Arapça-Farsça, sikke giyen demektir. Sikke giyenler hakkında kullanılır.

Hakk’a îsâl eyleyen şehrâhı bul,

Âlem-i kesrette vahdetgâhı bul.

Sikke-pûş ol, zevk-i eyvallahı bul.

Gel harîm-i aşka gir, dilhâhı bul.

Mâsivâ’dan el çeküb Allah’ı bul!

Tokadîzâde Şekib

Mevlevî tâbiri. Tarikate yeni giren nevniyâzın başına sikke giydirilirken yapılan duaya “sikke tekbiri” denir.

Tokat. Allah’ın kahr sıfatları (el-Kahhâr, el-Cebbâr) ile tecellî etmesi. Hak sillesinin sadası yoktur.

Bir vurdu mu hiç devası yoktur

Ferid Kam

Arapça, zincir demektir. Tasavvuf okullarındaki maneviyat öğretmenleri zinciri. Bu zincirin son halkası Hz. Muhammed Mustafa (s)’dır. Üveysîlerde, doğrudan doğruya Allah’dan feyz alınması münasebetiyle, silsile söz konusu değildir. içinde sâdât-ı kiram’dan (Hz. Peygamber (s)’in sülalesinden) kişilerin bulunduğu silsileye “silsiletü’z-zeheb” (altın zincir) denir. Silsileden bahseden eserlere, silsilename adı verilir.

Farsça, gümüş demektir. Zahir ve bâtının tasfiyesi, bedeni ve ruhu arındırma.

Mevlevi tâbiridir. Sikkenin üzerine, fakat destarın alt tarafına sarılan beze simid denir. Pamuktan yapılır, sarık bunun üzerine sarılır.

Farsça, otuz kuş demektir. Efsanevî Kâf Dağının ardında yaşayan, adı var kendi yok bir kuş. Allahü Ta’alâ’nın üfürdüğü insanî (ilâhî) ruhu, geldiği asıl vatanına (Kaf Dağı’nın ardına) dönecek, orayı aşacak otuz kabiliyetle donatmıştır. Kuş, yükselişin sembolüdür. Ruh, bu otuz kuş (yani otuz olumlu yetenek) ile, geldiği yere döner. Simurg’a şu anlam da verilmiştir: İnsan-ı Kâmil. Mantıku’t-Tayr’da otuz kuşun yedi vadiyi geçtikten sonra ulaştıkları padişah, Allah.

Bî-vücûd olmak gibi yokdur cihanın rahatı.

Gör ki Simurg’un ne damı var, ne de sayyâdı var.

Koca Râgıb Paşa

Farsça, kimya demektir. Bakırı altına çevirme hüneri, ilm-i Simya’yı mürşid-i Kâmiller bilirler. Onlar Allah’ın izniyle, değersiz bakır gibi olan insan nefsini, yirmi dört ayar altına (nefs-i kâmile’ye) dönüştürürler. Kötü ahlâkı, iyi ahlâka dönüştürme san’atı.

Halvetî tasavvuf okulu kollarından olup, İbrahim b. Abdurrahmân el-Halvetî, yani Ümmî Sinan (ö. 976/1568) tarafından kurulmuştur.

Sin, Türkçe’de mezar anlamına gelir. Büzür (doğrusu bizr olacak) de, Arapça tohum demektir. Bu şekilde, atasözünün anlamı “mezarda tohum bitmez” şeklinde olur. Erbab-ı tarikat, sır konuşulurken, yanlarında yabancı birisi varsa, bu atasözünü söyleyerek susulmasını ihtar ederler. Bu atasözü, genellikle alevîler arasında kullanılır.

Farsça, göğüs demektir. İlâhî ilim, ilim sıfatı Yüreği temiz kişilere “sine-saf” denir. Sineye çekmek, tahammül etmek, sabretmek anlamına gelir. On Muharrem’de şiîler, yaptıkları âyinlerde, göğüs ve sırtlarını döğerek kan akıtırlar. Bunu yapan kişiye “sine-zen” adı verilir. Ki bu, Türkçe’de “göğüs döğen” demektir.

