Hanefî mezhebine göre üç günden az ve on günden fazla devam eden kanamalar âdet değil, özür olarak kabul edilir (Mevsılî, elİhtiyâr, I, 99; İbn Nüceym, elBahr, I, 120). Şâfiî mezhebine göre ise âdetin asgari süresi bir gün, azami süresi on beş gündür (Şirbînî, Muğnî’lmuhtâc, I, 171).

Kadın hastalıkları ve doğum uzmanlarının verdiği bilgiye göre; nadiren de olsa kimi kadınların düzenli olarak üç günden az veya on günden fazla kanaması olabilmektedir. Düzenli olarak üç günden az ya da on günden fazla kanaması olan kadınların tıbbî muayenenin de bunu desteklemesi hâlinde üç günden az ve on beş güne kadar olan kanamalarını âdet olarak kabul etmeleri uygun olur.

Her kadının âdet gördüğü gün sayısı eşit değildir. Bu süre Hanefîlere göre en az üç, en çok on gündür. Düzenli âdet gören bir kadının normal âdet günlerinden sonra kanaması devam ederse bu kanama on günü geçmediği takdirde tamamı hayız hükmünde sayılır. Ancak on günü geçerse tekrar önceki normal âdeti esas alınarak devam eden kısmı istihaza (özür kanı) kabul edilir. Bu kanama ikinci ayda da on günü geçerse bu kadının âdeti on gün olarak değişmiş olur.

Mesela, ay hâli altı gün olan bir kadının daha sonraki ayda altıncı günün bitiminde kanaması devam etse, bu durum on günü aşmadıkça normal âdeti olan altı güne ilaveten kanamanın devam ettiği günler de ay hâlinden sayılır (Mevsılî, elİhtiyâr, I, 107). Fakat aynı kadının bu altı günün bitiminde kanaması devam eder ve bu süre on günü geçer de mesela on iki güne ulaşırsa, bu kadının ay hâli altı gün olarak kabul edilir. Altı günü on iki güne tamamlayan son altı günlük sürede görülen kan, istihâza yani özür kanı sayılır (Mevsılî, elİhtiyâr, I, 99). Onuncu günden sonra görülen kan, özür kanı olduğu için kadın bu günlerde namazını kılar, orucunu tutar. Düzenli âdet günleri olan altı günden sonra kılmadığı namazları kaza eder.

Âdetliyken ihrama giren veya ihrama girdikten sonra âdet görmeye başlayan kadınlar, tavafın dışında haccın bütün menâsikini yerine getirebilirler. Ancak metâfa giremez ve tavaf edemezler. Çünkü Resûlullah (s.a.s.), Hz. Âişe’ye “Bu, Allah Teala’nın, Âdem’in kızları üzerine yazdığı bir şeydir (senin elinde olan bir şey değildir). Hacıların, hacla ilgili yaptıklarını sen de yap. Ancak âdet gördüğün sürece Kâbe’yi tavaf etme.” (Buhârî, Hayız, 1) buyurmuştur.

Âdetli oldukları için bayram günlerinde ziyaret tavafını yapamayan kadınlar âdetleri bitince bu tavaflarını yaparlar. Bu gecikmeden dolayı kendilerine herhangi bir ceza gerekmez. Ziyaret tavafını yaptıktan sonra âdet gören kadınlar, ülkelerine dönmeden önce, vacip olan veda tavafını yapacak imkân bulamazlarsa, bu tavafı terk ederler. Bundan dolayı da bir ceza gerekmez (Semerkandî, Tuhfe, II, 410, 414).

Mekke’de kalma imkânı yoksa –Hanefî mezhebine göre tavafta taharet farz olmayıp vacip olduğu için– âdetli olarak ziyaret tavafını yapar, ancak ceza olarak bir deve veya sığır (bedene) kurban etmesi gerekir. İmkân bulur da temizlendikten sonra bu tavafı iade ederse bu ceza düşer(Kâsânî, Bedâî’, II, 129).

