Arapça, gezmek dolaşmak demektir. Eskiden mürşidler, olgunlaşmaları ve ibret almaları için, müridlerini seyahatlere yollarlardı. Bu seyahatlerde, Şeyhlerden feyz alınır, nefs terbiyesi yapılırdı. Seyyah dervişin sırtında postu, elinde keşkül ve teber (bir tür balta)’i ile uzun süre afakî (dış âlemde) yolculukla iştigal eder, sonunda, yine eski tekkesine dönerdi

Yine seyyah oluban, destime aldım teberi.

Yine ben azm-i diyar etmeye, kıldım seferi.

Seher Abdal

Bektaşî ve Mevlevî tabiri. Cezalandırılmak istenen, veya ilerlemesi arzulanan dervişlere, seyyah verilirdi. Bektaşîlerde, seyyah verilen dervişin eline somun verilirken, Mevlevîlerde dervişin ayakkabısı dışa doğru çevrilirdi. Ceza olarak seyyah vermek, “Ser ü Pay” dan daha hafifti. (Bkz. “Ser ü Pay)

Ebû’l-Abbas Kasım İbnü’l-Kâsım ibnü’l-Mehdi’s-Seyyarî (ö. 242/856)’ye dayandırılan bir tasavvuf okulu.

Arapça, efendi, bey demektir. Hz. Peygamber Efendimizin (s) torunu. Hz. Hüseyin (r)’in soyundan gelenlere seyyid; Hz. Hasan (r)’m soyundan gelenlere de, şerif denir.

Ey hâme-i nakış, beyan başla dua-yı seyyide,

İt sen de sarf-ı iktidar, durma sena-yı seyyide.

Lâ-edrî

Hasan Sezai Efendi (ö. 1151/1738) tarafından kurulan bir tasavvuf okulu olup Gülşeniyye-i Halvetiyye’nin kollarındandır.

Arapça, işi ve sözü doğru, çok doğru olan kişiye denilir, içi aydın olması ve Hz. Resullah (s)’a ilgisinin ileri seviyede bulunuşu sebebiyle, Hz. Peygamber (s)’e her geleni ilmen, kavlen ve amelen doğrulamakta kemâle eren kişiye sıddîk denilir. Bu nedenle Allah nebilerle sıddıkların arasını açmamıştır. “Onlar, üzerlerine Allah’ın nimet bahşettiği nebi, sıddîk, şehid ve salihlerdendirler” (Nisa/69). Hadis-i şerif: “Ben ve Ebû Bekir iki rehin at gibiyiz. O beni geçseydi, Ben ona inanırdım. Ben onu geçtim, o bana inandı”. Diliyle söylediğini, kalbiyle ameliyle, eksiksiz tahakkuk ettiren kişi, sıddîk, Hz. Ebu Bekir (r)’dir. Vasıtî bu hususta şöyle der: “Bu ümmetin içinde, sûfiyyenin dilini ilk kullanan kişi, Hz. Ebû Bekir (r)’dir”.

Arapça, tam doğruluk demektir. Bu, velayet derecelerinin en yücesi olup, nübüvvet derecesinin altındadır. Nübüvvet ile arasında vasıta yoktur. Sıddıkiyyeti, geçen, nübüvvete ulaşır. Sıddıkıyyet, bir temele dayanır: İslâm, iman, ihsan, şehâdet, ma’rifet. Sonuncusu, “kendini bilen Rabbini bilir” makamının hakikatmdan ibarettir. Marifetin üç hazreti vardır: Hazret -i İlme’l-Yakîn, Hazret-i Ayne’l-Yakin, Hazret-i Hakka’l-Yakîn. Sıddıkın bu üç hazreti geçmekde alâmeti, gaybe’l-vücûdun kendisine meşhed olmasıdır.

Bu durum sıddîk, yakin nuruyla, Hakk’ın mahlukatın gözünden gizlenen sırlarını görür.

Arapça, doğruluk demektir. Sır ve aleniyyenin (içte olanla, dışta olanın) eşit olması. “Olduğun gibi görün, veya göründüğün gibi ol” vecizesinde anlatılmak istenen husus, Mü’minin imanında sıdkı kadar, kâfirin de küfürde sıdkı, şahsiyetteki dengenin göstergesidir. Sâlikin söz ve işinde sıdkı ön planda tutmayı alışkanlık hâline getirmesi ve bu hâlini devam ettirmesi, onu sıddıklar zümresine dahil eder.

