’te ise, sınıflandırma problemlerinin yüksek boyutlu uzaylarda bulunan tekil eğrilere uygulanmasıyla ilgili bir matematik meselesini ele alıp tamamıyla çözmüş, problemi çözerken gözlediği ve “karakteristik halka” adını verdiği halkalar, 1949’da konuyla ilgili makâlesinin Proceeding of London Mathematical Society’de neşrinden sonra matematik literatürüne “Arf halkaları” adıyla girmiştir. M. Bilan’dan öğrendiğimize göre, Cahit Arf, 1980’den îtibâren, 19. asrın büyük matematik âlimi Bernhard Riemann’ın adıyla, Riemann Hipotezi olarak bilinen probleme eğilmiş, bu Alman matematikçinin Zeta fonksiyonu olarak tanımladığı problemin sağlaması için inşâ ettiği Arf – Zeta fonksiyonu ile bu sağlamayı başarmış; fakat onun, diğer basamaklara ilişkin çalışmalarında hangi aşamaya geldiği bilinmiyormuş.

1985 – 1989 yılları arasında Türk Matematik Derneği’nin başkanlığını yürüten ve vefâtına kadar TÜBİTAK’ın Marmara Araştırma Merkezi’nde matematik çalışmalarını sürdüren Arf, ilk çalışmalarından îtibâren cebir, sayılar kuramı, elastisite kuramı, mühendislik matematiği ve analiz gibi farklı matematik kollarında özgün sonuçlara ulaşacağı ve literatüre kendi adıyla geçecek olan ilmî çalışmalarıyla temâyüz etmiştir. İnönü Ödülü (1948), TÜBİTAK Bilim Ödülü (1974) gibi ödüllerin sâhibi olan bu büyük matematikçi, İTÜ, KTÜ ve ODTÜ tarafından fahrî doktoralarla onurlandırılmış; 1993’te Türkiye Bilimler Akademisi’nin şeref üyeliğine seçilmiş, 1994’te Fransa’dan Commandeur des Palmes académiques nişanını almıştır.

“Matematik tümevarımsal bir bilimdir ve bu tümevarımsal bilim sonsuz kümeler için geçerli. Bu sonsuzlukları tümevarımsal bir şekilde kavrıyoruz ve kavradığımız zaman da o sonsuzluğu hissediyoruz. Ve bu bize mutluluk veriyor, çünkü ölümü unutuyoruz… Herkes ölümsüz olduğunu hissettiği alanda çalışmak ister. Ben de matematikte kendimi ölümsüz hissettim” diyen ve matematiğe, İzmir Sultânîsi’ndeki matematik öğretmeni Nazmi İlter’in ilgisiyle bağlanan Cahit Arf, D. Çoker’in alıntılayarak aktardığı özyaşamöyküsünde ilmî kariyerini özetledikten sonra bir bilim insanı için manifesto kabûl edilebilecek umdeler va’z etmiştir: Ona göre, ezberden kurtulmak ve anlamaya çalışmak gereklidir ve bilim, bilgiyi sınıflayıp kavramlar hâline getirdikten sonra bunları sebep – sonuç ilişkileriyle düzenlemekten doğar. Bilimin yeşermesi için onunla uğraşanların sağlıklı bir muhiti olması gerektiğine inanan Arf, toplumun büyük kalabalıkları dalkavukluk ve bağnazlığa batmışsa orada bilim adamı için sağlıklı bir atmosferin yaratılamayacağını; belli bir refah seviyesine ulaşamamış bir toplumda düşünceden ziyâde ihtiyaçların ön plâna geçeceğini, insanların düşünmeye başlayabilmeleri için refah seviyelerinin yükselmesi gerektiğini belirtmiş; bilim adamlarının her tür kayıttan âzâde olarak emir almamalarının lüzumlu, özgürce üretmek için de muhtaç kalmamalarının zorunlu olduğunu ifâde etmiştir. Bununla birlikte, toplumun haylazlık baskısı güçlü olduğundan ve fazla imkânların insan tabiatını kaydırabileceği gerçeğinden hareketle, bilim adamının zengin de olmaması lâzım geldiğini söylemiştir.

 Türk matematikçiliğinin bu büyük ismi, Zincirlikuyu Mezarlığı’nda medfundur.

Göktürk Ö. Çakır

Alaylı deniz yüzbaşısı ve (II.) Abdülhamid’in yâverlerinden Çanakkale gâzisi Şebinkarahisarlı Tâhir Bey’in oğlu ve asıl adı İsmail Kemalettin olan romancı Kemal Tahir’in çocukluğu On Yıllık Savaş’ın içinde geçti. Eğitimini çeşitli şehirlerde sürdürdükten sonra Kasımpaşa’daki Cezayirli Hasan Paşa Rüşdiyesi’ni 1923’te bitirip Mekteb-i Sultânî’ye kaydoldu; fakat annesinin ölümüyle birlikte hem okulu hem de evini terk etti. Avukat kâtipliği ve Zonguldak Kömür İşletmeleri’nde ambar memurluğu gibi işler esnâsında ilk şiirlerini 1931’de Abdullah Cevdet’in İctihad mecmuasında yayınladı. 1932’de İstanbul’a dönerek Vakit, Haber ve Son Posta gazetelerinde musahhihlikten tercümanlığa kadar çeşitli görevleri deruhte etti. Ayrıca Yedigün ve Karikatür dergilerinde sekreterlik ve Tan gazetesinde yazı işleri müdürlüğü yapan Kemal Tahir, 1933 – 1934 yıllarında Arif Nihat Asya ve birkaç arkadaşıyla birlikte Geçit dergisini yayınladı.

1935 – 1940 yılları arasında adaptasyon romanlar kaleme alan ve 1936’da Namık Kemal İçin Diyorlar Ki adlı derlemeyi hazırlayan Kemal Tahir, 1938 Mayıs’ında Yavuz zırhlısında gerçekleşen isyan girişimi hakkında açılan dâvâda 1929’da tanıştıktan sonra sanat ve görüşleri üzerinde önemli tesiri bulunan Nâzım Hikmet’le birlikte yargılandı ve askeri isyâna teşvik etmek ithâmıyla suçlu bulunarak on beş sene ağır hapse mahkûm edildi. İlk hikâyelerini Cemalettin Mahir adıyla, bu tutukluluğu esnâsında, 1941’de, Tan gazetesinde neşreden Tahir, 1950 genel affıyla serbest kalmış ve hikâyelerini Bunlar Göl İnsanları başlığıyla kitaplaştırdığı 1955 yılında, 6 – 7 Eylül Olayları’nda halkı isyâna teşvik suçlamasıyla içeri alınıp altı ay tutuklu kalmıştır. 1950’li yıllarda, Çağlayan Yayınevi’nin, Amerikalı yazar Frank Morrison’dan Mike Hammer romanlarını çevirttiği Kemal Tahir, bu dizinin Türk halkının ilgisini çekmesi ve yazarın aynı konuda yeni kitaplar yazmaması üzerine konuyu kendisi ele alır ve bu meşhur dedektif için F. M. imzâsıyla, “aslından daha iyi olmakla itham edilen”, birkaç yeni uyarlama roman yazar. Bu ilginç durum sâdece Kemal Tahir’le sınırlı kalmamış, ülkemizde pek çok “Mayk Hammer” uyarlaması kaleme alınmıştır.

