Protestanlığın oluşumuna imkan veren reformasyon, Batı mede­ _nileşmesinin sağlanmasında rönesans ile birlikte anılmaktadır. Bu ne­ _denle günümüz modern Batı toplumunun temel dinamiklerinde Protes­ _{tan t}eolojinin etkisi kolaylıkla görülmektedir. Kutsal Roma-Germen İm­ _paratofluğu’nun Katolisizm merkezli inanç bütünlüğü, öncelikle Luthe­ _{ran r}eformuyla sarsılmıştır. Luther, dile getirdiği Alman milliyetçiliği, _bölgesel kilise yapılanması ve siyasal otoriteyi kutsaması ile feodalite­ _nin yıkıldığı dönemde bürokratik modern devletin bir modelini sağla­ _mıştır. Luther kendi döneminin sosyal şartları doğrultusunda dünyevi yetkinlik konusunda devleti kilisenin önüne koysa da, kilise ile devletin alanlarını birbirinden ayırarak günümüz laiklik anlayışına ulaşılmasına _imkan sağlayacak şekilde bir kilise-devlet ilişkisi oluşturmuştur.

Katolisizm’in metafizik sırlar ve gizemler temelinde anlamlandır­ dığı dünyevi yaşam, reformasyon tarafından sadece dünyanın gereklilik ve şartlarına göre yeniden düzenlenmiştir. Dinsel ile dünyevi alanın sı­ nırları çizilerek dünyevi alan Katolik gizemlerden kurtarılarak seküler­ leştirilmiştir. Özellikle Calvin, batı kültürünün modern çağlarda üstün bir nitelik kazanmasında düşünce ve model üretmesi yönüyle diğer re­ formcuların önüne geçmiştir. Kalvinizm’in insani eylem alanlarının tü­ münde gelişip yayılması, tarıma dayalı ortaçağ ekonomisinden ticarete dayalı ekonomiye ve sanayi çağına geçiş açısından modern dünyanın oluşumu için oldukça önemlidir. Calvin kapitalizmin gelişimine dinsel destek sağlamış ve ticaret ile üretimi teşvik etmiştir. Aynı zamanda insa­ nın kendi isteklerine düşkünlüğüne karşı olan Calvin’in, tutumluluk, ça­ lışkanlık, itidal ve sorumluluk meziyetleri ile teşvik edilen endüstrileş­ meyi, Tanrı’nın yeryüzündeki egemenliğinin başarısının temel şartı ola­ rak gördüğü, vaazlarında yer almıştır. Ayrıca Calvin’in seçime dayalı kili­ se liderliği anlayışı ve kilise üyeliğine giriş ve kabuldeki gönüllülük esa­ sını içeren kilise yapılanmasının da Batı Hıristiyan toplumunun demok­ ratik arilayışına ve sivil toplumunun gelişimine katkı sağladığı oldukça yaygın bir kanaattir.

Protestanlık içinde teolojik öğretilerinden kaynaklanan yeni gruplar ve teolojik eğilimler ortaya çıkmıştır. Bu yeni eğilimlerin temel sebebi teolojik liberalizm olarak da adlandırılan bilim ve modern top­ ^lum ile dinin uzlaştırılması sorunu ve buna çözüm arama gayretlerini içermektedir. Kutsal Kitap’ın literal anlaşılması ve tek dinsel otorite _ol­ ması anlayışı ile Aydınlanma felsefesi ve gelişen bilimin verileri aras_ın­ daki çelişkiler, kutsal metnin otoritesiyle ilişkili olan literal yorumun _ye­ niden gözden geçirilmesi gereğini ortaya çıkarmıştır. Bu durum, ilerle_­ yen dönemlerde Kutsal Kitap’ın birtakım bilimsel gerçeklerle uyuş_ma­ ması halinde literal gerçekliğinin göz ardı edilmesini gerektirmiştir. A_n­ cak 20. yüzyıla gelindiğinde, teolojik liberalizm olarak ifade edilen b_u yeni yaklaşıma karşı iki tepki hareketi kendini göstermiştir: Bunlard_an ilki olan Fundamentalizm, Amerika kökenli bir oluşum olup Kitab-ı Mu­ kaddes’in yanılmazlığını, 16. yüzyıl reform söylemi tonunda dile getir­ mektedir. Diğeri ise Fundamentalizm’ e göre daha ılımlı olan, sosyal söylemleriyle öne çıkan ve Protestanlığın en yaygın grubunu temsil et­ meye başlayan Evanjelizm’dir.

Oldukça dinamik bir karaktere sahip olan Protestanlık, Hıristiyan­ lığın en hızlı değişim yaşayan mezhebidir. Bazı Protestan fraksiyonlar genç üyeleri çekmek için birtakım doktrin dışı uygulamalara girerken bazıları, kadınların kilise hizmetine atanmaları ve vaiz olarak görevlendi­ rilmeleri, ibadet dilinin modernize edilmesi, diğer kiliselerle birleşme ve kutsal metnin gelişen bilimin gerçekleri doğrultusunda yorumlanmasına yönelik sorunların arasında kalmıştır. Diğer bir önemli oluşum da, birçok Protestan grubun katılımıyla oluşan Ökümenik Hareket’tir; Protestanlar, Katolik ve Ortodokslarla olduğu gibi Hıristiyan olmayanlarla da diyalog arayışı içerisindedir. Bu nitelikleriyle Protestanlık, oldukça farklı anlayış ve kanaatleri içeren alt inanç gruplarını bünyesinde taşımaktadır.

Orta ve Kuzey Avrupa ile Kuzey Amerika’da oldukça etkin olan Protestanlar, ekonomik zenginlik faktörünü de kullanarak dünya gene­ linde, açlık, çevre kirliliği ve savaş karşıtlığı, eğitim ve sağlık projeleri çerçevesinde önemli bir misyonerlik faaliyeti yürütmekte ve özellikle ge­ ri kalmış toplumlarda hızla yayılmaktadırlar. Kutsal metnin otoritesine yaptığı vurgusu, Kitab-ı Mukaddes’i Katolik Hıristiyan toplumun evren­ sel dili olan Latince’den diğer dillere çevirterek papalığın sağladığı dinsel bütünlüğü parçalaması ve Kutsal Kitap’ın ana dillerde okunması ile iba­ detlerin ana dillerde yapılması, dindar ve kurtulmuş olmanın işaretini i­ badet ve iyi davranışlarda değil sadece imanda görmesi, dinsel aracılığı ortadan kaldırıp Tanrı ile Hıristiyanı yüzleştirmesi, toplumsal olmaktan çok bireysel bir dindarlığı öneren öğretileriyle Protestanlık, modern dünyada din ve reform tartışmaları konusunda önemli bir fenomendir.

Zwinglianizm ruhunun teolojide, politik kuramlarda ve kilise dü­ zenlemelerinde gelişimini tamamlaması Fransız reformcu John Calvin (1509-1564) ile sağlanmıştır. İkinci nesil reformcu olan Calvin, teoloji­ den önce hukuk eğitimi almış ve bu yönüyle de önceki reformcuların ideal öğretilerini daha akılcı ve uygulanabilir şekilde düzenleyerek Protestanlığı sistematize etmiştir. Calvin, Lutheranizm’in Kitab-ı Mukad­ des’in imanın yegane kaynağı olduğu, Katolik inancı ve papalığın Mesih’in öğretilerine uygun ve otoriter niteliği olmadığı, Adem’in . ‘düşüş’ünden sonra insanın özgür iradesinin dinsel kurtuluşta işlevsiz olduğu ve sadece imanla aklanma doktrinlerini paylaşmaktadır. Katolisizm karşıtı reformist görüşlerinden dolayı Paris’ten sürülen Calvin, Cenev­ re’ye yerleşerek, reform teolojisini, dinin, devlet, ekonomi ve toplumla olan ilişkilerini de düzenlemek amacıyla, hukuk normları doğrultusun­ da kurumsallaştırmayı hedeflemiştir. Bu dönemde kaleme aldığı Tbe lnstitutes of the Christian Religion adlı eseri sistematik olarak Roma Ka­ tolik doktrinine karşı Protestan cevapları içeren ve reform geleneğinin teolojik temellerini oluşturması yönüyle günümüzde dahi etkinliğini koruyan bir çalışmadır.