Âşıkların, aşklarının kaynamasıyla göğüslerini yırtmaları hakkında “sineye elif çekmek” diye kullanılan bir tâbir vardır. Hoşlanılmayan bir Divan Edebiyatı örfüdür. Tasavvufta mutlak cemalin, mecazî süflîliğe indirilmesi ile ilgili bir kullanımı vardır.

Arapça bir şeyin hâlis olanı, asi, sır, kök vs. gibi anlamları olan “sır” kelimesinin çoğuludur. Tam olarak vuslata erme durumunda, sâlikin mahvolması. “Dostlarım kubbelerimin altındadırlar. Onları Ben’den başkası tanımaz”, kudsî hadisi ile, bu grup Allah adamlarına işaret olunmuştur.

: Arapça istisna edatıdır. “…. den başka” anlamında kullanılır. Ta’ayyünleri (belirmeleri) bakımından, a’yân’a denir.

Farsça olan bu kelime. Türkçe’de de aynı anlamda kullanılır. Kara. Zât-ı Hak. Karanlıkta, eşyalar birbirlerinden nasıl ayırt edilemezlerse, Hakk’ın idrâk üstü zâtında da, hiç bir şey birbirinden ayırt edilemez. Siyah-kârân: Kara iş sahipleri. Sülûku tamamlayamayıp yolda kalanlara denir. Siyah-rûî: Kara yüzlülük, imkân âlemi.

Arapça, sûfî kelimesinin bozulmuş şekli. Samimi dindar kişilere sofu denirken, şekilci, ham tipli dindarlara da aynı tâbir kullanılır. Necip Fazıl merhumun özden mahrum, kırıcı, itici, çirkin yüzünde güzel İslâm’ı çirkinleştiren, dindar kılıklı tipler hakkında kullandığı “ham sofu, kaba yobaz” ifadeleri meşhurdur.

Vefat etmiş biri konuşulurken, “Allah rahmet eylesin”, “ruhu şad olsun” gibi ifadeler kullanıldığı gibi “sizler bakî” sözü de kullanılır.

Arapça, arkadaşlık yapmak, karşılıklı konuşmak vs. gibi anlamları olan bir kelime. Allah’a ulaştıran tasavvuf okullarının her biri, “hizmet” ve “sohbet” gibi iki temele dayanır. Bu ikisi, sâliki, maneviyat yüceliklerine ulaştıran vasıtadır. Sohbette, mürşid-i kâmilin ruhundaki kabiliyetlerin müride yansıması (in’ikâs) yani kabiliyet aktarımı söz konusudur. Bu yüzden Allah dostları, sohbete çok önem verirler. Hoca Bahâeddin Nakşbend Hazretleri “tarîk-ı mâ bâ suhbetest” (yolumuz sohbetledir) sözü, Nakşî yolunun ana düstûrunu oluşturur. Peygamberimizin (s) arkadaşlarına “ashâb” denilir ki, bu kelime “suhbe” masdarından türemiştir. Hz. Resûlullah (s)’ın, sahabe-i kiramı (r), sohbet yoluyla yetiştirmesi, sûfiyye yolunda vazgeçilmez, göz ardı edilemez bir metod olarak kabul edilmiştir. Bazı tasavvuf okullarındaki şeyhler, hırka giydirerek nisbeti naklettiği için “hırka şeyhi” adını aldığı gibi, sohbetle nisbet geçiren şeyhler de “sohbet şeyhi” olarak anılmıştır.

Arapça, simât kelimesinin bozularak kullanılmış şekli olup, sofrası, uzunca dizilmiş yemek sofrası, dizi, kenar ve saf gibi anlamları vardır. Bektaşî ve Mevlevîler tarafından kullanılan bez veya meşinden yapılmış sofra. Üç türlü somat vardır: 1. Gezgin dervişlerin kullandığı etrafında halka bulunan somat, 2. Dergâhlarda kullanılan somat, 3. Uzunca ve düz olan, bu yüzden de “elîfî” adını alan somat.