Kemal Tahir, 1956’da Esir Şehir üçlemesinin ilk kitabı olan ve mütâreke dönemi İstanbul’undan çeşitli insan profillerinin anlatıldığı Esir Şehrin İnsanları’nı yayınlar ve 1957’de kısa süreli bir girişim olan Düşün Yayınevi’ni kurar. Aynı yıl, Rahmet Yolları Kesti romanıyla Yaşar Kemal’in İnce Memed’inde yüceltilen eşkıya tipini, Andre Maurois’ten, “ahlâkî temeli sağlam olmayan toplumların, içlerindeki barbarlığın da baskısıyla kendi soyguncularına hayranlık duyacağı”na dâir bir alıntıyla sorgulayıp yıkma girişiminde bulunur ve dikkat çeker. 1962’de yayınlanan Esir Şehrin Mahpusu’nda, ilk kitaptaki Kamil Bey karakterinin mütâreke İstanbul’undaki hapis hayâtını anlatan usta romancı, bu dizinin son romanı olarak 1971’de yayınladığı Yol Ayrımı’nda ise, Millî Mücâdele’den zaferle çıkan Türkiye’de, bu mücâdeleyi birlikte yürütenlerin kendi aralarındaki siyâsî çekişmelerini Serbest Fırka’nın kuruluş süreci etrâfında işlemiştir. 1965’te yayınlanan Yorgun Savaşçı’da, Esir Şehir Üçlemesi’ndeki karakterlerden biri olan Cehennem Topçu Cemil üzerinden Millî Mücâdele’nin düzenli ordu öncesi dönemini ve yaşanan sıkıntıları anlatmış, 1969’da neşredilen Kurt Kanunu’nda ise İzmir suikastı çevresinde yeni rejimin İttihatçılarla hesaplaşıp onları tasfiye etmesini işlemiştir. Böylece romanlarıyla cumhuriyete giden târihsel süreci, resmî târih anlatısının dışına çıkan eleştirel bir nazarla ele alarak kendi görüşleri doğrultusunda ortaya koyan Kemal Tahir, bilhassa sol çevrelerin uzak kaldığı Osmanlı toplumunun ve târihinin meseleleriyle de ilgilenmiş, etkilendiği fakat yer yer eleştirmekten çekinmediği Asya Tipi Üretim Tarzı meselelerinin içinde yerli ve millî bir ses çıkarma gayretiyle, 1967’de, tezli bir târihî roman olan Devlet Ana’yı edebiyatımıza kazandırmıştır. Bu kitapta, çöküşün eşiğindeki Anadolu Selçukluları’nın bir uç topluluğu olan Osmanlılar’ın, sınır kaynaşmaları, savaşçı dervişler, hıristiyan şövalyeler ve Moğol tazyiki altında kerîm devlet düşüncesi ve pürist bir Müslümanlığın adalet ve mülk anlayışı çerçevesinde nasıl yeni bir devlet kurdukları, son derece canlı ve kaynağını Dede Korkud gibi millî metinlerden alan hoş bir destan dili içerisinde anlatılmıştır. Eser, bu özelliğiyle, 1968’de Türk Dil Kurumu roman ödülünü de kazanmıştır. Kemal Tahir’in Karılar Koğuşu (1974), Hür Şehrin İnsanları (1976) gibi romanları ise vefâtından sonra basılmıştır.

Önceleri Sovyetler Birliği tesirinde bir Marksizme, bilhassa Nâzım Hikmet’le tanışıklığı dolayısıyla yakınken, zaman içerisinde bu bakışı terk eden; hem millî târihe duyduğu ilgi hem bu kaynaktan beslenen yerli bir anlayışı kurmak maksadıyla yürüttüğü çok geniş kapsamlı çalışmaları da bulunan Kemal Tahir’in, bu vâdideki kalem işleri ölümünden çok sonra, 1989 – 1993 yılları arasında, Notlar ana başlığı altında on beş cilt hâlinde yayınlanmıştır. Kemal Tahir, Atatürk’e ve cumhuriyet devrimlerine de eleştirel gözle bakmış, köksüz Batılılaşma hamlelerini ve kendi köklerimizden bizi koparan uygulamaları tartışmaktan içtinâb etmemiştir.

Göktürk Ö. Çakır

Tam adı Mehmet Ekrem Salih olan Türk arkeolojisinin büyük ismi; yetiştirdiği ve Türk üniversitelerinde hocalık yapan, alanının önde gelen sîmâları olarak temâyüz etmiş pek çok arkeolog olması dolayısıyla “hocaların hocası” unvânıyla anılan Ekrem Akurgal, bugün İsrail’in kuzeyinde yer alan Hayfa’nın Tulkarem kasabasına bağlı bir kıyı yerleşiminde, bir arkeolojik yerleşim olan Caesaria kentinin yakınlarında dünyâya gelmiş ve iki yaşına kadar burada kalmıştır. İstanbul’da bir müddet ikâmet eden âile, Ekrem üç yaşına geldiğinde Akyazı’daki çiftliklerine yerleşmiş; geleceğin büyük arkeoloğu da beş yaşına dek bu çiftlikte yaşamıştır.

1916’da okumak üzere İstanbul’a, halasının yanına, gönderilen Ekrem, 1917’de Mercan Sultânîsi’ne girmiş, dört yıl burada tahsîl gördükten sonra öğrenimini Vefa İdâdîsi’nde sürdürmüştür. Dokuzuncu sınıfta İstanbul Lisesi’ne geçen Ekrem, İkbal Kıraathânesi ve Sultanahmet’teki poker kulüplerine müptelâ olunca, bu iptilâsından kurtulabilmek için babasından kendisini okula leylî, yâni yatılı yazdırmasını istemiş ve bu sâyede okulunu birincilikle bitirebilmiştir. G. Tok’tan öğrendiğimize göre, bu yıllarda edebiyâta ilgi duyan, Ahmed Hâşim’e ve Peyami Safa’ya şiir ve hikâyelerini gösteren Ekrem’in birkaç hikâyesi o zamanki bâzı gazetelerde neşredilmiş, edebiyâtı bir ukde olarak içine yerleştirip “şimdilik” kaydıyla Hukuk Fakültesi’ne girmiştir.

O günlerde Atatürk’ün târih teziyle de ilgilenmeye ve bu konuda neşredilen yazıları tâkip etmeye başlayan Ekrem, bir gazete haberinde İstanbul Erkek Lisesi’nin 1930 – 1931 mezunlarından Avrupa sınavlarına aday gösterilen üç kişinin arasında kendi resmini ve ismini görünce derhâl bu sınava katılıp târih ve arkeoloji kontenjanına adını kaydettirmiş ve neticede arkeolojiye ayrılan tek kontenjana alınarak 1932 sonbaharında Almanya’ya gönderilmiştir. Nazi iktidarının yükselmeye başladığı muhâtaralı bir dönemde, bir yıl Schlupsorta Gymnasium’unda eğitim aldıktan sonra 1933 – 1940 arasında ünlü arkeolog Gerhart Rodenwalt’ın yanında klâsik arkeoloji tahsil eden ve 1939’da Lykia kabartmaları hakkındaki doktora tezini bitiren Ekrem Akurgal’ın bu çalışması, 1942’de Berlin’deki Alman Arkeoloji Enstitüsü tarafından Griechische Reliefs aus Lykien adıyla neşredilmiştir. Akurgal, Hitler’in Polonya’yı işgâli üzerine, Türkiye’den gelen tâlimatla 1940 Kasım’ında ülkeye dönmüştür. 1941’in ilk günü, DTCF’de asistan olarak göreve başlayan ve Harpy Anıtı hakkında Berlin’deyken hazırladığı tezle doçent olan Akurgal, yazılı bir tezle bu unvânı alan ilk ilim adamımızdır.