Kalvinizm’in özü Hıristiyan kutsal metinlerinin literal anlaşılması­ na yönelik Zwinglian vurguya dayanmaktadır. Bu metinlerde açıkça ve literal olarak içerilmeyen söylemler reddedilecek, açıkça ve literal ola­ rak yer alan herşey tereddütsüz yerine getirilecekti. Sadece dinsel inançlar değil kilise yapılanması, politik organizasyon ve sosyal düzen-

Calvin’in diğer reformculardan farklı olan en önemli teolojik öğre­ tisi “kader” doktrinidir. tık dönem kilisesi ve bazı ılımlı Protestan kilisele­ ri, Tanrı’nın bütün bireyler için kurtuluşun nihai hükmünü vermediğini ve bu kurtuluşun kısmen insan tercihinin ürünü olduğunu savunmuşlar­ dır. Buna karşı olan Calvin, kurtuluşun insani bir tercihe bağlı olmadığı, Tanrı tarafından başlangıçta belirlenip hükme bağlanmış bir tasnif oldu­ ğu anlayışını savunmuştur; buna göre insanlar kurtuluş için Tanrı tarafın­ dan ‘seçilmiş’ olmaktadırlar. Nitekim Calvin “insanlığın günah nedeniyle manevi olarak etkinsiz ve kudretsiz kılındığını, Tanrı’nın hakimiyeti adı­ na Tanrı tarafından, kurtarılacak olan insanların şartsız olarak seçildiğini, Mesihin kurtarıcı misyonunun bu seçilmiş olanlarla sınırlı olduğunu, Tanrı’nınrahmetinin başka bir yöne saptırılamayacağını ve Tanrı’nın Me­ sihte seçtiği insanların kurtuluşunun ebedi kader olduğunu” dile getir­ mektedir. Eğer insanlar seçilenlerden ise Tanrı onlara doğru bir hayat ya­ şama eğilimi verir. Nitekim doğru davranışlar seçilmiş olmanın işaretleri­ dir. Bu doğrultuda Calvin, Hıristiyanları, Tanrı’nın sonsuz ihtişamı adına bitmeyen bir gayretle çalışarak hayatın zorluklarını yenmeye ve dünya hayatında etkin olmaya çağırmaktadır. Nitekim Calvin ‘seçilmiş’ olmayı, bu dünyadaki etkin ve işlevsel bir hayat yaşamak ve bunun sonucunda da dünyevi mutluluğa ulaşmak olarak görmektedir. Bu nedenle Mesih krallığına hazırlanmak isteyen Hıristiyanlar gerekli ve faydalı işlerde ve mesleklerinde başarılı olmak zorundadırlar. Dolayısıyla Calvin’in söyle­ mi, tanrısal yazgı, seçilmişlik ve bu seçilmişliğin dünyevi işaretinin, her bir bireyin bu dünyadaki mesleğinde çok çalışması ve başarılı olmasıyla ilişkili olduğunu içermektedir. Bu şekilde Protestanlık, dünyevi meslek ve uğraşılara da dinsel bir anlam yükleyerek kutsamış olmaktadır.

Kalvinizm’in etkisi bütün Batı dünyasında yayılmıştır. lskoçya’da Presbiteryenler, Hollanda’ da Reform Kilisesi, Fransa’da Huguenotlar ve lngiltere’de Puritanlar Kalvinist öğretiyi izlemektedir. Kalvinci ifadeler Amerika Birleşik Devletleri’nde de oldukça kabul görmüştür. Calvin_‘in düşüncelerinin bu kadar geniş coğrafyaya yayılması Calvin’in farkli Ş_e­ killerde yorumlanması sonucunu doğurmuştur. Nitekim 1 550 ortaları_na kadar Cenevre, düşünce ve kurumsal yapısıyla bütünüyle Kalvinizm_‘i benimsemişti. Bu kent, Fransa, İngiltere, lskoçya ve Hollanda gibi ülk_e­ lerden Protestan olduğu için dışlanan göçmenlerin barınağı olarak 16. yüzyılda en önemli Protestan merkezi olmuştu. Cenevre’ye dışarıdan gelen reform yanlılarının bazıları daha radikal Kalvinist doktrinleri be­ nimserken bazıları Calvin’in öğretilerini daha ılımlı bir anlayışla yorum­ ladı. Bu şekilde Kalvinizm Protestanlık içindeki en etkili ve yaygın re_­ form eğilimi niteliğini kazandı. Dolayısıyla ‘Kalvinizm’ terimi pek çok farklı anlamda kullanılmaya başlandı. Kalvinizm, Calvin’in kendisi tara­ fından ifade edilen öğretileri kadar, sosyal, politik ve etik anlamda yaşa­ mın ve düşüncenin bütün alanlarında olmak üzere, Protestan ülkelerde­ ki Calvin’in doktrinlerinin ve uygulamalarının geliştirilmesi ile kapsam­ laştırılan bir terimdir. Ayrıca, bu terim Lutheran doktrinlerden farklılıkla­ rını vurgulayan Reform kiliselerinin doktrine! sistemini nitelemektedir.

Hakan Olgun

Luther’in reform hareketi Almanya’da devam ederken benzer söylemlere sahip bir diğer reform hareketi ise 1sviçre’de ortaya çıkmış­ tır. İsviçreli reformcu Ulrich Zwingli’nin (1484-1531) yaşadığı Zürih, Lut­ her’in görüşlerini benimseyen en önemli İsviçre kentidir. Zwingli klasik din eğitimi almış ve bir süre Katolik papazı olarak görev yapmıştır.

Luther’in, başta kutsal metnin otoritesi söylemi ve papalığın din­ sel istismarına yönelik eleştirisi olmak üzere Katolisizm karşıtı pek çok düşüncesini benimseyen Zwingli, hümanist düşünceden de etkilenmiş ve dinsel yaşamda da bireysel özgürlüğün peşinde olmuştur. Bu neden­ le, zamanla Roma Kilisesinden uzaklaşmaya başlamıştır. Luther gibi o da Zürih’te endüljanslara karşı koymuş ve çok geçmeden de rahiplerin evlilik yasağını, manastır yaşamını ve Katolik Kilisesinin pek çok ibadet ve uygulamasını eleştiren vaazlar vermeye başlamış; araf düşüncesini, azizlerin şefaati inancını ve rahiplerin aracılıklarını kutsal metne aykırı olarak değerlendirmiştir. Çünkü Zwingli için papanın dinsel bir otoritesi olmadığı gibi hakikatın gerçek kaynağı kutsal metindir. Zürih kent mec­ lisi de Zwingli’nin görüşlerine katılıp onaylamış, kentin Roma Katolik Kilisesi kontrolünden bağımsız olmasını istenmiş ve bölgesindeki bütün rahiplere bu yönde talimat vermiştir. Reformist uygulamalar Zürih’te hızlı bir şekilde yürürlüğe sokulmuş, heykel ve resimler kiliseden uzak­ laştırılmış, papazlara evlilik izinleri verilmiş, monastisizm kaldırılmış ve ibadet dili sadeleştirilmiştir.

Zwingli’nin teolojisi ve ahlaki öğretileri tek bir prensibe dayan­ maktadır. Bu prensip, Hıristiyanların inanmaları ve yerine getirmeleri için Kitab-ı Mukaddes söylemlerinin hiçbir gizem ve sırra bürünmeksi­ zin açık olarak ifade edildiğidir. Bu durumda Zwingli kutsal metnin lite­ ral anlamını savunmuştur. Bu anlayış batı dinsel tecrübesinde Kitab-ı Mukaddes’in literal okunması olarak önemli bir değişime neden olmuş­ tur. Böylece Katolik Kilisesinin aksine, kutsal metinlerin karanlık ve sır olarak kalmamaları, sembolik ve alegorik anlatımlarla zorlaştırılmama­ ları hedeflenmekteydi. Artık Kitab-ı Mukaddes yazılı kanun statüsünde olacaktı. Ancak Hıristiyanlığın temel metinlerine yönelik bu literal oku­ ma anlayışı bu metinlerin sosyal yaşama oldukça katı ve sert bir şekilde uygulanması sonucunu doğurmuştur.

Zwingli aynı zamanda, Protestanlık içinde yaşanan sakramental bir tartışmanın da önderliğini yapmıştır. Zwingli’nin Luther ile arasında­ ki esas ayrılık komünyon ayininde Mesihin varlığının mahiyeti üzerine­ dir. Zwingli, Luther’in bu ayin sırasında ekmek ve şarap unsurları içinde Mesihin ‘gerçek’ varlığı inancına katılmamış, ekmek ve şarap unsurları­ nın Mesih’in ‘sembolik’ karşılığı olduğunu savunmuştur. 1529 yılında Margburg Görüşmesi ile bu sorunun çözülmesine çalışılmıştır. Ancak Zwingli ve Luther’in de bizzat katıldığı bu toplantıda uzlaşma sağlana­ mamıştır. Daha sonraki reformcu Calvin ise Mesihin varlığını ‘manevi’ bir varlık olarak niteleyecektir. Bu sakramental anlaşmazlık 16. yüzyıl reformasyonunun kendi içinde bölünmesi sonucunu doğurmuştur. Sonraki pek çok reformcunun uzlaşma gayretlerine rağmen bu sorun aşılamamış ve Protestan reformasyonu bütünlük sağlayamamıştır.

Zwingli’nin İsviçre’nin Roma Katolik Kilisesinden sadece di_nsel olarak değil siyasal olarak da özgürleşmesi söylemi, İsviçre’nin Ro_ma yanlısı kantonlarının tepkisini çekmiştir. Nitekim bu kantonlar Zürih_‘e savaş açmış ve Zwingli 1531’de bu savaş sırasında öldürülmüştü_r. Zwingli’den sonra İsviçre’de reformasyon Calvin’in eline geçer. Ca_lvin teolojik sistemini önemli ölçüde Zwingli’nin öğretileri üzerinde gerçe_k­ leştirmiştir. 1549 yılındaki Tigurinus Konsensüsü ile İsviçre reformasyo­ nu Zwinglian’dan Kalvinist doktrine bağlanmıştır. Bu nedenle Luthera­ nizm ya da Kalvinizm gibi günümüzde ‘Zwinglianizm’ tanımlamasında_n söz etmek mümkün değildir.