Sıdk halinin devamlı, olmasını, Nakşî Meşayıhından Hâce Yakub Çerhî Hazretleri, “bir iğneyi yere dikmek ve ayağın başparmağıyla o’nun üzerinde durmak” diye tanımlar. Sıdk, iç ve dışta, Allah ile beraberliği, istikamet (Şeriata bağlı olmak) üzere muhafaza etmekle -olur. Bu istikametin sağlanması, Allah’ı, sürekli kalpde muhafaza etmek, O’ndan başka şeyleri hatıra getirmemekle mümkün olur. Cürcânî’ye göre, yalanın kurtarabileceği durumdaki kişi, o halde bile doğruyu söyler. Kuşeyrî de, sıdkı, “hallerinden leke, inancında şüphe, amelinde ayıp olmamasıdır” şeklinde tanımlar. Konuyla ilgili olarak, “Sıdkını bütün tut” şeklinde tasavvuf? bir öğüt vardır. Bu öğüt, “gördüğü şeyleri iyiye yormak, kalbi bulanmamak, tarikatta doğru olmak” şeklinde açıklanır. Sıdk sahibi olmanın yollarından biri de, “Sıdk sahipleriyle beraber olmanızdır” (Tevbe/119). Hakim Tirmîzî, sıdkı, ikiye ayırır. Birincisi, marifetin dallarından sayılan adi özelliğine girmiş ahlakî ve aklî sıdk olup, ikincisi de içtimaîdir.

Arapça, özellik, nitelik, vasıf kalite gibi anlamlan olan bir kelime, mevsûftan ayrılmayan şeye sıfat denir. Bir şeyde sıfat bulunmadan, ona vasıflanmış (mevsûf) denmez, iki türlü sıfat vardır. 1) Sıfat -ı Fadaliyye: Hayat gibi zata ait sıfatlar onun dışındakilere ait sıfatlar. 2) Sıfat-ı Fâdiliyye: Kerem gibi hem zat, hem de İlâhî sıfatlar için asıl olanı “Rahman” sıfatıdır. Zira bu sıfat, şümul ve alanı bakımından Allah isminin mukabilindendir. İkisi arasındaki fark; Rahman’ın umumu ile birlikte vasfiyye’nin zuhur yeriyken, Allah, ismiyye’nin zuhur yeridir.

Arapça, nurun doğruluğu demektir. Kendisinden sonra perdelenme bulunmayan keşfe, sıdku’n-nûr denilir. Yağmur yağdıran yıldırıma benzer, ki buna “Sâdık” adı verilir. Yağmur yoksa “kâzib” denir. Keşf geldikten sonra, perdelenmeye maruz kalan sâlikin hali, karışıktır. Nur vasıtası ile, keşfi, cem’ makamına ulaşırsa, buna sıdku’n-nur denir, zira, bu nurdan sonra, gizlenme ve perdelenme hâli yoktur.

Arapça, İlâhî sıfatlar demektir. Rıza, rahmet, gazab gibi, kendilerini ve Zıdlarını Hakk’a nisbet etmek caiz olan sıfatlara, sıfat-ı İlâhiyye denir.

Allah’a nisbet edilen hayat, ilim, semi, basar, irâde, kudret, kelam, tekvin, gibi sıfatlar.

Arapça, zatî sıfatlar demektir. Kudret, azamet, izzet gibi Hak Ta’alâ’ya izafe edilen ve zıddı caiz olmayan nitelikler.

Çoğulu esrar ve sirar olup, Arapça sır, gizli şey, kök, kıymetli, vadinin orta yeri, asıl, nikâh, birşeyin halisi, efdali, gibi anlamlan ihtiva eden bir kelime. Sır, kalpte bulunan Rabbânî bir latifedir. Ruh sevginin, kalp marifetin, sır da müşahedenin mahallidir. Ruhanî bir nur olup, nefs’in haletidir.Sır olmaksızın nefs, iş yapmaktan aciz kalır. Nefs’in beraberinde, sırrın himmeti olmazsa, bir fayda elde edilmez. Sırra, kalbin bir buududur diyenler olduğu gibi, ruh’tur veya ruhtan daha yüce ve daha latif bir ruh buududur, diyenler de vardır. Mevlevîlikte sır, ıstılah olarak şu anlamda kullanılır: Dede’nin hücresinin pencere perdesi kapalı ise, bu onun içeride istirahat ettiğini veya kendine göre bir ibadetle meşgul olduğunu gösterir. Bu hale sır denir.

Hayflar, göz yumup Esrar Dede sırroldu.

Surûrî

Sırla ilgili bazı atasözleri ve deyişler şunlardır: Bir şeyi örtmeye, kapamaya, sırlamak denir. Gömmek, gömülmek; sırlamak, sırlanmak gibi ifâdelerle karşılanır. Ölen kişiye, sırroldu, denir. Sırrın gizlenmesi gerektiğini bildirmek üzere, “sırrını açma dostuna, onun da dostu vardır, o da açar dostuna” atasözünü söylerler. Tarikat sırrını, sisteme yabancı kişilere söylememek gerekir, zira, tasavvuf terminolojisine vakıf olmadığı için, yanlış anlar. İşte bu tür sırların saklanması konusunda, “Sırrını sırredene aşkolsun, faş eden yuf” denir.

Arapça, yol, demektir.Hakk tecellilerinin çeşitlenmesinden keşfe açılan yol, nefsiyle, yine kendi nefsi içindir. Fusus’da “hiçbir kımıldayan canlı yoktur ki Allah onun alnından yakalamış olmasın. Rabbim, doğru yol üzerindedir” (Hûd/56) âyeti şöyle yorumlanmıştır: Yürüyen herşey, Rabbin doğru yolu üzerindedir. Bu bakımdan, Allah onlara gazaplanmaz, sapıtmazlar, sapıtmak da nereden arız olsun ki, Hakk’ın gazabı ortaya çıksın.