 İlk iş olarak fakültedeki arkeoloji kitaplığını genişleten Akurgal, ilmî çalışma vasatını sağladıktan sonra 1948’den îtibâren Anadolu arkeolojisine katkı yapacak ve antik İonya üzerine yoğunlaşacak kazı çalışmalarına başlar. Böylece kırk yılı aşacak bir mesâiyle Smyrna (1948 – 1951 / 1966 – 1992), Phokaia (1952 – 1957 / 1970), Daskyleion (1953 – 1959), Pitane (1959) ve Erythrai (1964 – 1982) gibi kentlerle Sinop’ta kazı çalışmaları gerçekleştirip bunların ilmî yayınlarını yapan Akurgal, 1949’da profesör olmuştur. Türk arkeolojisine hizmetlerinin yanı sıra, Katharina Otto-Dorn’u Türkiye’ye çağırarak 1956 yılında Türk Sanatı Tarihi Kürsüsü’nün de kurulmasını sağlayan Akurgal, 1943’te üye olduğu Türk Tarih Kurumu’nun, birincisi 1951 – 1961 arasında, ikincisi 1982 – 1983 arasında olmak üzere iki ayrı dönem Genel Sekreterliği görevini yürütmüş, 1957’de ordinaryüs unvânını almış, 1958 – 1959’da DTCF’nin dekanlığını deruhte etmiştir. Diğer yandan 1956’da DTCF’nin ilmî bir yayını olan Anatolia dergisini kurarak altı yıl boyunca idâre eden Akurgal, yurtdışında da Epigraphica Anatolica ve Kadmos adlı Alman dergilerinin, Arceo adlı İtalyan dergisinin editörlüğünü yapmıştır.

Bu idârî işler bir tarafa bırakılacak olursa, onun en önemli ilmî başarısı, klâsik arkeolojinin stil kritiği adı verilen târihlendirme yöntemini Ön Asya ve Anadolu’nun mühim uygarlıklarının sanat eserlerine uygulamak sûretiyle oluşturduğu kronolojiler ve hâlâ verdiği adla anılmaya devâm eden sanat dönemlerini tasnif etmek olmuştur. Bu yolda ilk çalışma, 1946’da yayınlanan Remarques Stylistiques sur les reliefs de Malatya adlı eser olmuş, burada Malatya’daki Geç Hitit kabartmaları ele alınmış, üç yıl sonra yayınlanan Spathethitische Bildkunst adlı eserinde Geç Hitit tasvir sanatlarının evreleri bir sentez hâlinde ortaya konulmuştur. Akurgal, 1955 yılında ise bu defâ Phrygische Kunst adlı eseriyle Frig sanatını ele almıştır. Anadolu ve Hitit sanatlarına dâir genel nitelikli büyük kitaplarının ardından 1968’de Urartu sanatını ve eski İran sanatıyla ilişkilerini incelediği Urartaische und Altiranische Kunstzentren adlı kitabı Türk Tarih Kurumu tarafından yayınlanmıştır. Ekrem Akurgal’ın, kendi ifâdesine göre, en önemli eseri, Doğu sanatlarını incelerken ulaştığı sonuçları yılların ilmî birikimiyle ortaya koyup bunların Yunan sanatının oluşumu ve gelişimi üzerindeki tesirlerini ele aldığı Orient und Okzident adlı eseridir. 1966’da Almanca olarak neşredilen bu eser, iki yıl sonra The Birth of Greek Art adıyla İngilizce’ye ve ayrıca İtalyanca’ya çevrilmiş, Amerika’da da basılmıştır. Ne yazık ki bu eser, ilim adamının kendi ana dilinde hâlâ neşredilmemiştir. Türk arkeoloji ilminin tanınırlığını artırmak amacıyla yayınlarını özellikle yabancı dillerde yapan Akurgal’ın 1980’ler ve 1990’lar boyunca, önceki yayın faaliyetlerinin muhassalası olacak türde Türkçe kitapları da neşredilmiştir.

Ömrü boyunca Türkiye üniversiteleri dışında pek çok Avrupa üniversitesinden şeref doktorası alan, aralarında Alman ve Avusturya arkeoloji enstitülerinin de bulunduğu pek çok ilmî kuruluşun ve Avusturya Akademisi, İsveç Akademisi, Fransız Akademisi, İtalyan Akademisi gibi saygın kurumların aslî üyesi olan Akurgal, 1979’da Federal Almanya Büyük Liyâkat Nişanı Yıldızlı Rütbesi’nin ve Goethe Madalyası’nın, 1981’de T.C. Kültür Bakanlığı Büyük Ödülü’nün, 1987’de İtalyan Commandatore Nişanı’nın ve 1990’da Fransa Cumhurbaşkanı tarafından tevcih edilen Legion d’Honneur Officier rütbesinin sâhibi olmuştur. İlmî mesâisiyle Türk arkeolojisine yaptığı katkılar sâyesinde ve ortaya koyduğu çalışmaların gücüyle yabancı ilim çevrelerinde millî arkeolojimizin îtibârını artıran “hocaların hocası”, o dönemki cumhurbaşkanının uygun bulmaması üzerine, ne yazık ki vasiyetine uygun olarak on yıllar boyunca gün yüzüne çıkardığı antik Smyrna kentine değil, Kokluca Mezarlığı’na defnedilmiştir.

Göktürk Ö. Çakır

Erol Güngör’ün, “memleketimizde bir elin parmakları kadar az sayıdaki ilim adamlarından biri” olarak tanımladığı Türk iktisat târihçisi ve sosyolog Sabri Ülgener, İstanbul Cağaloğlu’ndaki Gümüşhânevî Dergâhı’nda dünyâya gelmiştir. Dedesi, Ahmed Ziyâeddin Gümüşhânevî’nin halîfelerinden İsmâil Necâti Efendi, babası ise İstanbul’un cumhuriyet dönemindeki ilk müftüsü Mehmet Fehmi Ülgener’dir. Hakkında bir monografi kaleme alan A. G. Sayar’dan öğrendiğimize göre Kâzım Karabekir, Ali Fuat Cebesoy, Oktay Rifat, Nâzım Hikmet, Mehmet Ali Aybar gibi cumhuriyetin sanat ve siyâset hayâtının önde gelen isimleriyle kuzen olan Ülgener, ilk tahsiline Divanyolu’nda bir okulda başladıktan sonra İstanbul Sultânîsi’nin ibtidâî kısmına geçmiş ve ortaöğrenimini bu okulda tamamlamıştır. Babasından şer’i ilimler ile Arapça ve Farsça’yı, kendi gayretiyleyse Almanca’yı öğrenen Ülgener, 1932’de Dârülfünûn’da hukuk öğrenimine başlamış, buradan 1935’te mezun olduktan sonra, Hukuk Fakültesi’nde İktisâdiyat ve İçtimâiyât Kürsüsü’nde asistan olarak akademik hayâtına başlamıştır.

Bir yıl sonra, yeni kurulan İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi’ne geçen Ülgener, 1937’de, Yakın Şark Türk İslâm Dünyasının İktisat Ahlâkı Zihniyeti başlıklı teziyle doktor olmuştur. Onun, tefekkür dünyasının anahtar kavramı olan zihniyet târihine yönelmesinde ve iktisâdî hayâtımızı şekillendiren normları Osmanlı yaşam, kültür ve edebiyâtının kaynaklarından elde ettiği verilerle açıklayan girişimlerinin ortaya koyduğu metodun kaynağında Max Weber’in yer almasında, bilhassa üniversite reformu sonrasında Almanya’dan Türkiye’ye gelen ve İstanbul’da ders vermeye başlayan Alman hocaların tesiri büyüktür ve Ülgener’in onlar için, “aşere-i mübeşşere” tâbirini kullanması da bu tesirin derecesini ortaya koymaktadır. Ayrıca, yine bu ifâdenin gölgesinde, A. G. Sayar’dan alıntılayarak belirtmeliyiz ki, “Fikri hayatının kristalleşmesinde, bir sosyal bilimci olarak din sosyolojisinden hareketle iktisat zihniyeti araştırmalarına yönelmesinde onun “baba” tarafından tevarüs ettiği eğilimlerin (de) payı büyüktür.”