Hakan Olgun

Martin Luther (1483-1546) Katolik manastırlarda eğitilmiş, kilise hiyerarşisinde papazlığa kadar yükselmiş ve kilise okullarında Katolik teolojisi okutmuş bir Alman Hıristiyan teoloğudur. Ancak Luther, Katolik bir din adamı olmasına rağmen dinsel bağışlanma ve kurtuluşa ulaşma konusunda gittikçe artan şüpheler taşımakta ve Katolisizm’in günahkarları yargılayan ve cezalandıran Tanrı anlayışından ürkmektedir. Bu şüphe ve endişelerin kaynağında Katolik inanç ve ibadetlerinin din­ sel kurtuluşu sağlayamayacağı düşüncesi bulunmaktadır. Bu nedenle, Katolik inancının kendisine yüklediği bütün ibadet şekillerini kurtuluşta etkinliği olmadığı gerekçesiyle zamanla terk etmiştir. Çünkü Kilise’nin telkin ettiği ibadet ve iyi davranışları yerine getirdiği halde, Tanrı’nın bağışlamasına ulaştığından emin olamamaktadır.

Luther, Katolik bir papaz olduğu halde ruhsal tatminsizlik içerisin­ de bulunurken, Kilise ve başındaki papanın dinsel yetkilerini dünyevi kazanımlar için suiistimal ettiği düşüncesi onun, Katolisizmin teolojik ve kurumsal yönüne olan şüphelerini daha da artırmıştır. Bu dönemde papanın görkemli bir katedral yaptırmak için gerekli parayı toplamak amacıyla Hıristiyan halktan günahlarını bağışlaması karşılığında para toplaması, Luther’in, Kilise ve papanın dinsel otoriterlik ve yanılmazlık öğretilerine karşı tepkilerini artırmıştır. Katolik Tanrı anlayışının aksine ‘doğru’ Tanrı’yı bulmak için Kitab-ı Mukaddes’i incelemeyi sürdürmüş ve Romalılara Mektup 1:17’de yer alan “kurtuluşun sadece imanla olduğu” ifade­ sinden sonra dinsel kurtuluşa götüren gerçek yolu bulduğuna inanmıştır. Artık Katolik Kilisesinin aklanma adına önerdiği pek çok ibadet ve ritüeli yerine getirmek zorunda değildir. Çünkü bu tecrübe ile “kurtuluşun iyi davranışlar gerekmeksizin sadece iman ile olacağını” keşfetmiştir. Nite­ kim Luther, Katolik Kilisesinin aksine, Tanrı’nın günahkar insanlara, azabından çok bağışlamasıyla karşılık vereceğini ve bu bağışlanmaya da i­badet ve iyi davranışlardan çok kalpteki iman sayesinde ulaşılacağını di­le getirmiştir. Ona göre “insanlar imana, kişisel gayretleri veya başkalarının yönlendirmeleriyle ulaşamazlar; Tanrı, kurtuluşunu takdir ettiği insanın kalbine imanı yerleştirir. Tanrı tarafından dışarıdan bağışlanan iman aracılığı ile günahkar insanlar kurtuluşa ulaşır.” Bu merhametli Tanrı, iman ve kurtuluş öğretisi, kilise ve papanın kurtuluş adına telkin ettikleri ibadet ve iyi davranışların yanı sıra papa ve din adamlarının dinsel aracılıklarını gereksiz duruma getirmiştir. Çünkü kişisel ibadet ve iyi davranışların kurtuluş adına bir etkinliği olmadığından, ayinleri yöneten ruhban sınıfına da ihtiyaç kalmamıştır.

1517′ de halka ilan etmiş ve Protestanlığa giden reform süreci başlamıştır. Luther’in reformasyon süresince savunduğu iki temel düşünce, Tanrı’nın sözünün bütün insanların sözünden daha geçerli olduğu ve kişinin inan­ cının sadece kişi ile Tanrı arasında olduğudur.

Luther 1520 yılında kaleme aldığı reformist metinleriyle Katolik Kilisesinden bütünüyle ayrılmıştır. Bu metinlerde siyasi idarecilerin kili­ senin dünyevi isteklerine karşı koymalarını istemekte, Katolik Kilisesini Hıristiyanları kandırmakla suçlamakta ve dinsel kurtuluş için Kilise’nin önerdiği ibadet ve davranışların aslında gereksiz olduğunu dile getirmektedir. Luther bu aykırı söylemlerinden dolayı 152l’de kilise tarafın­ dan aforoz edilir. Reform hareketinin ilerleyen yıllarında Katolik Kilise­ sinin başındaki papayı artık ‘deccal’ olarak niteleyen Luther, o zamana kadar Kutsal Kitap’ın yorum yetkisinin sadece papaya atfedilmesine de karşı olmuştur. Çünkü Luther için dinsel otorite papa değil Kitab-ı Mukaddes’tir. Dinsel otoritenin papadan alınarak Kitab-ı Mukaddes’e yük­ lenmesiyle papanın dinsel karizmasıyla birlikte Kutsal Kitap’ı yorumla­ ma yetkisi de sarsılmıştır. Luther’e göre her inanan Hıristiyan kutsal met­ ni okuma, anlama ve yorumlama hakkına sahiptir. Bütün Hıristiyanların kutsal metni okuyup anlamaları için de o dönem geçerlikteki Latince yazılı Kitab-ı Mukaddes’i Almanca’ya çevirmiş ve diğer dillere de çevrilmesini telkin etmiştir. Kutsal metnin yanında ibadetlerin de ana dillerde yapılmasını savunan Luther, Almanca ibadet formları oluşturarak Alman Hıristiyanların, ibadetlerini, anlamadıkları Latince’yle değil anladıkları ana dilleriyle yapmalarını önermiştir.

Katolik Kilisesi tarafından Lutherci düşüncenin ortadan kaldırıl­ ması için 1529’da düzenlenen Speyer Meclisi’nde, Luther yanlıları Kili­ se’nin, Luther’i ve düşüncelerini dinsel sapkınlık sayan kararını tanıma­ dıklarını söyleyerek meclisi terketmişlerdir. Bu “kararı tanımama” eyle­ mi, kayıtlara ‘protestatio’ olarak geçtiğinden, o günden sonra Luther yanlıları ‘protestan’ olarak adlandırılmış ve bu niteleme zamanla bütün reform öğretilerini benimseyenler için kullanılmıştır. 1555 yılında da Augsburg Din Barışı’yla Lutheran reformist öğretiler, Protestanlık adıyla Kutsal Roma-Germen İmparatoru tarafından resmen tanınmıştır.

Lutheranizm’in Katolik öğretiden ayrılan en temel söylemi, kutsal metin hakikate ulaştıran tek yetkin otoritedir; papanın dinsel üstünlüğü yoktur, inancıdır. Bu söylemi, bireylerin sadece kendi sorumluluklarıyla Tanrı’ya ulaşma hakkına sahip oldukları ve insanın doğasının ‘düşüş’ ile bozulduğundan, insani irade ve erdemlerin kurtuluş için yetersiz oldu­ ğu inancı izler. Buna göre kurtuluş sadece iman aracılığıyla elde edilir. Bu imana ise Mesihin bağışlayıcı rahmeti sayesinde ulaşılabilir. Sakra­ mentler imanı güçlendirmesi yönüyle değerlidir. Katolik Kilisesinin uy­ guladığı yedi sakramentten sadece ikisi, vaftiz ve evharistiya kutsal met­ ne dayanan sahih sakramentlerdir. Luther ayrıca manastır yaşamına da karşı olmuş ve din adamlarının evlilik yasağına da eski bir rahibe ile ev­ lenerek tepki göstermiştir. Öte yandan Luther dile getirdiği “iki krallık doktrini” ile kilise ile devlet idaresipi eşit şekilde kutsallaştırmıştır. Buna göre kilise sadece kutsal metni anlatma ve sakramentleri yürütme göre­ vini yerine getirecektir; devlet ise Tanrı’nın yeryüzündeki düzen kurma ve idare etme iradesini temsil edecektir. Luther’in bu öğretisi kilisenin devlet idaresine bağlandığı şeklinde anlaşılmış ve Lutheranizm totaliter devlet yapılanmasına teolojik katkı sağlamakla modern çağda eleştiril­miştir. Halbuki Luther, Hıristiyanlığın sadece bir dinsel görüş olduğu ve devlet işlerine karışmaması gereğini savunmuştur.