Sofracı demektir. Mevlevi ve bektâşîlerde, sofrayı kurup toplamakla görevli kişi.

Gınâ-yı kalb kadar nimet olmaz ehl-i dilde,

Bu tekkenin fukarası somat bilmezler.

Nailî

Mevlevî tekkelerinde, yemek yendikten sonra okunan gülbange “somat gülbangi” denir. Bu gülbank şöyledir: “Mâ sûfiyân-ı rahîm, mâ tablahar-ı şahîm, payende dar yâ Rab. în kâse-i âb u nânrâ Elhamdülillah. eş-Şükrü lillah, Hak berakâtın vire! Erenlerin han-ı keremleri müzdâd ve sâhibü’l-hayrât güzeştegânın rûh-ı şerifleri şad ü handan, bakîleri selâmetde ola! Demler safâlar ziyâde ola! Dem-i Hazret-i Mevlânâ, sırrı-ı Şems, kerem-i İmam-ı Alî Hû diyelim Hû!”

“isteyen ve istediği konuda ciddî olan, hedefine ulaşır” (men talebe ve cedde vecede) kelâm-ı kibarında ifâde edildiği gibi, Ka’be’ye ulaşmayı gaye edinen kişi sora sora ona ulaşır. Arapça’da “suâl”, hem sormak, hem de istemek manasınadır.

Mevlevî tâbiridir. Dervişliğe ikrar verip, dervişlik kisvesine bürünmek, tasavvufî mânâda soyunmak, yani dünyadan soyunup sıyrılmaktır. Mevlevîlikte de, 1001 günlük çile için ikrar verip hizmet tennuresini giyinmeye, soyunmak denir.

Tasavvuf söz değil, yaşama işidir. Bir başka deyişle, tasavvuf ehli, laf (kâl)’a değil, yaşama (hâl)’ya önem verir. Ancak konuşma söz konusu olduğunda, Hz. Peygamber (s) gibi, az sözle çok mânâ ifâde etmeye (camiu’l-kelim olmaya) dikkat ederler. Söz ile ilgili çok sayıda atasözü ve deyiş vardır. Bunların bir kısmı şöyledir: Söylenen sözün, başa gelecek belâya bağlı olduğu hususu “sözün canı vardır” atasözüyle anlatılmak istenir. Kalabalık toplantılarda, uluorta konuşulmaması gerektiğini ifâde etmek üzere, “söz vardır halk içinde, söz vardır hulk içinde” denir. (Likülli meclisin makâl ve likülli mahallelin bakkal). Sözün etkili bir yanı olduğunu belirtmek üzere, “söz vardır işi bitirir, söz vardır başı yitirir” atasözü kullanılır

Söz ola kese savaşı, söz ola y iti re başı,

Söz ola ağulu aşı, bal ile yağ ede bir söz.

Yunus Emre

Susmanın ariflik gereği olduğunu belirtmek veya dinleyenin, söyleyenden daha anlayışlı olması icâbettiği, “söyleyenden, dinleyen arif gerek” atasözüyle anlatılır. Her insan dilinin altında gizlidir yani her insan konuşmasıyla kendini ele verir. Bu konuyla ilgili olarak söylenen diğer atasözüleri de şu şekildedir: “Söz, adamın mihengidir”. Anlamsız konuşan kişi “söz söyledi balkabağı” karşılığını görür. Gösteriş ifâde eden davranışlara “sözde” denir, zira sahtedir. Kişinin değeri için, şu atasözü gündemdedir: “Kelâmından olur ma’lûm, kişinin kendi mikdarı”.

Allah diriyi sudan yaratmıştır. Tasavvufta toprak, hava, ateş gibi su da karakterolojik teşekkül ile ilgili dört unsurdan biri olarak görülür. Su dağıtana “su gibi aziz ol” denir. “Sular alçaktan akar”, “suyun yüzü yerde” atasözleri de alçak gönüllü olmayı ifâde eder. Feyzin kaynağından istifade edilmesini belirtmek üzere, “suyu başından içmek gerek” denilir.