1941’de Kapitalizmden Evvel İâşe Buhranları başlıklı teziyle doçent olan Ülgener’in ilk makâlesi de aynı yıl İktisat Fakültesi Mecmuası’nda neşredilen ve kendi ifâdesiyle, “Ortaçağ ekonomi zihniyeti meselelerine başlangıç teşkil etmek üzere mevzuun umumî problemlerini gözönüne koymayı” amaçladığı,  “İktisadî Hayatta Zihniyetin Rolü ve Tezahürleri” olmuştur. “Fizik âlimi nasıl bütün haricî şartları tecrit eder, meselâ bir cismin, havadan tahliye edilmiş bir mekânda sukut kanunlarını araştırırsa, iktisatçı da insanın bütün indî ve irrasyonel tesirlerinden tecrit edilmiş bir mekânda bu emtia, sermaye ilâh. yığınlarının seyrini tanzim eden kanunları araştırmalıdır deniyordu; böylece iktisat ilmi doğrudan doğruya bir miktar ve kemiyet ilmi haline getirilmekte idi” diyerek insanı ve iktisâdî hayat içerisindeki insan münâsebetlerini görmezden gelen klâsik iktisat anlayışına karşı çıkan ve iktisat târihçisinin zihniyet meseleleri üzerine eğilmesini engelleyen maddiyatçı telakkileri eleştiren Ülgener, iktisât zihniyeti çalışmalarına ilk defa Almanya’da başlanmış olmasını da burada ortaya çıkan birtakım çağdaş felsefî cereyanlara bağladıktan sonra, müşahhas ve ampirik ilim anlayışının dışında, zihniyet gibi mücerret bir kavramın irdelenmesinin gerekliliğine eğilerek, maddî hayâtın pek çok îtiyâd ve ahlâkî kâideden arî olmadığını ve ekonomi faaliyetlerinin de salt maddî hareketlerden meydana gelmediğini vurgulamış ve iktisat zihniyetini bir ruhî hâlet olarak, “fertlerin iktisadî faaliyet tarzına müessir olan (veya hiç değilse o faaliyete ahlâkan meşruiyet imkânlarını temine çalışan) tasavvurların, ideallerin, ahlâk düsturlarının heyeti umumiyesi” şeklinde tanımlamıştır.

1946 – 1947’de Harvard Üniversitesi’nde ve hemen ardından Londra’daki London School of Economics’te çalışmalarını sürdüren Ülgener, 1951’de, önde gelen Batılı düşünürlerden yararlanmak dışında, Âsım, Selânikî, Naîmâ, Solakzâde, Şânizâde, Râşid Mehmed Efendi, Cevdet Paşa gibi Osmanlı tarihçilerinden de istifâde ederek iktisâdi dengesizlik ve darlık dönemleri üzerine hazırladığı Tarihte Darlık Buhranları ve İktisadi Muvazenesizlik Meselesi adlı çalışmasıyla profesör olmuş, aynı yıl, M. Acar ve H. Bilir’in tâbiriyle, “düşüncesinin damıtıldığı”, geri kalmışlığın sebepleri ve bundan çıkış yollarını ele aldığı İktisadî İnhitat Tarihimizin Ahlâk ve Zihniyet Meseleleri adlı çalışması neşredilmiştir. Tanpınar’ın, coşkuyla okuduğunu ve On Dokuzuncu Asır Türk Edebiyatı Tarihi adlı eserinin yeni basımını bu eserin aydınlığında hazırlayacağını söylediği çalışmada geri kalmışlık, bir zihniyet meselesi olarak feodalizmden kapitalizme geçemeyen, dolayısıyla Ortaçağ’ı aşamayan Yakın Doğu toplumlarının iktisâdî hayâtının ortaya koyduğu bir sorun olarak ele alınmıştır. Weber’in anlattığı, Protestanlığın, bilhassa Kalvinizm mezhebinin, rûhundan doğan kapitalist topluma ve o toplumun, kazanma gayreti ve mâcera hevesi içindeki tüccarının azmini yönlendiren dinî ahlâkına karşılık, bizde rasyonel bir ekonomik hayâtı engelleyen bâtınî tasavvufun ve Ortaçağ’a mahsus lonca anlayışının ve kendisini ekonomik telaş ve kaygıların üzerinde gören Osmanlı insanının irrasyonel tavrının bu geri kalmışlığın sebebi olduğunu açıklayan Ülgener’in, bu konudaki son eseri, 1981’de neşredilen Zihniyet ve Din: İslâm, Tasavvuf ve Çözülme Devri İktisat Ahlâkı’dır.

Bu özetlerle birlikte bir yanlış anlamayı önlemek için belirtmeliyiz ki; Ülgener’e göre iktisâdî ve toplumsal geriliğimizin sebebi İslâm değildir. Bilakis İslâm, zengin bir ticâret hayâtının içinde doğmuş, çalışmaya ve ticârete önem vermiştir. İslâm toplumunun en zengin kültürel kaynaşma vasatı olan pazarın İslâm iktisat târihi içerisindeki yeri ve ehemmiyeti de bilinmektedir. Probleme sebep olan, bâtınî zümre ve tarîkatlerin güdümünde gelişen ve asıl amacından uzaklaşan bir tasavvuf ahlâkıdır. Bu ahlâk, kalkınma dönemlerinde müspet bir rol üstlenmişken, gerileme dönemlerindeki yozlaşmanın etkisiyle meskenet ve uyuşukluk telkîn etmiş; girişken ve tüccar bir peygamberin ümmeti, bu vesileyle içe kapalı, hizmet ve mal üretiminden elini çekmiş bir topluma dönüşmüştür. Bu bağlamda Zihniyet ve Din adlı son eserinde Melâmîliği, bu nevi tarîkatlerden saymayan ve Kalvinizmin Batı’daki tesiriyle benzeştirdiği, iktisâdî hayatımız üzerindeki olumlu etkilerine değinen Ülgener’e göre, İslâm dininin ve kaynaklarının aslî bakış açısı, iktisâdî kalkınmayı sağlayabilirdi.

Ülgener’in düşünce târihimizdeki yeri, “iç dengelerini kurup refaha ermiş” bir toplumun çözülme sürecini, iktisâdî ve sosyal bilimlerin metodları çerçevesinde, yetiştiği dinî vasatın kendisine kazandırdığı vukuf ve kavrayış gücü eşliğinde anlamaya ve anlamlandırmaya çalışırken ortaya koyduğu özgün çalışmaların ışığında anlaşılabilir. O, gerek etkilendiği kaynakları, meselâ Weber’i, eksik kaldıkları ve hatâlı çözümledikleri İslâm düşüncesi açısından tamamlayan; gerek Türk toplumunun temel dinamiklerini, kalkınma ve gerileme odaklarını ilmî bir zeminde ortaya koyan eserleriyle bugün ve gelecekte gündemimizde kalmayı hak eden önemli ve mütebahhir âlimlerimizden birisidir.

Göktürk Ö. Çakır

Adana’nın Ceyhan ilçesinde doğan ve asıl adı Mehmet Raşit Öğütçü olan Orhan Kemal, 1908’de Dârülfünûn’da hukuk tahsil ederken İttihat ve Terakki’ye bağlanmış ve fırkanın Bilecik’te mesul kâtipliğini deruhte eden Abdülkadir Kemali Bey’in oğludur. Babası, bilhassa Talât Bey’i öyle sevmektedir ki bu sebeple Orhan Kemal’in kardeşlerinden biri, kız olmasına rağmen Talât adını almıştır. Abdülkadir Kemali Bey, Fransızlar’ın Adana’yı işgâli üzerine âilesini alıp Pozantı, Niğde ve ardından Konya’ya taşır; ayrıca o, 1920 – 1923 yılları arasında Kastamonu mebusu olarak birinci Meclis’te yer almış ve Adliye Bakanlığı da yapmıştır. Bundan sonraki siyâsî hayâtı sıkıntılı bir seyir tâkip eden Kemali Bey, Şeyh Said isyânı sonrasında, Adana’da neşrettiği Toksöz gazetesi kapatılarak İstiklâl Mahkemesi’ne verilir ve on bir aylık tutukluluktan sonra beraat eder. Serbest Cumhuriyet Fırkası’nın kuruluş günlerinde Kemali Bey de Adana’da Ahali Cumhuriyet Fırkası’nı kurup Ahali gazetesini çıkarmaya başlar; fakat SCF’nin kapatılmasından sonra partisini kapatmadığı için doğan rahatsızlık, Suriye’ye kaçmasına sebep olur. Orhan Kemal de bir süre sonra babasının âilesini yanına çağırması üzerine Beyrut’a gider ve burada bir basımevinde çalışmak durumunda kalır; fakat bu mecbûrî sürgüne fazla katlanamayarak 1932’de tek başına Adana’ya döner.