Hakan Olgun

Protestanlık, Ortodoks ve Katolik Kiliselerinin dışındaki birçok grup ve oluşumu içeren geniş bir Hıristiyan mezhebini ifade etmektedir. Doktrin ve uygulamalarıyla, ana bünyeyi oluşturan Roma Katolik Kilise­ sinden önemli farklılıkları bulunan Protestanlığın kökleri 16. yüzyıl din­ sel reformuna dayanmaktadır. Protestanlıkta Kilise karşıtı reformasyonun temelini, Katolik Kilisesinin başında bulunan papanın ve ruhban sınıfının dinsel konum ve yetkilerinin dışına çıkarak siyasal ve sektiler amaçlar peşinde oldukları ve Hıristiyan halk üzerinde dünyevi bir hegomonya kurdukları inancı oluşturmaktadır. Papalığın yanılmaz ve sorgulanmazlığı, kilise içi hiyerarşi, din adamlarının Hıristiyan halkın ibadet ve günah bağışlama süreçlerindeki istismarları, kutsal metnin Hıristiyan halktan uzak tutulması ve kilise kurumu ile papalığın din ile uyuşmayan dünyevi kazanımlar hevesinde olduğu eleştirileri bu dönemde bir re­ form ihtiyacının sebeplerinden sayılabilir. Hıristiyanlıkta reform çağı olarak nitelenen bu yüzyılda Martin Luther, Ulrich Zwingli ve ]ohn Calvin öncü reformcular olarak bilinmektedir. Bu reformcuların öğretileri Protestan teolojinin temel doktrinlerini oluşturmuştur.

Hakan Olgun

Ortodoks Kiliseler, inanç ve ibadette benzer şeyleri paylaşmakta, fakat yönetim olarak bağımsız bir yapı sergilemektedir. Bu yapı içerisin­ de dördü tarihi patriklik merkezi olmak üzere on dört veya on beş otose­ fal (bağımsız) kilise ile çeşitli kaynaklarda sayıları iki ila beş arasında gösterilen otonom (özerk) kilise bulunmaktadır. Otosefal kiliselerden ta­ rihi patriklik konumunda bulunanlar; İstanbul, lskenderiye, Antakya ve Kudüs Kiliseleridir. Diğer otosefal kiliseler ise Kıbrıs, Rusya, Bulgaristan, Sırbistan, Yunanistan, Romanya, Polonya, Arnavutluk, Gürcistan, Çek­ Slovakya Kiliseleri ile otosefal mi yoksa otonom mu olduğu tartışmalı olan Sina Dağı Kilisesidir. Otonom Kiliseler ise Sina Dağı Kilisesinin oto­ sefal listeye eklenmesi halinde Finlandiya, Estonya, Japonya ve Çin Kili­ selerinden oluşmaktadır. Ancak bu konuda da bazı farklı görüşler bulun­ makta ve bazı kaynaklarda Macar ve Makedon Kiliseleri de otonom kili­ seler listesine eklenmektedir. Bu durum biraz da Ortodoks Kiliselerinin genellikle ulusal karakterli bir yapıya sahip olmalarından ve bağımsızlı­ ğını kazanan bir ülkenin kısa bir süre sonra kendi otosefal kilisesini kur­ mak istemesinden kaynaklanmaktadır. Bunun en güzel örneğini ise gü­ nümüzde Batı Avrupa, Kuzey-Güney Amerika ve Avustralya’da bulunan çeşitli patriklik ve otosefal kiliselere dayanan Ortodoks Kiliseler oluştur­ maktadır. Ortodoks nüfusun buralara göçleriyle kurulmuş olan bu Orto­ doks Kiliseler, zamanla önemli bir cemaat sayısına ulaşmış ve bağlı ol­ dukları kiliselerden ayrılarak otosefalliklerini elde etmeye yönelik bir ya­ pılanma içerisine girmiştir. Bunlardan özellikle Amerika’daki kilise oto­ sefal bir yapı oluşturmaya çalışmaktadır. Fakat onun bu konumu henüz Ortodoks Kiliselerin çoğunluğu tarafından tanınmamıştır.

Ortodoks Kiliselerinin çoğu, ulusal kiliselerdir; bu kiliselerin dev­ let ile sıkı bağlan bulunmaktadır. Etnik olarak genellikle Grek, Melkit ve Slav Kiliseler olmak üzere üç ana grupta toplanmaktadır. Bunlardan bi­ rinci grupta yer alan Grek Kiliseler; İstanbul Patrikliği, Yunan Kilisesi ve Kıbrıs Başpiskoposluğudur. İkinci grupta yer alan Melkit Kiliseler; İs­ kenderiye, Antakya ve Kudüs Patriklikleri ile Sina Başpiskoposluğun­ dan oluşmaktadır. Ancak bunlar arasında Grek kökenli rahipler de bu­ lunmaktadır. Son grubu oluşturan Slav Kiliseleri ise Rus, Sırp, Bulgar, Çek-Slovak, Polonya Kiliseleridir. Bu gruba Rumen, Gürcü ve Arnavut Kiliseleri de ilave edilmektedir.

İstanbul, İskenderiye, Antakya, Kudüs, Rusya, Romanya, Sırbistan ve Bulgaristan Kiliselerinin başındakilere Patrik; Yunanistan, Kıbrıs, Ar­ navutluk ve Finlandiya Kiliselerinin başındakilere Başpiskopos; Çek­ Slovakya ve Amerika Kiliselerinin başındakilere Metropolit; Gürcü Kili­ sesinin liderine ise Katolikos ve Patrik denilmektedir.

Ortodoks Kiliseler, yapılan itibarıyla kendi idarelerini yürüten bir aile gibidir. Merkezi bir otoriteleri bulunmamaktadır. Bununla birlikte her kilise iman ve sakramental komünyon bağlamında birbiriyle sıkı bir bağ ve paralellik içindedir. Doğu-Batı ayrışması, İstanbul ile Roma ara­ sında olduğu ve bu kilisenin, eski imparatorluk merkezinde bulunduğu için farklı bir konumu, eşitler arasında önceliği bulunmaktadır. Fakat bu şeref payesi ona, diğer kiliselerin iç işlerine müdahale etme hakkı ver­ memektedir. Bu patrikliğin merkezi 1600 yılında taşınmış olduğu Fener semtinde bulunmaktadır. Fener Ortodoks Patrikhanesine Türkiye, on iki adalar, Yunanistan’ın Girit ve Aynaroz bölgesi manastırları ile Avru­ pa, Amerika ve Avustralya’daki çeşitli metropolitlik ve piskoposluklar bağlı bulunmaktadır. Türkiye’de dört metropolitlik bölgesi bulunmakta­ dır. Bunlar Kadıköy Metropolitliği, Gökçeada ve Bozcaada Metropolitli­ ği, Adalar Metropolitliği ve Terkos (Tarabya) Metropolitliğidir.

Fener Kilisesine bağlı olan yurt dışındaki kiliseler ve kurumlar ise yedi metropolitliğin tabi olduğu Girit Başpiskoposluğu, on iki adalarda­ ki dört metropolitlik, dokuz piskoposluk merkezinin bağlı olduğu Ame­ rika Başpiskoposluğu, Avustralya Başpiskoposluğu, Yeni Zelanda, İn­ giltere, Fransa, Almanya, Avusturya, Belçika, İsveç, İsviçre ve İtalya Metropolitlikleri ile başta Yunanistan’daki Aynaroz ve Patmos olmak üzere dünyanın değişik yerlerindeki manastır ve eğitim merkezleridir. .

Patrikhanenin başında patrik, onun altında ise patriğin seçiminde oy hakkı bulunan sen sinod (kutsal meclis) yer almaktadır. Patrikhane­ nin işleri ise başında bir metropolitin bulunduğu komisyonlarca yürü­ tülmektedir. Patrik seçimi, temeli Islahat Fermanı’ndan sonra, 1862’de hazırlanan Rum Patriklik Nizamatı ve 6 Aralık 1923 tarihli valilik tezke­ resine dayanan bir prosedürle sen sinod (kutsal meclis) tarafından ya­ pılmaktadır. Halen faal olan dört metropolitlik bölgesi metropolitlerinin de arasında yer aldığı on iki kişiden oluşan bu meclis, valiliğin onayladı­ ğı liste içerisine yer alan isimlerden birini patrik olarak seçer.

Mehmet Katar

Ortodoks Kilisesi, Katolik Kilisesinden farklı olarak hiyerarşik bir yapı yerine, eşitlik anlayışını esas alan kiliseler topluluğundan oluşmak­ tadır. Bu eşitler arasından İstanbul Kilisesi öncelik şerefine sahiptir; an­ cak bu ona diğer kiliselerin işine müdahale yetkisi vermez. Bu eşitlik anlayışı sebebiyle Ortodokslar, Katoliklerin iddia ettiği gibi papanın ve­ ya bir başka piskoposun yanılmazlığı iddiasını kabul etmez; yanılmazlı­ ğı ise sadece ökümenik (evrensel) konsillere atfederler.

Ortodokslar, Kutsal Ruh’un sadece Baba’dan çıktığını kabul eder ve Katoliklerin sonradan kredoya Ciman beyanına) eklediği ‘filioque’ (ve Oğul’dan) takısını reddederler. Bu konu ayrışma döneminde Orto­ dokslarla Katolikler arasındaki en temel tartışma konularından birini oluşturmuştur.

Ortodokslar, Katoliklerle ayrışma sorunlarının yaşanmadığı ilk dokuz yüzyılda düzenlenen yedi konsili ökümenik kabul eder bundan sonra düzenlenen konsillerin bütün Hıristiyanları temsil etmediğini, do­ layısıyla da ökümenik olmadığını savunurlar.