Şâfiî mezhebine göre bir kadının âdetli iken yapacağı tavaf hiçbir şekilde geçerli değildir. Temizlendikten sonra yapması gerekir (Nevevî, elMecmû’, VIII, 14, 17). Hanbelî ve Mâlikî mezhebine ait bazı kaynaklarda belirtildiğine göre, âdet kesintisi olur ve kadın bunun temizlik olduğu kanaatine varırsa guslederek tavafını yapar. Daha sonra âdet süresi içinde yeniden kanama görürse ara temizlik döneminden sonra âdeti devam eder. Bundan dolayı da herhangi bir ceza gerekmez. Başına bu hâl gelen bir kadının durumunu ilgililere bildirmesi ve onların vereceği cevaba göre amel etmesi uygun olur (Sahnûn, elMüdevvene, I, 152; Hattâb, Mevâhib, I, 539; İbn Kudâme, eşŞerhu’lkebîr, I, 346)

Umre tavafına gelince; Hanefî mezhebine göre tavafta taharet farz olmayıp vacip olduğu için, umrenin tavafını âdetli olarak yaparsa ceza olarak bir dem (koyun veya keçi) kurban etmesi gerekir. İmkân bulur da temizlendikten sonra bu tavafı iade ederse bu ceza da düşer (Kâsânî, Bedâî’, II, 129).

Âdetli olsun veya olmasın kadınların, cenazenin yanında durmaları, açıp yüzüne bakmaları ve kabir ziyaretinde bulunmaları caizdir.

Mevlevi ayini sırasında, sema’hane’de dolaşıp, sema’ edenlerin birbirine çarpmamalarını ve düzeni bozmamalarını sağlayan dede’ye, “sema-zen başı” denir. Sema’zen başı, sema’ı iyi yapanlardan olurdu. Sema’zen başı, sema’ sırasında, hırka giyerdi. Yeni başlayanlara (mübtedîlere) sema’ usûlünü, o öğretirdi.

Arapça, Allah’ın adaşı anlamındadır. Allah ve kulda ortak olarak kullanılabilen isimlerde her ikisi adaştır. Meselâ, insan da, semî, basîr gibi isimlere sahiptir. Allah da. Bu gibi isimlere “semiyyullah” denir.

Arapça, susam, susam tanesi demektir. Dil ile anlatılamayacak kadar ince ma’rifete “şemseme” denir.

Tunus’da XIX. yüzyılda kurulmuş bir tasavvuf okulu. SENÛSİYYE: Ebû Abdullah Muhammed b. Yusuf b. Ömer b. Şu’aybi’s-Senûsî (ö. 895/1490) tarafından kurulmuş bir tasavvuf okulu olup, Medyeniyye’nin kollarından biridir.

Farsça, baş, kafa anlamına gelir. Feyiz suya benzetilir. Bu suyun başı olan kâmil insana da “ser-çeşme” (çeşmenin başı) adı verilir. Sert -deste: Topluluğun başı, lideri anlamına gelir. Tasavvuf okulunu yöneten mürşid-i kâmiller, bu isimle de anılır. Ayrıca Kalenden dervişlerinin ellerinde taşıdıkları asâ’ya da ser-deste denir. Oldukça kalın ve budaklı olan bu asa, dervişin, kendi iradesiyle nefsini terbiye ettiğini gösterir. Alevîlerin “tarîk” dedikleri sopaya da, “asa” adı verilir.

Tasavvufta sırların saklanması, çok önemlidir. Sır vermemenin gerekliliği konusunda, “ser verip, sır vermemek” ve “ser verip sır vermeyen, serverdir” atasözlerini söylemişlerdir. Sır, anlatılamadığı için değil, anlayan olmadığı için, başkasına söylenmez.

Arapça, eserlerin sırları demektir. Varlıkların bâtınlarından ibaret İlâhî isimlere denir.

Arapça, rablığın sırları anlamına gelir. Rab isminin aynların suretlerinde ortaya çıkışı. Aynlarm, kendi zatıyla kaim Rab isminin mazhariyeti olması, Rabbe ait ta’ayyünlerin açığa çıkması, yine, Rabb’ın varlığına bağlıdır. Yani Rabb ismi olmasa, onun ta’ayyünleri de olmaz.

Farsça’da soğukluk demektir. Muhabbet makamının sonunda nefs soğur. Bunun mukabili olan germî (sıcaklık) ilahî aşk hararetine kapılma ve bunun sonucu olarak, cezbelenme, coşku halini ifade eder.

Arapça, varlığın sirayet etmesi, bulaşması demektir. Rahmanî soluk, mukaddes feyz. Âlem ve insan, bu feyzin pırıltılarıdır.