Millî Mensucat Fabrikası’nda kâtiplik yapan Orhan Kemal, 1938’de askere alınır ve terhisine kırk gün kala Maksim Gorki ve Nâzım Hikmet’in kitaplarını okuduğu ileri sürülerek uğradığı bir ihbar sonucu tutuklanıp beş yıl hapse mahkûm edilir. İlk şiirlerini 1939’da Kayseri Cezâevi’nde yazıp Yedigün ve Yeni Mecmua’ya gönderen Orhan Kemal’in bu şiirleri Raşit Kemali adıyla yayınlanır. Atatürk’ün ölümü üzerine Türkiye’ye dönüp Ağır Ceza Reisliği yapmaya başlayan babası Abdülkadir Kemali Bey, oğlunun önce Adana ardından Bursa Cezâevi’ne naklini sağlar ve Orhan Kemal burada, kendisinden bir süre sonra Çankırı Cezâevi’nden nakledilecek olan Nâzım Hikmet’le tanışır. Hikmet onun şiirlerini umûmiyetle kendisini taklit ettiği ve özgün sesini bulamadığı için pek beğenmez; fakat Orhan Kemal, Ses, Yeni Edebiyat, Yürüyüş, Yeni Ses gibi mevkûtelere şiir göndermeyi sürdürür ve 1942 – 1943’te bilinen adıyla şiirlerine imzâ atmaya başlar; fakat ilk roman müsveddelerini okuyup bu vâdide kendisini başarılı bularak roman yazmasını isteyen Nâzım Hikmet’in telkiniyle On Sekiz Yaşım isimli küçük bir roman yazar. Bununla birlikte yayınlanan ve kendisini meydana çıkaran ilk düz yazı çalışmaları hikâye olacak, romancılığı hapisten çıktıktan sonra gelişecektir.

İlk yayınlanan düz yazı çalışması, aslında Baba Evi romanının bir bölümü olarak 1940’ta Yeni Edebiyat gazetesinde yayınlanan “Balık” olur. Raşit Kemal ve Orhan Raşit imzâlarıyla hikâyelerini çeşitli mevkûte ve gazetelerde yayınlar. 1943’te tahliye olup Adana’ya dönen Orhan Kemal, Devlet Demiryolları’na muvakkat hamal olarak girer. Nâzım Hikmet’le geçen hapishâne yıllarını, 1965’te, Nâzım Hikmet’le Üç Buçuk Yıl adıyla kitaplaştıracaktır. Çeşitli işlerin peşinde koştururken bir taraftan da hikâyelerini yayınlamaya devâm eder ve bu esnâda, kalan askerlik hizmetini tamamlamak üzere tekrar celp edilir. 1945 Ocak’ında Varlık dergisinde okurlar arasında düzenlenen bir anketle en beğenilen hikâyeci seçilen Orhan Kemal, şiiri de bırakmamıştır. 1949’da ilk romanı Baba Evi ve Ekmek Kavgası adıyla toplanan hikâyeleri Varlık Yayınları’ndan çıkar. Bir yıl sonra da ikinci romanı Avare Yıllar gelir. Ayrıca Seçilmiş Hikâyeler dergisi 30 – 31. sayılarını ona tahsis eder. 1950’de İstanbul’a taşındıktan sonra adı dergilerde daha fazla görünmeye başlayan Orhan Kemal, bir yandan romanlarını tefrîka eder ve bunlar hemen kitaplaşır. 1951’de Sarhoşlar, 1952’de Cemile yayınlanır. 1953’te evvelâ Dünya gazetesinde tefrîka edilen Bereketli Topraklar Üzerinde, 1954’te kitap olarak basılır.

Kaleminden kazanan bir yazar olarak sürekli çalışan Orhan Kemal’in 1956 baharında altı eseri daha basıma hazır hâle gelir. 1957’de Sait Faik Hikâye Armağanı’nı kazanan yazar ayrıca çeşitli piyesler de kaleme almış, bunların bâzıları romanlarından kendisi tarafından oyuna dönüştürülmüştür. Meselâ 1957’de Ulus’ta tefrîka edilip 1958’te kitaplaştırılan Devlet Kuşu, İspinozlar adıyla 1964’te tiyatrolaştırılır ve Tepebaşı Dram Tiyatrosu’nda seyirci önüne çıkar. Bu eser 1968’de Yalova Kaymakamı adıyla da temsil edilmiş ve birinci perdede Orhan Kemal, Boyacı Bayram rolünde sahneye çıkmıştır. 1954’te uzun hikâye olarak kaleme aldığı 72. Koğuş da 1967’de Ankara Sanat Tiyatrosu’nda sahnelenir ve çok başarılı bulunur. 1969’da Sovyet Yazarlar Birliği’nin dâvetiyle Moskova’ya giden Orhan Kemal, burada kısa bir süre tedâvi görür ve tekrar yurda döndükten sonra yayınlanan Önce Ekmek kitabıyla Türk Dil Kurumu 1969 Hikâye Ödülü’nü alır. Aynı yıl Üç Kâğıtçı romanı Cumhuriyet gazetesinde tefrîka edildikten sonra kitaplaşır.

 Orhan Kemal sanatının amacını, “insan soyunun müspet bilimler doğrultusundaki en bağımsız koşullar içinde, en mutlu olmasını isteme çabası” olarak özetlemiş toplumcu bir yazardır. Ayrıca sanatın, sanatçının fikrî kabullerinden doğan bir propaganda yanı olduğunu ifâde etmiş; tiyatro eserleri bağlamında, toplumcu bir yazar olarak, eseriyle fikirlerini savunduğunu, tek farkın bunu bir bilim kitabı kuruluğuyla değil, söz sanatını kullanarak yapması olduğunu belirtmiştir. Sosyal endişeyi sanat endişesinin önüne koyan fakat yine de eserin biçim estetiğinin de göz önünde tutulması gerektiğini savunan Orhan Kemal, yine de üslûp yönünden eleştirilmiştir. A. Kabaklı bu konudaki zayıflığını, “kültür yufkalığı”na bağlamıştır. Orhan Kemal, tanıdığı, bildiği insanı yazdığını, yazmak için görmesi ve yaşaması gerektiğini söyleyen bir realizmin savunucusudur. Bilhassa aynı sebeple eserlerinde bolca yer alan şive taklitçiliği çok eleştirilmiştir; bu, şüphesiz, sosyalizmin toplumsal gerçekçilik iddialarının da taşıyıcısı bir sanatkâr olarak temâyüz etmiş birinin sanat anlayışının tabiî tezâhürüdür ve otuzu bulan roman ve hikâyelerini konu îtibâriyle üçe bölerken bu duyarlılığını yansıtmıştır: Bunların bir kısmı kendi hayâtının, bir kısmı Çukurova’nın toprak işçilerinin bir kısmı da İstanbul’un yoksul insanlarının hikâyeleridir. İşlediği muhit de bunlarla mütenasip can sıkıcı bir manzara olarak belirir. Bununla birlikte, çeşitli sefâletlerin içine yuvarlanmış karakterlerini çok sever. Bu sebeple Asım Bezirci, Fethi Naci’nin Kemâl Tahir için vardığı “sevgisizliğin romancısı” yargısının aksine, onun da “sevginin romancısı” olduğunu ifâde etmiştir.