Ortodoks Kilisesi en az Katolik Kilisesi kadar hatta ondan daha fazla geleneğe önem verir. Onlara göre Kutsal Kitap bile otoritesini ge­ lenekten alır; çünkü nihai anlamda hangi kitapların muteber sayılacağı­ nı bile gelenek ve Kilise belirlemiştir. Dolayısıyla kitapların nasıl yorum­ lanması gerektiğini de belirleyen kilisedir. Bu nedenle bu kilise de, Ka­ tolik Kilisesi gibi Kutsal Kitabın kilise eliyle yorumlanmasını savunur. Kutsal Kitapta kişinin kendi başına anlamakta zorlanacağı ve anlamlan­ dıramayacağı pek çok anlatım bulunmaktadır. Bu anlatımlar, gelenek ışığında Kilise eliyle yorumlanmalıdır.

Cennet ve cehennemi kabul eder, ancak Katoliklerin 13. yüzyılda ortaya attığı tarzda günahkarların arınma yeri olarak telakki edilen arafı reddederler.

Sakramentlerden vaftiz ile konfirmasyonu bir arada yapar ve vaf­ tiz töreninden hemen sonra konfirmasyon ayinini gerçekleştirirler. Ayrı­ ca Katoliklerden farklı olarak evharist sakramenti için kullanılan ekme­ ğe maya katarlar.

Ortodoks Kiliselerinde ibadetin belli bir dille yapılması zorunlu­ luğu yoktur; bu nedenle ibadette çoğunlukla yerel diller kullanılmakta­ dır. Ayrıca bu ibadetlerin özünü oluşturan evharist (ekmek-şarap) ayini de Katoliklerden farklı olarak genellikle haftada bir defa pazar günleri yapılmaktadır.

Ortodoks Kiliseleri lsa’nın doğumu ve dirilişi ile ilgili en önemli iki Hıristiyan bayramı olan noel ve paskalyayı Katoliklerden farklı zamanlarda ve kısmen farklı vurguyla kutlar. Bu bağlamda Katolik Kilisesi noele (İsa’nın doğumuna) önem verirken Ortodokslar noelden daha çok, 6 Ocak’ta kutlanan epifani (lsa’nın vaftiz olarak ortaya çıkışı) hadi­ sesine daha fazla önem verir, paskalyayı (İsa’nın diriliş kutlamaları) ise Katoliklerden farklı tarihte kutlarlar.

Ortodoks Kiliselerinde alt kademelerdeki papaz vb. din adamları evlenebilir; piskopos ve patrik gibi üst kademe din adamları ile keşişle­ rin evlenmesine ise müsaade edilmez.

Mehmet Katar

Hz. İsa’dan sonra Yahudilikten koparak ilahi oğul İsa Mesih mer­ kezli yeni bir din halini alan Hıristiyanlık, ortaya çıkışından kısa süre sonra, Akdeniz havzasının önemli yerleşim merkezlerinde hızla yayıl­ mış ve Roma İmparatorluğu’nun başkenti Roma ile İskenderiye ve An­ takya gibi önemli kentlerde büyük taraftar kitleleri edinmiştir. Aynı za­ manda havarilerin kurduğu Kiliseler olarak kabul edilen bu kentlefin Kiliseleri kısa zamanda Hıristiyan dünyasındaki diğer yerel kiliselerden daha önemli bir konuma yükselmiş ve büyük bir saygınlık kazanmıştır. Hıristiyanlığın yeni taraftarlar kazanma yanında kurumsallaşma çabala­ rını da sürdürdüğü ilk yüzyıllarda, bu üç merkezin, Hıristiyan ayin, ibadet ve kurumlarının oluşturulmasında önemli bir rolü olmuştur. Bu dö­ nemde Roma İmparatoru 1. Konstantin, Hıristiyanlığa özgürlük tanımış ve onu kendi himayesine alarak kurumsallaşma sürecini de hızlandır­ mıştır. Böylece Hıristiyanlık tarihinde önemli bir değişim süreci ortaya çıkmış ve adeta tarihin akışı değişmiştir.

Konstantin döneminde yaşanan değişim, sadece din alanında Hıristiyanlığa özgürlük tanınması ve bu dinin himaye edilmesiyle sınırlı kalmamış, siyasi alanda da çok büyük bir değişim kararı alınarak Roma devletinin başkenti, Roma’dan istanbul’a taşınmıştır. Bu bağlamda ön­ celeri küçük bir yerleşim birimi olan İstanbul, MS 330 yılında “Yeni Ro­ ma” unvanı ve ‘Konstantinopolis’ adıyla Roma devletinin yeni başkenti olmuştur. İstanbul, devletin yeni başkenti olduktan sonra hızla gelişmiş ve burada bulunan kilise, kısa sürede önemli Hıristiyan merkezleri ara­ sına girmiştir. Bu bağlamda önceleri Heraclea (Marmara Ereğlisi) metro­ politliğine bağlı bir piskoposluk olan İstanbul Kilisesi, 381 İstanbul Konsilinde başpiskoposluk konumuna yükseltilmiş ve saygınlıkları da­ ha önce, 325 İznik Konsilinde onanmış olan Roma, iskenderiye ve An­ takya Kiliselerinin arasına alınarak Roma’dan sonra ikinci sıraya yerleş­ tirilmiştir. İstanbul Kilisesinin ikincilik statüsünü elde etmesi hem ikinci­ lik sırasını ona kaptıran iskenderiye Kilisesini hem de İstanbul’un ileri­ de kendisine rakip olacağı endişesini taşıyan Roma Kilisesini rahatsız etmiştir. Hatta kaynaklarda İskenderiye Kilisesinin, İstanbul’un ikincilik sırasını almasına duyduğu tepkinin, daha sonra özellikle 431 Efes Kon­ sili’nde gündeme gelen teolojik tartışmalara kısmen yansıdığı ve İsken­ deriyeli teologların İstanbul Kilisesi ileri gelenlerinin teolojik fikirlerine biraz da bu sebeple şiddetle karşı çıktıkları iddia edilmektedir.

İstanbul Kilisesi, yaşanan tartışmalarda, bazen istediğini tam olarak gerçekleştiremese de devletin desteğiyle bu ikincilik statüsünü bırakma­ mış ve zaman içerisinde Anadolu ve Balkanlardaki etkinliğini arttırmıştır. Bu süreçte doğudaki diğer önemli merkezler olan iskenderiye ve Antak­ ya’nın, önce 451 Kadıköy Konsili’nde, monofızit görüşleri nedeniyle dış­ lanmaları ve yine aynı Konsilde İstanbul’un ikincilik statüsünün yeniden onaylanması İstanbul’un konumunu pekiştirmiştir. Ayrıca bu konsilde Hı­ ristiyan inancına göre İsa’nın ıstırap çektiği ve dirildiği yer olan Kudüs Ki­ lisesi de patriklik makamına yükseltilerek Hıristiyan dünyasında pen­ tarkhy (beş başlı) sistemi oluşturulmuş ve bu kiliselerin başındaki pisko­ poslara ‘patrik’ unvanı verilmiştir. Bu beş patriklik, Efes Konsili’nde kendisine bağımsızlık verilen ve kendi idari yetkisi bulunan Kıbrıs hariç, Hı­ ristiyan dünyasının tümünün idaresini kendi aralarında paylaşmıştır.

Roma Kilisesi, İstanbul’un statüsünün bu şekilde yükseltilmesine, Hıristiyan dünyasında iki başlılığa sebep olacağı ve Roma’nın diğer kili­ seler üstündeki liderlik iddiasını zedeleyeceği endişesiyle karşı çıkmış ve İstanbul Kilisesinin apostolik (havarilere dayanan) bir kilise olmadığı bahanesini ileri sürerek bu düzenlemeyi kabul etmemiştir. İstanbul Kili­ sesi ise kendisinin de apostolik olduğunu ve Aziz Andreas tarafından kurulduğunu ileri sürerek Roma’nın itirazını temelsiz bırakmaya çalış­ mış ve bu hususta belli bir başarı da göstermiştir. Bu çerçevede İstanbul, imparatorluğun yeni başkentinde bulunmanın ve imparatorun siyasi desteğini elde etmenin verdiği avantajla statüsünü pekiştirmiş ve kendi­ sine ait yönetsel haklarla Hıristiyan dünyasının en etkili iki merkezin­ den biri haline gelmiştir. Bu süreçte İstanbul, bir yandan Roma ile olan ilişkilerini sürdürmeye devam etmiş, diğer yandan da Roma’ dan bağım­ sız bir biçimde kendi idari yapısını ve kurumsallaşmasını sürdürmüştür. Bu bağlamda, özellikle Anadolu ve Balkanlardaki Hıristiyan toplulukla­ rına dini önderlik etme ve sonraki yüzyıllarda Slav topluluklarının Hıris­ tiyanlaştırılmasında etkin bir rol oynamıştır. Zaman içerisinde meydana gelen birtakım siyasi ve sosyal olaylar da İstanbul ile Roma arasındaki ilişkilerin gittikçe zayıflamasına ve bu iki kilisenin birbirinden bağımsız bir biçimde gelişmesine neden olmuştur. Bu çerçevede önce Roma İm­ paratorluğu’nun, 395 yılında Grek ağırlıklı Doğu ve Latin ağırlıklı Batı Roma İmparatorlukları şeklinde ikiye bölünmesiyle Hıristiyan dünya­ sındaki siyasi birlik sona ermiş ve zaten var olan dil ve kültür farklılıkla­ rı zamanla daha belirgin hale gelmiştir. Bu farklılıkların bir sonucu ola­ rak da zamanla doğu ve batı arasında din adamlarının evlenip evlenme­ mesi, oruç kuralları ve ekmek şarap ayininde kullanılan ekmeğin maya­ lı olup olmaması gibi bazı uygulanma farklılıkları oluşmuştur. Ancak bu farklılıklar, herhangi bir ayrılığa neden olmamış ve 9. yüzyılın ortalarına kadar iki Kilise arasında çok ciddi bir sürtüşme yaşanmamıştır.