Arapça, yatak, döşek, taht gibi anlamları ihtiva eden bir kelime. İlâhiyye makamında (Mekâne) bulunan Rahmani mertebe.

Farsça, serserilik, başıbozukluk demektir. İlâhî iradenin hükmü (tahakkümü) ile, sâlikin kendi irade ve muradına karşı çıkması.

Mevlevî tabiri olup, kudüm çalan (Kudum-zen) larm başına, “Ser-Kudûmî” denir. Mevlevî ayinini idare eden kişi. Bu görevi yapanlar, Mevlevî erkanına dahildir. Bir kısım erkan evlenemediği halde, bunlar evlenebilirdi.

Arapça, ebedî anlamına gelir. Evveli ve ahiri (önü ve sonu) olmayan. Evveli olmayana ezelî, ahiri olmayana ebedî denir. Sermedîlik, Allahü Teala’nın sıfatıdır.

Farsça, başı ayak etmek, demektir. Mevlevîlikte, kusur işleyen bir müridin cezalandırılması olayına, ser-pa etmek denir. Aşçıbaşı veya (Konya’daki dergahta) tarikatçı tarafından, suçlu müridin semahane, yahut meydan’da sikkesi alınır, ayakkabıları dışarı doğru çevrilir. Bununla, kusurlu mürid, tarikatten düşkün hale getirilir. Ser-pâ edilen kişi, yere niyaz eder, arkasını dönmeden kapıya gider, ayaklarını içeriye çevirip giyer, eşiği öpüp, yine arkasına dönmeden, geri geri adımlarla oradan ayrılır. Eğer kendini haklı görüyorsa, Mevlana Dergahı (Konya’daki Merkezi Dergah)’na varır. Orada, durumu, tarikatçı’ya arzeder. O inceler, sonunda olumlu veya olumsuz bir karar verir. Haklıysa sikkesi iade edilir. Farklı bir karar çıkarılarak, bir başka dergaha gönderilir. Haksız ise, bir süre tarikattan uzaklaştırılır. Ancak, sonunda bir ayn-ı cem yapılarak, yine dergaha alınır.

Farsça-Arapça, baş ahçı anlamındadır. Mevlevî tabiridir. Mevlevîlikte, Konya’daki Mevlana makamında, Ser-tarik dede’den sonra gelen bir rütbeye sahipti. Tekkenin maddi -dünyevi işleri, sert-tabbah’a bırakılmıştı. Yeni intisab edenlerin terbiyesi ile de, meşgul olurdu. Yeni gelenleri 1001 günlük hizmet süresi şeklinde tanımlanan çileye sokar ve takip işini kazancı dede’ye verirdi.

Mevlevî tâbiridir. Ahçıbaşının çömezine, ser-tabbâh küçeği denirdi.

Hun ve Göktürk toplumsal yaşamına bakıldığı zaman devlet ve devlet teşkilatı başta olmak üzere toplum yapısının bozkırın özellikleri çerçevesinde şekillendiği göze çarpmaktadır. Bozkır kültür ve devlet anlayışının hakimiyeti gündelik yaşam dahil olmak üzere devlet yapılanmasında da kendisini göstermektedir.

Toplumsal hayatta boylar şeklinde bir örgütlenme iki devlet döneminde de karşımıza çıkmaktadır. Her boyun belirli bir gücü ve boy beyi vardır. Bunlar hakana bağlıdırlar. Aynı zamanda hanedanın varlığı bilinmekte ve hanedanın hakimiyeti her alanda kendisini hissettirmektedir.

Aile hayatı oldukça önemli bir yere sahipti. Aileye üst düzey önem atfedilir ve güçlü aile ilişkilerinin kurulmasına değer verilirdi. Evlilik hayatında tek eşlilik söz konusu idi. Fakat hükümdar gerek sosyal gerekse siyasi sebeplerden çok eşli olabilirdi.

Yeme içme zor şartların hâkim olduğu bozkır ikliminde oldukça önemli bir yer tutmaktadır. Özellikle kısmen tarım ve ekseriyetle de hayvancılıkla geçinen Hun ve Göktürk toplumları tarımdan elde ettiği hububatları ve hayvandan elde ettikleri et ve süt ürünlerinden beslenmede faydalanmaktaydı.