Göktürk Ö. Çakır

Cumhurbaşkanlığı Senfoni Orkestrası şefi Mehmet Veli Kanık’ın oğlu olarak İstanbul’da doğan Orhan Veli, Galatasaray Lisesi’ni bitiremeden, babasının memuriyeti dolayısıyla Ankara’ya gitmiş ve ortaöğrenimini 1933’te, buradaki Gazi Lisesi’nde tamamlamıştır. İstanbul Üniversitesi’nde felsefe tahsilini yarım bırakarak, Varlık dergisinde ilk şiirlerini yayınlamaya başladığı 1936’da Ankara’daki PTT Genel Müdürlüğü’nde çalışmaya başlayan Kanık, askerlik hizmeti sonrasında, 1945’te, Millî Eğitim Bakanlığı’na bağlı Tercüme Bürosu’na girmiş; fakat bu görevde iki yıl kaldıktan sonra ayrılmış ve yaşamını yazarlık ve çevirmenlikten kazanmaya başlamıştır. Alfred de Musset, Pierre de Ronsard, Victor Hugo gibi Fransız şâirleri dışında Hayyam ve Mevlânâ gibi İslâm medeniyetinin şâirleri ve belki de sonradan geliştireceği şiir anlayışı üzerinde etkileri olacak olan 17. asır Japon şâiri Takarai Kikaku’nun Haiku türündeki şiirlerini de çeviren Orhan Veli, Hür ve Zincirli Hürriyet gibi mevkûtelerde eleştiriler, Ulus gazetesinde çeşitli yazılar kaleme almış, 1949’da Yaprak dergisini çıkarmaya başlamış ve bu dergi 1950 Haziran’ına kadar 28 sayı yayınlanmıştır.

Orhan Veli, ilk şiirlerinde aruzu ve hece şiirini iyi bilen, Ahmet Muhip Dıranas ve Tanpınar vâsıtasıyla Fransız simgecilerinden izler taşıyan bir şâir olarak ölçülü ve uyaklı şiirler yazmış; fakat 1941’de yayınladığı ve kendisiyle birlikte Melih Cevdet Anday ve Oktay Rifat’ın da seçme şiirlerini içeren ve daha önce Varlık dergisinde parçalar hâlinde yayınladığı “Şiire Dair” başlıklı yazısını yeniden düzenleyip önsöz olarak koyduğu Garip adlı risâlede, Türk şiirinde bu adla veya Birinci Yeni olarak tesmiye edilen bir şiir anlayışının poetikasını ortaya koymuş; vezin ve kafiyeyi, şiirin ilk ortaya çıktığı dönemlerdeki iptidâî insan için ehemmiyet arz etse de, günümüzde onda büyük heyecanlar temin eden bir güzellik bulunmayacağını söyleyerek kendi şiir anlayışından dışlamıştır.

Orhan Veli’ye göre, teşbih, istiâre gibi eski şiire âit unsurlarla bugüne kadar gelen şiirin, aynı unsurlarla kazanacağı yeni bir şey yoktur. Artık, “Gördüğünü herkesin kullandığı dille anlatan adam” olma yolundaki şâirin, müreffeh sınıfların zevkini temsil eden şiirden, “bugünkü dünyayı dolduran insanlar”ın şiirine geçmeyi, bir sınıf meselesi olarak değil, geniş kalabalıkların zevkini arayıp ortaya çıkarmak meselesi olarak gördüğü bu yeni anlayışla, eski edebiyâtın bütün alışkanlıklarından kurtulup “sâfiyet ve hakikatımıza” ircâ etmeyi amaçladığı görülmektedir. O, şiirde müzikalite denilen ve âhengi başka bir sanat eliye kurma çabalarına da “hokkabazlık”, “hile” gibi yaftalar vurarak karşı çıkar. Ona göre; her sanatın kendi ifâde vâsıtaları vardır ve şiirde kıymet bütünüyle mânâdan ibârettir. Başka sanatların şiire sokulması dolayısıyla bu esas kıymetin gözden kaçırılmasına izin verilmemelidir. “San’atkâr, kendini verdiği san’atın hususiyetlerini keşfetmek ve hünerini bu hususiyetler üzerinde göstermek mecburiyetindedir.” Böylece Orhan Veli, kendi sanat anlayışlarına en yakın cereyan olarak, vezin ve kâfiyeyi atan sürrealistleri örnek verir; fakat bu iştirâk noktaları hâricinde sürrealizmle alâkaları olmadığını da eklemeyi ihmâl etmez.

            Orhan Veli’nin ve arkadaşlarının ortaya koyduğu Garip’ten önce, Türk şiirinde, Y. Mumcu Ay’ın Ahmet Oktay’dan aktardığı tasnifle, belli başlı üç eğilim mevcuttu. Bunlardan ilki, “Saf şiirciler” olarak adlandırılan ve Kanık’ın tam aksine, şiiri anlamda değil müzik ve imgeler yoluyla elde etmeye çalışanlardı. “Kemalist ve halkçı şiir”, didaktik ve folklorik unsurlarla ve yine Garip’in dışladığı geleneksel hece ölçüleriyle şiirde millî bir faydacılık gözetmiş, “Toplumsal Gerçekçiler” ise bilhassa Nâzım Hikmet’in Sovyet edebiyâtından ve fütürizmden etkilenerek oluşturduğu, serbest nazmı esas alan pragmatik ve halkçı bir anlayış içinde temâyüz etmişti. Orhan Veli, her ne kadar bu eğilimlerden bağımsız bir şiir anlayışı va’zetse de gerek –eskiye düşmanlık ve kalıpları değiştirmek konusunda – bu son eğilimden gerek yakından tâkip ettikleri Batı edebiyâtından, çabaladıkları vâdi içerisinde, etkilendikleri âşikârdır. Orhan Veli, “beylik kalıplar, beylik oyunlar, beylik dünyalar içinde bunalmış kalmış olan şiire yeni imkânlar arayalım dedik. Şiire yeni dünyalar, yeni insanlar sokarak, yeni söyleyişler bularak şiirin sınırlarını biraz daha genişletmek istedik. İlk işimiz, bilinen sanatları bir tarafa bırakıp, şiiri bu sanatlar dışında şiir yapan özellikleri aramak oldu.” derken bu arayışın sâdece kendi cephelerinde gerçekleştiği düşüncesini uyandırıyor. Oysa Y. Mumcu Ay’ın da Necatigil’den aktararak vurguladığı gibi, “1937’den önce Ahmet Muhip, Cahit Sıtkı, Fazıl Hüsnü gibi halis şairler, yeni şiiri arıyorlardı, kısmen de bulmuşlardı. (…) Garip şairlerinin yaptığı iş, sessiz sedasız çalışıp taze örnekler verenlerin yanında aşırı bir hamleyle öne geçmek oldu.”

Kelimelerin, anlamı örten şâirâne edâsından kurtulmak ve “eskiye âit olan herşeyin” aleyhinde bulunmakla, muhafazakârları kızdırsalar da Türk şiirinde önemli bir merhaleyi temsil ettikleri ortada olan Garip şâirleri, Melih Cevdet’in tâbiriyle, bu şiiri, her şeyi alaya alarak ortaya koymuşlardı. Şiirleri bu alaydan çıkan Orhan Veli, bir Ankara gecesinde belediyenin kablo döşemek için açtığı çukura düşüp birkaç gün sonra ölmeden evvel, tâlihini alaya almak konusunda şiirdeki gibi hevesli olmuş muydu, bilemeyiz.

Göktürk Ö. Çakır

Sağlık Bakanı Fahrettin Koca, Türkiye’de koronavirüs salgınında 9 kişinin hayatını kaybettiğini belirtti ve hepsinin ortak özelliğinin yaşlı ve direnci zayıf kişiler olduğunu söyledi.

Rusya İnsan Sağlığı ve Tüketiciyi Koruma Kurumu, Novosibirsk’teki Vektor Enstitüsü’nden bilim insanlarının koronavirüsün ilk mikroskop görüntülerini çekmeyi başardığını duyurdu. Çekilen görüntüler ve genetik veriler Dünya Sağlık Örgütü’nün ve koronavirüs salgının değişimini gözlemleyen diğer önde gelen araştırma kuruluşlarına yollandı.