Doğu ile Batı arasındaki ihtilafların gün yüzüne çıktığı bu yüzyıla kadar doğuda ve batıda pek çok siyasi ve sosyal hadise yaşanmıştır. Bu bağlamda özellikle Roma Kilisesi, 476 yılında Batı Roma İmparatorlu­ ğu’nun yıkılmasından sonra ortaya çıkan siyasi ve sosyal boşluğu çok iyi bir şekilde değerlendirerek güçlü bir hiyerarşik yapılanma oluştur­ muş ve bu yapısı sayesinde hem Hıristiyanlığın batıdaki tek önemli merkezi haline gelmiş hem de büyük bir siyasi nüfuz sahibi olmuştur. Elde ettiği bu güçle de sadece Batı dünyasında değil, Doğu dünyasında­ ki kiliseler üzerinde de etkinliğini hakim kılmaya çalışmıştır. Roma’daki papanın kendi etkinliğini ve otoritesini doğuda da uygulatmaya kalk­ ması, İstanbul Kilisesinde tepkilere yol açmış ve bu husus, Doğu ile Ba­ tı Kiliselerinin birbirinden ayrılmalarının iki ana nedeninden birini oluş­ turmuştur. Ayrılığın ana nedeni olarak görülen diğer sebep ise Ro­ ma’nın kredoya (iman beyanına) eklediği ‘ve oğuldan’ anlamına gelen ‘filioque’ takısıydı. İznik-İstanbul Konsillerinde oluşturulan kredoda bu­ lunmayan bu ifade, sonraki yüzyıllarda ortaya çıkmış ve özellikle 1 1 . yüzyılın başından itibaren Roma tarafından ısrarla savunulmuştur.

Doğu ile Batı Kiliseleri arasındaki bölünmenin temel nedeni ola­ rak görülen her iki sorun da 9. yüzyılın ikinci yarısında ciddi bir biçimde gündeme gelmiş ve sert tartışmalar yaşanmıştır. Bu bağlamda Roma’da­ ki Papa Nicholas, papalık otoritesini egemen kılmak amacıyla İstanbul Kilisesi içerisindeki patriklik mücadelesine müdahale etmeye kalkmış ve bu durum İstanbul Patriği Photius’un sert tepkisine neden olmuştur. Aynı süreçte Photius, Batı Kilisesine bağlı Alman misyonerlerin İstan­ bul’un arka bahçesi konumundaki Balkanlarda misyon faaliyetlerinde bulunmaları ve kredoyu da İstanbul’un kabul etmediğifi/ioque takısıyla birlikte okumaları nedeniyle filioque öğretisini reddeden bir genelge yayımlamıştır. Photius bu genelgeyle yetinmemiş ve İstanbul’la birlikte hareket eden diğer Doğu Kiliseleri’nden gelen delegelerin de katıldığı bir konsil toplayarakfilioque takısını ret ve Papa Nicholas’ı sapkın ilan ettirmiştir. Ancak aynı yıl Photius’un yerine getirilen Ignatius sayesinde Roma’yla ilişkiler kopmamış ve sorunlu da olsa 1 1 . yüzyıla kadar, çok ciddi bir kavgaya neden olmaksızın devam etmiştir.

11 . yüzyılın başında Roma Kilisesi kredoyu ‘filioque’ takısıyla bir­ likte okumaya başlamış ve İstanbul Patriği Sergius da, muhtemelen bu­ na duyduğu tepkiyle o zamana kadar Kilise ileri gelenlerinin ve dolayı­ sıyla Papanın da adının kaydedildiği listeye yeni papanın adını kaydet­ memiştir. Aynı yüzyılın ortalarına doğru İtalya’da egemen olan ve Roma Kilisesine bağlı olan Normanlar, bölgede bulunan Grekleri, kredonun Latin kullanımını tasdik etmeye zorlamış, buna karşılık İstanbul Patriği Michael Cerularius da istanbul’daki Latin kiliselerinin Grek pratiklerini tatbik etmelerini dayatmıştır. Bunu kabul etmemeleri üzerine 1052’de İstanbul’daki Latin kiliselerini kapattırmıştır. Bu dönemde İstanbul Kilisesini rahatsız eden konulardan birisi de Roma Kilisesine tabi olanların evharist ayininde kullanılan ekmeğe maya katmamasıydı. Aradaki so­

runları çözümlemek için karşılıklı yazışmalar gerçekleşmiş ve 1054’te Papa IX. Leo, İstanbul’a Kardinal Humbert başkanlığında üç kişilik bir heyet göndermiştir. Gelen elçiler İstanbul patriği Cerularius’a yeterli saygıyı göstermemiş, patrik de bunları bir daha huzuruna kabul etme­ miştir. Bu duruma öfkelenen Humbert; Ayasofya Kilisesinin sunağına, Grekleri kredodaki fili oque takısını kullanmamakla suçlayan ve Patrik Cerularius’u aforoz eden bir aforoz belgesi bırakmış ve İstanbul’u terk etmiştir. Buna karşılık Cerularius da Humbert’i lanetleyen bir belge ya­ yımlamıştır. Böylece uzlaşma amacıyla başlatılan girişim, sorunları ön­ cekinden daha beter bir hale getirmiştir. Fakat bu karşılıklı lanetleme­ lerden sonra bile Doğu ile Batı arasındaki ilişkiler tamamen kopmamış ve yaşanan ihtilaflar doğu ile batıdaki sıradan Hıristiyanların büyük oranda haberdar olmadığı bir durum olarak kalmıştır. Ayrılığı kesin ve dönülmez bir hale getiren ise Dördüncü Haçlı Seferi olmuştur.

1204’te gerçekleşen Dördüncü Haçlı Seferinde İslam topraklarına yürüyen Haçlılar, tahttan uzaklaştırılmış olan sabık Bizans İmparatoru 1-saac Angelus’un oğlu Alexius tarafından, tahtın kendi ailesine geri veril­ mesi için İstanbul’a müdahale etmeye ikna edilmiştir. Fakat işler hesap­ landığı gibi gitmemiş ve Haçlılar şehri işgal ederek günlerce yağmala­ mışlar, burada 1261 yılına kadar devam edecek bir Latin Krallığı kur­ muşlardır. Grekler bu zulüm ve yağma hadisesini hiçbir zaman unutma­ mış ve bundan dolayı Roma Latin Kilisesine bağlı Hıristiyanlara büyük bir nefret duymuştur. Onları her şeyden daha çok öfkelendiren ise Haç­ lıların kutsal şeylere karşı saygısızlığı olmuştur. Haçlılar, Ayasofya Kili­ sesinin sunak ve ikona paravanını parçalamış, patriğin tahtına fahişeleri oturtmuşlardır. Latin işgali sırasında yaşanan bu olaylar, Greklerin belle­ ğinde derin izler bırakmış ve zaten aralarında bazı inanç ve uygulama farklılıkları bulunan Latin Roma Kilisesi ile Grek İstanbul Kilisesi arasın­ daki ayrılığı mutlak hale getirmiştir. Bu olaylardan sonra Bizans İmpara­ torluğu, özellikle yaklaşan Türk tehlikesine karşı Batıdan askeri yardım almak amacıyla Roma Kilisesiyle yeniden birleşmeye yönelik bazı giri­ şimlerde bulunmuştur. Bu bağlamda 1274’te Lyon’da ve 1438-9’da Flo­ ransa’da birleşme konsilleri düzenlenmiş ve birleşme kararları alınmış­ tır. Ancak Ortodoks ülkelerdeki rahipler ve halkın büyük bir kısmı, im­ paratorlara rağmen her iki birleşme kararına da şiddetle karşı çıkmıştır. Bizans’ın ileri gelenlerinden Grandük Lucas Notaras; “Şehrin ortasında Latin (kardinal) şapkasını görmektense Müslüman sarığını görmeyi ter­cih ederim.” şeklindeki sözleriyle Ortodoksların birleşme girişimlerine ne derece olumsuz baktıklarını ortaya koymuştur.