Arapça, istemek, sormak demektir. Tasavvufta çok soru sormak makbul değildir. Hz. Musa’yı , Hz. Hızır ile olan arkadaşlıktan ayıran şey, çok soru sorması olmuştur. Ayet: “Her şeyi sormayınız! Eğer işin iç yüzü ortaya çıkarsa, bu fenanıza gider… Sizden önce gelen bir toplum da onları sormuş, sonunda da sabaha kâfirler olarak girmişlerdir” (Maide/101-2) . Hacı Bayram Camii’nin ilk imamı Eşrefoğlu Rumî, Hacı Bayram-ı Velî’nin damadı idi. Şöyle anlatır: “Bir gün hocam Hacı Bayram-ı Velî’ye, dünyevî bir mes’ele sordum, bana çok konuşma, meşayıh katında çok konuşmak, küstahlık olur, diye karşılık verdi. Ondan sonra, ona hiçbir şey sormadım”. Sormamak, teslimiyet alametidir. Soranda teslimiyet noksanlığı vardır. Yani, susmak teslimiyettir.

Arapça, iki hazretin sorusu demektir. Biri, ilâhî isimler diliyle Hazret-i vücûbdan sudur eder ve Rahmân’ın nefesinden ayn’lar suretinde zuhura gelmelerini ister. Diğeri ayn’lar dili ile hazret-i imkandan sual edilir, ve bu ayn’ların isimlerle zuhura gelmelerini ister.

Arapça, kara kilim, siyah zemin anlamını ifâde eder. Vazıh (açık) olmadığı için “heyula” adı verilen “heba”ya, sübha denir. Hebanın varlığı kendi nefsiyle değil, suretlerledir. Heba, güneş ışığındaki ince toza denir. Sübha, bir hadis-i şerif’de ifâde edildiği gibi, Allah’ın mahlûkâtı yarattığı zulmete, karanlığa denir. Allah mahlûkata kendi nurundan yaydı. Bu nur kime değdi ise, dünyada hidâyete ulaştı. Nurdan nasibi olmayanlar da sapıklıkta kaldılar.

Arapça, yünlü, yün giyen anlamına gelen bir kelime. Hakk’a vâsıl olan kişiye, sûfî, yolda süluka devam edene de, mutasavvıf denir; sûfî, vusul; mutasavvıf usûl ehlidir. Sûfî kendi nefsinde fanî, Allah ile bakîdir. Sûfî, nefsin alışkanlıklarından kurtulmuş, hakikatlerin hakikatine ulaşmıştır. Cüneyd, sûfîlerin, sadece Allah’ın bildiği tarzda, Allah ile beraberliğe sahip olduklarını söyler. Bişr ise sûfî’yi, “kalbini Allah için saflaştıran kişi” olarak değerlendirir. Onlara sûfiyye denilmesi, onların Allah huzurunda, ilk safta bulunmalarından kaynaklanmaktadır. Ki bu, onların himmetlerinin Allah’a yükselmesiyle, yani, kalpleriyle O’na yönelmesiyle olur. Bir başka görüşe göre, özellikleri ehl-i suffe’ye benzediği için, bu topluluğa sûfiyye denilmiştir. Bir kanaata göre de, sûf, yani yün giydikleri için, sûfiyye adını almışlardır.

Farsça, yanan anlamında olan bu kelime medrese talebelerine denir. Galat olarak “softa” şeklinde kullanılır. İlim aşkıyla yanan talebelere, bu özellikleri sebebiyle “suhte” denilmiştir.

Arapça, cennet çarşısı demektir. Cennette bulunan erkek ve kadın resimleri. Herkes, burada beğendiği resmin şekline girer ve o halde ailelerinin yanına gider. Cennettekilerin sonsuza kadar şekil değiştirebileceği kaydedilir.