İŞTE KORONAVİRÜSÜN MİKROSKOP GÖRÜNTÜSÜ

Corona virüsten korunmak için sadece ev ve sosyal hayatımızda değil, çalıştığımız iş yerlerinde de bireysel olarak ciddi önlemler almamız gerekmektedir. Çalışmaya devam eden insanlar risklerden korunmak için sorumluluk almak ve dikkatli olmak zorundadır. Peki iş yerinde hangi önlemleri almalıyız?

ORTAK ALANLAR DEZENFEKTAN İLE SİLİNMELİ

İşyerlerinde, ofislerde birçok alanı iş arkadaşlarımızla ortak kullanmaktayız. Ortak kullanılan alanlar ve eşyaların temizliği oldukça önemlidir. Ortak kullanım alanları düzenli olarak temizlenmeli ve dezenfekte edilmelidir.

EN AZ BİR METRE MESAFEDE OTURMALIYIZ

İş arkadaşlarımızla çalışırken özellikle ofis hayatında fazla yakın mesafede bulunmamalıyız. Masalarımı ve yakınlığımız en az 1 mesafe aralıkla olmalıdır.

BİGİSAYAR, KLAVYE VE MOUSE TEMİZLİĞİNE DİKKAT ETMELİYİZ

Sürekli aktif bir şekilde kullandığımız bilgisayar, klavye, Mouse ve telefonları düzenli bir şekilde temizlemeliyiz ve kullanımına dikkat etmeliyiz.

EL VE YÜZ TEMİZLİĞİNE DİKKAT ETMELİYİZ

El ve yüzlerimizin temizliği en çok dikkat etmemiz gereken hususlardandır. Yüzümüze asla dokunmamalıyız. Düzenli olarak el ve yüz temizliğimizi yapmalıyız. Kolonya kullanmalıyız.

BAŞKALARI İLE TOKALAŞMAMALI VE YAKIN TEMASTA BULUNMAMALIYIZ

İş arkadaşlarımız ve müşteriler ile olan iletişimizde yakın temasta asla bulunmamalıyız. Tokalaşma ve sıcak temas asla kurulmamalı.

Meşk; örnek, iyi yazı anlamında Arapça bir kelime. Ders, musikide bir parçayı öğretmek, örnek bir yazı alıp ona bakıp aynısını yazmaya çalışmak, yani örneği taklid yolu ile öğrenmek mânâlarına gelir. Mevlevîliğe yeni giren (nevniyâz)’in, semâ öğrenmek üzere çalışmasına, semâ meşki denir. Meşk, semâ tahtası denilen çivili bir tahta üzerinde yapılırdı.

Bekriyye-i Halvetiyye kollarından biri. Kurucusu Şeyh Muhammed b. Abdülkerim el-Medenî es-Semânî (1132/1775- 1189/1775)’dir.

Mevlevîlikte yeni dervişlerin, semâ’ı meşkettikleri, ortasında çivi bulunan, dört köşe, ceviz veya ıhlamur ağacından bir tahta.

Şeyh tarafından sikkenin yeni müridin başına, tekbirle giydirilmesi. Mevlevîliğin önemli âdetlerinden biri idi. Yeni mürid, mutfak işi ve meşkle meşgul olurdu.

Farsça, sema vuran, yani sema eden, demektir. Sema eden dervişlere, sema-zen denir. Sema’ yapmayı öğrenmek isteyen derviş, sağ avucuna biraz tuz alır, saygılı bir şekilde sema tahtasına gelir. Önce baş keserek, içli bir niyaz arzeder. Daha sonra, sol dizini büküp çökerek çiviyi öper, avucundaki tuzu, çivinin etrafına serper, sonra da, ayağa kalkıp, tekrar baş keserek sema tahtasının üzerine çıkar; çiviyi, sol ayağının başparmağı ile ikinci parmağının arasına takıp, sağ kolu üstte olmak üzere, kollarını göğsünün üstüne çaprazlama bağlayarak, avuçlarıyla omuz başlarını tutar. Sağ ayağını geriye iterek, sol ayağı üzerinde, dönmeye başlardı. Bu yeni öğrenci (Mübtedi)’ye birinci gün, üç; ikinci gün, beş çark attırılır, (yani döndürülür). İlk meşkler, ayaklar, çiviye takılı olarak yapılırken, sonraki aşamalarda kol açmak, direk tutmak, hiç şaşmadan ilerlemek gibi usûller öğretilir. Başarı sağladıktan sonra, eğitim yeri, matbahtaki meşk yerinden, “Semahane” ye kaydırılır. Burada, eteklerin hızlı semâ ile şemsiye gibi açılması öğretilir. Eğitim sonunda, semazen başı mübtediyi sıkı bir sınavdan geçirir, başarılı olma durumunda da, sonuç Şeyh Efendiye arzedilir. Şeyh de sınavı geçen bu dervişe, bir mukabele günü, öğle namazından önce “Mübtedi Mukabelesi” yaptırarak, onu semazenler arasına sokar. Tahir Olgun, Feridun Nafîz, Şair İsmet devrin önemli semazenlerindendir.

Tennure, bend-i hâle-i envâr-ı aşk olub,

Mâh-ı sipihr-i mihr-i vefadır semazen

Avnî

TSK’da uzun yıllar çeşitli görevlerde bulunmuş ve hizmet etmiş generallerden olan Aytaç Yalman tedavi gördüğü hastanede hayatını kaybetti. 90’lı yıllarda sık sık gündeme gelen ve en son Ergenekon davası kapsamında adı anılan Aytaç Yalman’ın corona virüsten öldüğü ifade edildi. Aytaç Yalman kimdir? Aytaç Yalman neden öldü? Detaylar haberimizde.

Aytaç Yalman 1960 yılında Kara Harp Okulundan, 1961 yılında Piyade Okulu’ndan, 1971 yılında Kara Harp Akademisi’nden ve son olarak 1976 yılında da Silahlı Kuvvetler Akademisi’nden mezun olmuştur. 1961 ve 1976 arası arasında Kara Kuvvetleri’nin çeşitli birliklerinde Takım ve Bölük komutanlıkları ile Karargâh Subaylığı ve Kurmay Başkanlıkları görevlerinde bulunmuştur. 1976 ve 1980 yılları arasında Silahlı Kuvvetler Akademisinde Öğretim Üyesi, 1980 ve 1982 yılları arasında iseEge Ordusu ve Kıbrıs Türk Barış Kuvvetleri Komutanlığı İstihbarat Başkanı olarak görev yapmıştır.

Aytaç Yalman 1982 ve 1983 yılları arasında 50. Piyade Alay Komutanlığı görevini yerine getirmiştir. 1983 ve 1985 yılları arasında Kara Harp Akademisi, 1985 ve 1986 yılları arasında ise Kara Harp Okulu Öğretim Başkanlığı görevlerinde bulunmuştur. 1986 yılında Tuğgeneral rütbesine terfi eden Aytaç Yalman, bu rütbede Kara Harp Okulu Komutan Yardımcılığı’na, 1987 yılında da 39. Mekanize Piyade Tugay Komutanlığı’na atandı, 1990 yılında ise Tümgeneral rütbesine terfi etti.

1990-1993 yılları arasında Kara Kuvvetleri Personel Daire Başkanlığı yapan Aytaç Yalman, 1993 ve 1994 yılları arasında Piyade Okul Komutanlığı yapmıştır. Aytaç Yalman aynı yıl Korgeneral rütbesine terfi etti ve Kara Kuvvetleri Denetleme ve Değerlendirme Başkanlığı görevine atanmıştır. 1995 ve 1998 yılları arasında Adana’da bulunan 6. Kolordu Komutanlığı görevini yürütmüştür. 1998 yılında Orgeneral rütbesine terfi ederek 2. Ordu Komutanlığına atanan Aytaç Yalman, 1998 yılında Suriye ile yaşanan kriz sonrası 20 Ekim 1998 tarihinden itibaren Adana Mutabakatı sonucunda Türkiye Cumhuriyeti adına Türkiye-Suriye güvenlik ilişkilerini yürütmüştür. 24 Ağustos 2000 tarihinde Jandarma Genel Komutanlığı görevine atandı. 24 Ağustos 2002 tarihinde Kara Kuvvetleri Komutanlığı’na atandı. 29 Ağustos 2004 tarihinde emekli oldu.