Son Bizans imparatorlarının kiliseleri birleştirme ve bu suretle Türklere karşı batıdan yardım alma çabalarına rağmen, Türkler 1453 yı­ lında İstanbul’u fethetti. Böylece patrikhanenin tarihinde yeni bir dönem başladı. İstanbul’u fetheden Fatih Sultan Mehmed, buradaki Hıristiyanla­ ra tam bir din özgürlüğü tanımış ve onlara inanç, gelenek, görenek ve hayat tarzlarını serbestçe sürdürme hakkı vermiştir. Aynı zamanda İstan­ bul’un fethi esnasında boş bulunan patriklik makamına Doğu ile Batı Ki­ liselerinin birleşmesine karşı olan il. Gennadious’u patrik olarak atamış ve onu, Ortodoks cemaatinin sosyal ve dini meselelerinde yetkili kılmış­ tır. Aynı bağlamda o, patriğe bütün Ortodoks cemaatinin liderliği olan ‘Milletbaşı’ unvanını vermiş ve onu üç tuğlu Osmanlı paşası konumuna yükseltmiştir. Bu çerçevede patriğe bir de yeniçerilerden oluşan bir mu­ hafız birliği tahsis edilmiştir. Böylece Ortodoks Kilisesi, Osmanlı idare­ sinde varlığını sorunsuz bir biçimde devam ettirmiştir. 1600 yılında ise patrikhanenin merkezi, şimdiki yeri olan Fener semtine taşınmış ve son­ raki dönemlerde patrikhane bu semtin adıyla tanınmaya başlamıştır.

Ortodoks patrikhanesinin Osmanlı egemenliğine girmesinden sonraki yüzyıllarda, önce kuzeyde güçlü bir devlet haline gelen Rusya, 1589’da Moskova Kilisesini patriklik düzeyine yükselterek İstanbul Kili­ sesinden ayrılmıştır. Bu milli kiliseyi daha sonra 19. yüzyılda, Osmanlı Devleti’nin gerileme ve dağılma sürecinde bağımsızlıklarını elde eden Balkanlardaki ulusal kiliseler takip etmiştir. Bu bağlamda 1833 yılında Yunan Kilisesi, 1872’de Bulgar Kilisesi, 1879’da Sırp Kilisesi, 1885’te Ru­ men Kilisesi otosefalliklerini (bağımsızlıklarını) ilan etmiş, Fener Patrik­ hanesi ise bir müddet sonra bu kiliselerin yeni statülerini kabul etmiştir. Böylece Ortodoks kiliselerin günümüzdeki yapılanması büyük oranda ortaya çıkmıştır.

Mehmet Katar

Grekçe ‘orthos’ ile ‘doxa’ kelimelerinden gelen ve ‘doğru inancı’ ifade eden ortodoks terimi, genel kullanımda bir dinin öğretisine, ilke­ lerine, doktrin ve dogmasına, geleneksel olarak doğru kabul edilen dü­ şüncelerine uygun, düşünce ve inanç tarzını ifade etmek için kullanıl­ maktadır. Bu genel anlamıyla her inanç ve düşünce topluluğu kendisini doğru inanç ve düşüncenin sahibi, ‘ortodoks’ olarak görmektedir. Özel anlamda ise bu terim, Hıristiyan toplumunun 11 . yüzyılda Doğu ve Batı şeklinde ayrılmasından sonra ortaya çıkan Grek ve Slav ağırlıklı Doğu Hıristiyanlığını ifade etmede kullanılmaktadır. Ortodoks terimi Doğu­ Batı ayrışmasından önce, Hıristiyanlığın ilk beş yüzyılında ana kitleden ayrılmış olan Ermeni ve Süryani gibi diğer doğulu Kiliseler tarafından da kullanılmakla birlikte bu terim, genellikle 1stanbul’daki Fener patriğinin unvan üstünlüğünü tanıyan ve onunla birlikte hareket eden özerk veya bağımsız yerel kiliselerin oluşturduğu Hıristiyan grubunu tanımlamak için kullanmıştır. Bu mezhebe bağlı Kiliseler, inanç ve öğretilerini, ökü­ menik (evrensel) kabul ettikleri ilk yedi konsilin almış olduğu kararlara dayandırmaktadır. Katolik ve Protestanlarla birlikte üç ana Hıristiyan grubundan birini oluşturan Ortodoks Hıristiyanlık bağlıları ağırlıklı ola­ rak Balkanlarda, Slav ülkelerinde ve Ortadoğu’da toplanmıştır.

Ortodoks Kilisesi de Katolik Kilisesi gibi kurumsal olarak ilk Hı­ ristiyan Kilisesiyle kesintisiz bir süreklilik içerisinde bulunmakta ve bazı küçük uygulama farklılıkları bulunmakla birlikte, genellikle Katoliklerle aynı ayinleri benimsemektedir. Bu nedenle bu iki Kilisenin birbirinden ayrılması, ilahiyat alanındaki bazı anlaşmazlıklar kadar kültürel farklılık­ lara ve siyasi nedenlere de dayanmaktadır. Bu bağlamda Hıristiyanlığın temelde Grek dil, kültür ve medeniyetinin egemen olduğu Doğu Akde­ niz bölgesi ile Latin kültür ve medeniyetinin etkin olduğu Batı Akdeniz bölgesinde yayılması ve bu bölgelerdeki geleneksel kültürlerden etki­ lenmesi sonucunda kısmen de olsa, farklı perspektiflerin egemen oldu­ ğu Grek ve Latin Hıristiyanlıkları ortaya çıkmıştır. Birbirinden farklı kül­ türel zeminlerde gelişen bu Hıristiyanlık anlayışlarından kaynaklanan bazı anlayış ve uygulama farklılıklarına, 330 yılında eski başkent Roma yerine İstanbul’un “Yeni Roma” olarak Roma lmparatorluğu’nun baş­ kenti yapılmasından sonra ortaya çıkan siyasi rekabet ve etkinlik müca­ delesi de eklenmiştir. Roma lmparatorluğu’nun bu eski ve yeni iki baş­ kentindeki kilise teşkilatının, Hıristiyan dünyasında dini liderliği elde et­ me konusundaki yoğun rekabeti ve arkasından ortaya çıkan bazı dini inanç ve uygulama farklılıkları, zamanla Doğu ile Batı Hıristiyanlığının . birbirinden uzaklaşarak ayrı birer mezhep halini almasına neden ol­ muştur. Aslında başlangıçtan itibaren Grek ve Latinlerin kendilerine mahsus bir dini yaklaşım tarzları bulunmaktaydı. Bu bağlamda Latin dü­ şüncesi, Roma hukukunun tasavvurlarından etkilenmiş, Grekler ise te­ olojiyi, ibadet bağlamında ve özellikle de liturji olarak adlandırdıkları evharistiya ışığında anlamıştır. Teslis hakkında düşünürken Latinler işe Tanrı’nın birliği, Grekler şahısların üçlüğüyle başlamış, İsa’nın çarmıha gerilmesi üzerinde düşünmeye başladıklarında da Latinler esas itibarıy­ la Mesihin kurban olduğu vurgusu üzerinde, Grekler ise Mesihin muzaf­ fer olduğu üzerinde odaklanmıştır.

Mehmet Katar

Katolik Kilisesinin başı olan Papa İsa Mesih’in evrensel kilise üze­ rinde havari Petrus’a bıraktığı yetkiyi sürdürmektedir. Bu yetkiyle o, İsa’nın diğer havarilerinin kurduğu kiliselerde havarilerin halefi sayılan piskoposlardan daha yetkili ve üstün konumda bulunmaktadır. 1. Vati­ kan konsili kararına göre papa hem evrensel kilisede en yüksek yargı yetkisini elinde tutmakta hem de inanç ve ahlaki konularda verdiği ka­ rarlarda yanılmazlık yetkisine sahip bulunmaktadır. Katolik Kilise hiye­ rarşisinde papadan sonra piskoposlar kurulu gelmektedir. Petrus ve di­ ğer havariler gibi Pertus’un temsilcisi olan papa ile diğer havarilerin temsilcileri olan piskoposlar da kendi aralarında bir birlik ve kurul oluş­ tururlar. Bu piskoposlar kurulunun dışında dünyanın çeşitli bölgelerin­ den seçilen piskoposların belirli dönemlerde bir araya gelmeleriyle olu­ şan piskoposlar sinodu, papayı seçen kardinaller, papalığın merkez teş­ kilatı, dış temsilciler, çeşitli komisyon ve mahkemeler bulunmakta ve Vatikan ruhani devletinin işlerini bu teşkilatlar yönetmektedir.

Katolik Kilisesi özellikle Roma lmparatorluğu’nun çöküşünden sonra ortaya çıkan siyasi otorite boşluğundan istifade ederek çok sıkı iş­ leyen bir hiyerarşik yapılanma oluşturmuştur. Bu bağlamda Batı Kilise­ si, doğunun dört patrikliğinin hiçbirinde görülmeyen bir derecede mer­ kezileşmiş ve kilisenin başı olan papa adeta bir kral statüsü elde etmiş­ tir. Bu hiyerarşikyapı içerisinde dünyanın her tarafındaki Katolik cema­ atleri en yüksek otorite olarak papayı kabul etmekte ve din adamları pa­ palığın direktifleriyle hareket etmektedir.

Günümüz Hıristiyan dünyasının büyük çoğunluğu Katoliklerden oluşmaktadır. Katolik nüfusun büyük bir kısmı Güney ve Orta Amerika ülkeleriyle İtalya, Hırvatistan, İspanya, Portekiz ve Fransa gibi güney ve güneybatı Avrupa ülkeleri ve Polonya Macaristan gibi merkezi Avrupa ülkelerinde yaşamaktadır. Ayrıca Almanya ve Avusturya gibi ülkelerde de Katolik nüfus bulunmaktadır. Katolikler, Protestan veya Ortodoks çoğunluğun bulunduğu ülkelerde de önemli bir oran oluşturmaktadırlar. Bu bağlamda Protestan mezheplerin en etkin olduğu Amerika Birleşik Devletleri’nde de nüfusun dörtte birine yakını Katoliklerden oluşmakta­ dır. Hıristiyan dünyasındaki bu durumlarına paralel bir biçimde Katolik­ ler, çoğunluğu Müslüman olan Endonezya ve bazı Afrika ülkelerinde de önemli bir azınlık oluşturmaktadır. Bu konumları nedeniyle dünyanın hemen her bölgesinde Katoliklere rastlamak mümkün olmaktadır.