Dil konusuna gelince ise Hun ve Göktürk dönemlerinde konuşma bakımından devamlılık arz eden sözcüklerin varlığı bilinmektedir fakat Hun dönemine ait yazılı herhangi bir materyal bulunamamıştır. Fakat Göktürk’ler de başta Orhun Yazıtları olmak üzere dil konusunda zengin bir kaynağa sahibiz. Özellikle Orhun/Göktürk alfabesi ve dikilmiş olan yazıtların biçimsel özellikleri bize gelişmiş bir dil ve ifade biçimi olduğunu göstermektedir.

Umut Güner tarafından kaleme alınmıştır.

İslamiyet öncesi Türk inanışları hususunda özellikle de Hun ve Göktürkler dönemi Türk inançları hakkında belirli bir özgünlükten bahsetmek mümkün değildir. Özellikle bozkır hayatını etkisi, komşu devlet ile yapılan ticari ilişkiler ve kültürel alışverişler sebebi ile Türk inançları çeşitlilik arz eden bir inanç sistemi olmuştur. Birçok farklı inanıştan esintiler taşıyan, zengin bir dini algı söz konusudur.

En yüce varlık olarak “Tengri” kabul edilmektedir. Tengri dışında daha alt aracı tanrılar ile iyi ve kötü ruh inanışları söz konusu olmuştur. Bunların dışında da bozkır toplumlarının sözlü gelenek ve tahayyülleri ile varlık alanı bulan mitolojik unsurlarda bu inançlar hususunda belirleyici olmuştur.

Hun ve Göktürk halk inanışlarında semavi dinlerde olduğu gibi, ahiret inancı yani cennet ve cehennem kavramının varlığı ve karşılık bulduğu bilinmektedir.

Umut Güner tarafından kaleme alınmıştır.

Dericiliğin Hun ve Göktürkler döneminde varlığına ve önemine daha önce değinmiştik. Bu sebeple bozkır topluluklarında giyim kuşam denildiğinde hayvanlardan elde edilen yün ve derilerden işlenerek yapılan kıyafetler önemli bir yere sahiptir. İç içe giyilen gömlekler, çoraplar, bot çizmeler, başlıklar önemli kıyafetleridir. Özellikle bozkır hayatının çetinliğinin getirdiği zorluklar ile iklim özellikleri giyim ve kuşam üzerinde belirleyici olmuştur. Hun ve Göktürk topluluklarının kıyafetleri de bu minval üzere şekillenmiştir.

Umut Güner tarafından yazılmıştır.

Kültür ve sanat dediğimiz olgu, toplumların karakter yapısı, yaşadıkları coğrafya ve iklim özellikleri, yakın komşu devletler ile olan kültürel ve insani ilişkileri neticesinde şekillenen unsurlardandır. Nitekim Göktürk ve Hunların kültür ve sanat anlayışları en başta kendi yaşam şekilleri ile muhtelif topluluklar ile olan ilişkileri çerçevesinde şekillenmiş ve karakter oluşturmuştur.

Hun ve Göktürk dönemi kültür ve sanat anlayışı il ilgili en somur örnekleri yapılan arkeolojik kazılar neticesinde elde ettiğimiz bulgulardan edinmekteyiz. Nitekim bu kazılarda ortaya çıkan sonuçlara göre bozkır kültürün etkisi sanat anlayışında hakim olarak gözükmektedir. Nitekim özellikle günlük hayatta kullandıkları eşyalardaki süslemeler sanat anlayışları bakımından bize ip uçları vermektedir. Kemer tokası, hançer kabzası, at koşumu, işlenmiş süslü deriler vb. ürünler bozkır Türk sanat anlayışının bir ifadeleridir.

Ölülerine verdikleri değer ve Atalar Kültü gibi kültür formları neticesinde şekillenen balbal adlı mezar taşları ve muhtelif heykellerde bozkır Türk topluluklarının sanat anlayışları hususunda önemli kanıtlar sunmaktadır.

Dokumacılık sanayinin gelişmiş olması ve günlük yaşamlarını ikame ettirdikleri çadırların süslü bezemeleri Türk topluluklarının sanat anlayışının ve günlük yaşamanın iç içe olduğunu bize göstererek sanatın bu dönem toplulukları için değerini ve önemini aşikar kılmaktadır.

Umut Güner tarafından kaleme alınmıştır.