AYTAÇ YALMAN KORONA VİRÜSTEN Mİ ÖLDÜ?

Sağlık sorunları nedeniyle 16 Mart 2020 günü Sağlık Bilimleri Üniversitesi Sultan Abdülhamid Han Eğitim ve Araştırma Hastanesine kaldırılmış, hastanede yapılan tüm müdahalelere rağmen aynı gün hayatını kaybetmiştir. Gazeteci Saygı Öztürk, Aytaç Yalman’ın corona virüsten dolayı öldüğünü iddia etmişti. Son yapılan açıklamalara göre Aytaç Yalman’ın corona virüsten öldüğü açıklandı.

Türkiye Cumhuriyeti koronavirüs salgını nedeni ile aldığı önlemler yürüttüğü faaliyetler ile tüm dünyanın taktirini topluyor. Birçok ülkede hastaneler perişan vaziyetteyken, karantina altında olan insanların durumu içler acısı iken devletimizin yaptıkları büyük bir erdem ve sosyal devlet örneğidir. Karantina altında bulunan vatandaşlarımızın bütün ihtiyaçları devlet tarafından karşılanıyor. Devlet karantina altında bulunan vatandaşlarımızın tüm ihtiyaçlarını incelikli bir şekilde düşünerek karşılıyor.

Özellikle Twitter ve Facebook gibi sosyal medya platformlarında devletimizin karantina altında bulunan vatandaşlarımıza verdiği destek anlatılıyor ve paylaşımlar yapılır. Son olarak yapılan paylaşımlarda devletimiz tarafından en ince ayrıntısına kadar düşünülerek vatandaşlarımızın ihtiyaçlarının karşılandığı görülüyor

DEVLETİMİZİN YAPTIĞI TEMEL YARDIMLARIN LİSTESİ

Büyük boy havlu
Küçük boy havlu
3 adet atlet
3 adet boxer
3 adet çorap
Diş fırçası
Diş macunu
Şampuan
Sabun
Terlik

Cumhurbaşkanı Erdoğan, Koronavirüsle Mücadele Eşgüdüm Toplantısı’nda yaptığı konuşmada, “Şayet önümüzdeki birkaç haftalık dönemi iyi yönetir, milletimizi iyi bilgilendirir, hastalığı sıkı bir şekilde kontrol altında tutabilirsek umduğumuzun da ötesinde güzel bir tablo bizi bekliyor” dedi.

Toplantı öncesinde konuşan Cumhurbaşkanı Erdoğan, toplantının ardından yapacakları millete sesleniş mahiyetindeki açıklamada, bu hastalığın dünyadaki ve Türkiye’deki sürecini detaylı bir şekilde anlatacaklarını belirtti.

“ÇİN’DEKİ SALGIN DÖNEMİ TÜM DÜNYAYI ÜRETİM KONUSUNDA ALTERNATİFLER ARAMAYA İTMİŞTİR”

Önümüzdeki dönem için alınacak tedbirlerin müzakeresine ağırlık vereceklerini ifade eden Cumhurbaşkanı Erdoğan, bugüne kadar hastalığın kontrol altında tutulmasıyla ilgili sağlık önlemleri ve diğer tedbirleri peyderpey hayata geçirdiklerini, geçirmeye de devam ettiklerini söyledi.

Cumhurbaşkanı Erdoğan, gönüllü veya zorunlu karantina uygulamaları sebebiyle günlük hayatı âdeta durma noktasına getiren böyle bir sürecin pek çok boyutu yanında, ciddi ekonomik sonuçlarının da ortaya çıkacağına dikkati çekerek, “Türkiye olarak hem bu hastalığın salgın hâline dönüşmesini engelleme hem de üretimi, ticareti, istihdamı, ekonomiyi canlı tutma mecburiyetimiz var. Ülkemizin Ağustos 2018 yılında yaşadığımız kur, faiz, enflasyon saldırısının etkilerinden yeni yeni kurtulmaya, işlerin tekrar yoluna girmeye başladığı bir dönemde ipin ucunu asla bırakamayız” dedi.

Kovid-19 ile mücadele ederken sanayisi ve ticaretiyle tüm ekonominin çarklarının dönmeye devam etmesini sağlamanın kolay olmadığına vurgu yapan Cumhurbaşkanı Erdoğan, bunun için devlete düşen görevler yanında, özel sektörün de yerine getirmesi gereken sorumlulukları olduğunu hatırlattı.

“İnşallah bugün burada alacağımız kararlarla bu zoru birlikte başaracağız” diyen Cumhurbaşkanı Erdoğan, şöyle devam etti: “Ülkemizi sağ salim bu süreçten çıkardığımızda önümüzde eskisinden çok daha büyük fırsatların bizi beklediğini şimdiden görebiliyoruz. Tabii burada bir taraftan sabır, bir diğer taraftan dua ile biz bu süreci aşacağımıza inanıyorum. Çin’deki salgın dönemi Avrupa başta olmak üzere tüm dünyayı üretim konusunda alternatifler aramaya itmiştir. Üretimde alternatif denince de ilk akla gelen yerlerden biri Türkiye olmaktadır. Ayrıca, virüs salgını ve petrol fiyatlarının düşüşüyle bağlantılı olarak finans alanında yaşanan gelişmeler de ülkemize ilave avantajlar sağlayacaktır. Şayet önümüzdeki birkaç haftalık dönemi iyi yönetir, milletimizi iyi bilgilendirir, hastalığı sıkı bir şekilde kontrol altında tutabilirsek umduğumuzun da ötesinde güzel bir tablo bizi bekliyor. Önemli olan hastalığın bizi yenmesine fırsat vermeden, bizim hem tıbbi olarak virüsün hem de bunun psikolojik ve ekonomik etkilerinin üstesinden gelebilecek dirayeti ortaya koyabilmemizdir. Bu konuda ben sizlere güveniyorum ve bunu birlikte aşacağımıza da inanıyorum.”

Cumhurbaşkanı Erdoğan, dün Fransa Cumhurbaşkanı Emmanuel Macron, Almanya Şansölyesi Angela Merkel ve İngiltere Başbakanı Boris Johnson ile dörtlü bir video konferans gerçekleştirdiklerini anımsatarak, “Bu video konferansla da sadece bu virüs olayını değil, çünkü onlarda şöyle bir değerlendirmeyi yaptığımızda en iyi konumda şu anda biz gözüküyoruz, bizim ardımızdan Almanya gözüküyor, ama İngiltere ve öbür tarafta Fransa’nın durumu bizimle mukayese edilmeyecek derecede olumsuz” diye konuştu.

Cumhurbaşkanı Erdoğan, video konferansta bölgedeki gelişmeleri, İdlib konusunu, Barış Pınarı konusunu da görüştüklerini bildirdi.

Koronavirüsle ilgili alınacak kararların Türkiye ve ekonomi için hayırlara vesile olmasını dileyen Cumhurbaşkanı Erdoğan, konuşmasının ardından, süreci yöneten Sağlık Bakanı Fahrettin Koca’ya söz verdi.

Toplantıya, Cumhurbaşkanı Yardımcısı Fuat Oktay ile Cumhurbaşkanlığı Kabinesi üyeleri, Cumhurbaşkanlığı Ekonomi ve Sağlık Politikaları kurulları üyeleri, kamu kurum ve kuruluşları yöneticileri ile sivil toplum kuruluşu temsilcileri katıldı.