Arapça, hâlin sırrı demektir, içinde, Hakk’ın muradının bilindiği durum.

Arapça, ilmin sırrı demektir. Bu, ilmin hakikatidir. Zira ilim, hakikatte Hakk’ın ayn’ıdır.

Arapça, istivâ’nın sırrı demektir. Mevlevî tâbiridir. Siyah bir şerit adıdır. Yüksek bir alâmet sayılır. Mevlana Celaleddin Rûmî’den kalmış olup, iki yollu olan külâh-ı seyfî, veya kılıcî taç yollarına takılan şeride, sırrı-ı istiva denir. Bu tacı, ancak cezbe-i Rahman ile istivâ’nın sırrına vâkıf olan yüksek mâneviyatlı zatlar giyebilir.

Arapça, kader sırrı demektir. Allah’ın ezeldeki aynlar, ve bu aynların dış âlemde gerçekleşmeleri durumunda sahip olacakları haller hakkındaki ilmi. Bir şey hakkında, ancak Allah’ın, o şeyin, sübût durumundaki bilgisiyle hükmolunur.

Arapça, Rab’lık sırrı demektir. Bu, merbûb’a bağlıdır. Zira onda, müntesiblerde olması gereken bir nisbet vardır. Müntesiblerden biri merbub olup, ademdeki sabit aynlardan başkasında değildir. Ma’dûm (yok)’a bağlanan da yoktur (yani ma’dûm’dur). Bu yüzden Sehl b. Tüsterî, rubûbiyyet’de öyle bir sır vardır ki, ortaya çıkmış olsaydı, rubûbiyyet bâtıl olurdu. Onun yok oluşu, (butlan) üzerine bağlandığı şeydendir, demiştir.

Arapça, rubûbiyyet sırrının sırrı, demektir. Rubûbiyyet sırrı, Rabb’ın, aynların suretlerinde ortaya çıkmasıdır. Aynların suretleri, zâtıyla kâim, ta’ayyünleriyle zuhur eden Rabb için, zühul yeri olması bakımından, onunla kaim, onun vücudu ile mevcutturlar.

Arapça, tecellîlerin sırrı demektir, ilk tecellî kalbe olur, böylece bütün isimlerin arasındaki ehadiyyet-i cem müşahede edilir. Zira her isim, diğer bütün isimlerin özelliğini taşır. Yine bütün bunlar, zât-ı ehadiyyet’de birleşir. Farklılık, onun suretleri olan kevn (oluş) larda ortaya çıkan ta’ayyün (belirme)ler iledir. Böylece, her şey, her şeyde müşahede edilir.

Arapça, sırrın sırrı, demektir. Ehadiyet hazretinde, icmâlen (özet olarak) bulunan gerçeklere ait ayrıntılı (tafsîlî) bilgi. “Gaybın anahtarları, O’nun kalındadır, onu O’ndan başkası bilmez” (En’âm/59), âyetiyle bu hususa işaret edilir.

Arapça kalbin genişliği anlamına gelen bir ifâde. Kâmil insanın imkân ve vücûbu toplayan berzahî hakikati gerçekleştirmesi. Kâmil insanın kalbi, işte bu berzahtır. Bir kudsî hadisde şöyle buyurulur: “yerime, göğüme sığmadım, mü’min kulumun kalbine sığdım”.

Muhammed ibnü’l-Hase-ni’s-Sicilmasî (ö. 575/1179)’ye dayandırılan bir tasavvuf okulu.

Arapça, hapishane demektir. Bir vücûd mertebesi olup, günahkarları karanlık süflî tabiat derekelerinde, hakir düşürür.

Cennette bir ağaç. Mahlûkun Allah’a doğru giderken ulaşabileceği son nokta. Bundan sonrası sadece Allah’a mahsustur. Sidreden sonrasına ulaşmak mümkün değildir. Zira, mahlûk, burada mahv olmuş, toz hâline gelmiş, silinmiştir. Sırf yokluğa bitişiktir. Sidreden sonrası için mahlûkun bir vücûdu yoktur. Sidre ağacına, iman da denmiştir. Hz. Resûlullâh (s), “karnını, Sidr ağacının meyvesi (Nebk) ile doyuranın, kalbini, Allah iman ile doldurur” der. Kaşanî, sâliklerin yaptığı yolculuğun ilim ve amellerinin bittiği sidre noktasına, berzah adı verir.

Ahiret kardeşi. Arapça muâhât, Türkçe kardeşleşmek, kardeş tutmak şeklinde ifâde edilir. Mekke’den Medine’ye hicret eden Muhacirlerle, Ensar arasında kardeşleşme olayından kaynaklanan bir uygulamadır.

Arapça, güvenme, dayanma demektir. Sika, Allah’a güvenmeyi ifade eder. Tevekkülün esası sika’dır.