Başta Hun ve Göktürkler olmak üzere eski Türk toplulukları her ne kadar göçebe bir hayat sürseler de ekseriyetle yazlık ve kışlık bir hayat sürmüşlerdir. Yaz ayları için yaylak hayatı söz konusu iken kışları geçirmek için evler inşa ederlerdi. Ayrıca dini gelenekler dolayısı ile kurban sunmak içinde muhtelif sunaklar inşa ederlerdi.

Eski Türkler şehre balık/balığ adını veriyorlardı. Nitekim Divân-u lugat’t-Türk müellifi Kaşgarlı Mahmud bu ismin kale manasına geldiğini de ifade etmektedir. Yine adı geçen müellife göre kent sözcüğü ne kullanılmaktaydı.

Hükümdarların özellikle biri yaylalarda, diğerleri de vadilerde ve su kıyılarında olmak üzere merkezi yerleri bulunmaktaydı. Yaylalara bulunanlar büyük devasa çadırlar iken, diğer merkezlerdekiler evlerden oluşmaktaydı. Nitekim Hun hükümdarı Mo-tu’nun Ongin Irmağı üzerinde yazlık şehri bulunmaktaydı.

Şehirler ekseriyetle çamur-topraktan müteşekkil kerpiçten yapılıyordu. Çin kaynakları da Hun evlerinin dövülmüş topraktan yapıldığını bildirmektedir. Ayrıca pek rastlanmasa da Hunların suru şehirler yaptıkları da bilinmektedir. Özellikle M.Ö 26’da Chih-ch Şanyü etrafı surlar ile çevrili bir şehir yaptırmıştı.

Umut Güner tarafından yazılmıştır.

Bozkır kavimleri her ne kadar kendilerine özgü ve yerleşim bölgelerinin imkanları elverdiğince üretim yapsalar da birçok ihtiyaçlarını ticari ilişkiler içerisinde bulundukları komşu kavimlerden karşılamaktaydılar. Kendileri de sahip oldukları ve ürettikleri ürünleri bu ticaret dolayısı ile komşu devlet ve topluluklar ile paylaşmaktaydılar. Nitekim Çin ile zaman zaman ticaret anlaşmaları imzalanırdı.

Türk toplulukları komu milletlere at başta olmak üzere canlı hayvan, konserve et, der, kösele, kürk ve hayvani gıdalar satarlar karşılığında hububat ve Çin ipeği başta olmak üzere giyim eşyaları alırlardı.

Hun ve Göktürkler kendi dönemlerinde bir vergi sistemi tesis etmişlerdi, özellikle mağlup ettikleri devletler vergi aldıkları gibi tebaâları olan halktan da muhtelif vergiler tahsil etmekteydiler. Nitekim vergileri toplamak için özel vergi memurları vardı. Bu memurlar vergi tahsili içini altın veya madeni para olarak tahsil etmekteydiler. Halkın sahip olduğu sürülerden de at ve koyun olarak vergiler alınmaktaydı.

Umut Güner tarafından yazılmıştır.

Hun ve Göktürkler döneminde bozkırın onlara verdiği imkanlar ile sınırlıda olsa kendilerine özgü imkanlar ile belirli bir sanayi tesis ettikleri aşikardır. Nitekim Türk ve İran halklarının geleneksel sanatları olan halıcılık, kilim ve çadırlarda yaşamaları dolayısı ile keçecilik önemli bir sanayi faaliyeti olarak bu dönemde karşımıza çıkmaktadır.

Demircilik bozkır kavimleri için oldukça önemliydi. Nitekim demir işçiliğinde Orta Asya bozkır kavimlerinin ünü muhtelif bölgelere yayılmıştı. Özellikle at ve hayvancılık ile ile ilgili gerekli çelik ve madenlerin üretimi yapılmaktaydı. Keza tarımsal üretim için gerekli olan orak, saban gibi ürünlerinde sanayii üretimi yapılmaktaydı.

Nitekim Hun ve Göktürkler komşularına göre daha gelişmiş bir harp sanayine sahiptiler. Mükemmel derecede kılıç, kalkan, kargı, mızrak ve temren imal edilirdi.  Özellikle de Hunlar arasında mahir marangozlar bulunmaktaydı, bu marangozlar masa, sandalye, koltuk ve dolap yapmaktaydılar.

Umut Güner tarafından yazlmıştır.