Mehmet Katar

Katolik Kilisesi hiyerarşik bir yapıya sahip bulunmaktadır. Hiye­ rarşinin tepesinde yer alan Roma piskoposu Papa, İsa’nın vekili olan Petrus’un halefi, dolayısıyla İsa’nın yeryüzündeki temsilcisi olarak görü­ lür. Onun bulunduğu Roma Kilisesi diğer kiliselerin ruhani merkezidir ve bunların hepsinden daha üstündür. Bu kilisenin başındaki papa da evrensel bir üstünlüğe sahip bulunmaktadır ve I. Vatikan konsilinde alı­ nan karara göre o, yanılmazdır. Kilise, Kutsal Ruh tarafından sevk ve idare edilmektedir. Dolayısıyla papa ve piskoposların söylediklerine ita­ at etmek gerekir.

Tanrı anlayışında teslisin üç unsurundan birini oluşturan Kutsal Ruh, Baba ve Oğul’dan çıkmaktadır. Bu anlayış, ayrılma sürecinde Ka­ tolikler ile Ortodokslar arasındaki en temel sorunlardan birini oluştur­ muştur. Katolikler ‘ve oğuldan’ (jilioque) takısını sonradan kredoya (iman beyanına) eklemiş, Ortodokslar ise bunu kabul etmemiştir.

Kutsal metinlerin vahiy geleneğinde özel bir yerinin olduğu kabul edilmekle beraber geleneğin de aynı ölçüde bir vahiy kaynağı olduğu benimsenir. Kutsal metinlerin Kilise eliyle yorumlanması esastır, birey­ sel yorumların yapılması uygun görülmez. Bu yorumun sonucunda Kili­ se, Hıristiyanlık’ta toplam yedi sakramentin (gizemin) olduğunu kabul etmektedir.

Cennete, cehenneme ve ölülerin ruhlarının arındıkları yer olarak Arafa inanılır. Azizlere büyük saygı gösterilir ve onlardan şefaat dilenir. Bu nedenle de yılın değişik zamanlarında çeşitli azizlerle ilgili törenler yapılır, ayrıca yılın bir günü de ‘Tüm Azizler Günü’ olarak kutlanır.

İsa gibi Meryem de günahsız doğmuş ve yine onun gibi göğe yük­ selmiştir. O ve diğer Hıristiyan azizleri Tanrı katında şefaatçi olabilirler.

İnsan doğuştan günahkardır ve Latran konsülü kararına göre her insanın, en az yılda bir kez günah itirafında bulunması gerekir.

Vaftizle birlikte en önemli iki sakramentten biri olarak kabul edi­ len evharistiya (ekmek-şarap) ayininde, Ortodokslardan farklı olarak ekmeğe maya katılmaz ve kutsama töreninden sonra bu ekmek ve şara­ bın İsa’nın eti ve kanına döndüğüne inanılır. Yine Ortodokslardan farklı olarak Katolik Kilisesinde, bu ayin her gün icra edilir.

Mehmet Katar

Roma Kilisesinin, havari Petrus’a dayandırdığı bu üstünlük iddiası, onun savunduğu şekilde olmasa da, Hıristiyanlığın diğer önemli merkez­ leri olan iskenderiye, Antakya ve Kudüs gibi kiliseler tarafından genel ola­ rak kabul görmüştür. Ancak bu üstünlük iddiası ve tartışmaları daha çok, Hıristiyanlığın Roma devletinin baskı ve zulmünden kurtularak devletin himayesini kazandıktan ve arkasından da devletin resmi dini haline gel­ dikten sonraki süreçte yoğunlaşmıştır. Bu süreçte Roma imparatoru 1. Konstantin, Milan fermanıyla (Ms 313) Hıristiyanlığa özgürlük tanımış, 330 yılında ise İmparatorluk merkezini doğuya, İstanbul’a aldırarak bu kenti Yeni Roma ilan etmiştir. Roma İmparatorluğu’nun yeni başkenti olmasın­ dan sonra İstanbul’daki kilisenin de Hıristiyan dünyasındaki önemi artmış ve kısa süre sonra bu kilise, -daha önce 325’te İznik konsili kararıyla A­ postolik (Havariler tarafından kurulduğu) kabul edilen- Roma, İskenderi­ ye ve Antakya gibi önemli merkezlerin arasına dahil edilmiştir. Bu bağlam­ da 381 ‘de düzenlenen İstanbul konsilinde, siyasi otoritenin de himayesiyle İstanbul Kilisesi, statü olarak Roma’dan sonra ikinci sıraya yükseltilmiştir. Roma Kilisesi, siyasi otoritenin dini otoriteye dayanak yapılmasına karşı çı­ karak konsilin bu kararını reddetmiş, ancak fazla etkili olamamıştır.

Hıristiyanlığın 380 yılında devletin resmi dini haline gelmesinden sonra o döneme kadar devletin baskısından dolayı yeterince kurumsal­ laşamamış Hıristiyan Kilisesi, bu kez devletin himayesinde örgütlenme ve kurumsallaşma sürecini tamamlamaya başlamıştır. Bu süreçte kilise, çoğu zaman Roma toplumunun eski inanç ve uygulamalarını da özüm­ seyerek Hıristiyanlaştırmış ve kendi geleneği içerisinde bunları yaşat­ mıştır. Kilise, bu karşılıklı etkileşim sürecinde, örgütlenme modeli ola­ rak, Roma İmparatorluğu’nun siyasi ve idari yapısını kendisine örnek almış ve yönetim birimleriyle bu birimlerin başına getirilen kimselere de Roma İmparatorluğu’nun siyasi literatüründe kullanılan unvanları ver­ miştir. Bu bağlamda putperest Roma başrahibinin Pontifex Maximus şeklindeki unvanı da daha sonraki dönemlerde Roma piskoposu (Papa) için kullanılmaya başlanmıştır.

395 yılında Roma İmparatorluğu’nun Doğu ve Batı Roma adıyla ikiye bölünmesinden sonra başta İstanbul olmak üzere doğudaki Kilise­ ler ile Roma Kilisesi arasındaki ilişki yeni bir sürece girmiştir. Bu süreçte Roma Kilisesi büyük oranda Latin kültürüne bağlı kalarak Avrupa’nın kuzeyine doğru yayılmaya devam etmiş, doğudaki Hıristiyanlar ise önce Nesturi, sonra da Monofizit mezheplerinin ortaya çıkmasıyla ana toplu­ luktan kopmuştur. Özellikle Monofizit ayrışmasıyla doğudaki üç önemli kiliseden İskenderiye ve Antakya eski gücünü ve ana Hıristiyan kitlesi içindeki ağırlığını büyük oranda yitirmiş ve böylece, aynı zamanda Bi­ zans devletinin desteğini de arkasına almış olan İstanbul Kilisesi, doğu Hıristiyanlığındaki liderlik konumunu pekiştirmiştir. Sonraki dönemde ana gövde Hıristiyanlığın iki büyük merkezinden biri olan İstanbul Kili­ sesi, büyük oranda Grek kültürüne bağlı ve devlet denetiminde bir geli­ şim seyri gösterirken, imparatorluğun batı bölgesinde 476 yılında Batı Roma Devletinin yıkılmasıyla ciddi bir otorite boşluğu meydana gelmiştir. Bu durumu kendi lehine değerlendiren Roma Kilisesi doğudaki İstan­ bul Kilisesinden farklı olarak hızla dünyevi siyasal bir güç haline gelmiş­ tir. Bu süreçte Roma kilisesi Batı Hıristiyan dünyasında en büyük otorite merkezi ve yerel güç odakları arasındaki iktidar kavgalarında sonucu be­ lirleyen önemli bir güç odağı haline gelmiştir. Bu durum Batı’da, Roma Kilisesinin devlet ve siyasi irade üzerinde büyük bir güç elde etmesine ve siyasi irade odaklarının kendilerini büyük oranda Kilise liderliğinin denetiminde hissetmelerine neden olmuştur. Roma Kilisesinin yüzyıllar boyu devam eden bu siyasi etkinlik sürecinde, artık ortada kiliseyi dene­ tim altında tutacak güçlü bir imparator da bulunmadığı için Papa, kendi­ sini en büyük güç sahibi olarak görmeye başlamıştır. Bu bağlamda bir süre sonra papalık, imparatorlar için kullanılan bazı unvanları da papalar için kullanmaya başlamış ve papalığı, hem dini hem de siyasi alanda bü­ tün Hıristiyanların en üstün liderlik kurumu kabul etmiştir.

Avrupa’nın birbiriyle mücadele eden küçük yerel krallıkları üze­ rinde Roma Kilisesinin bu etkin siyasal gücü uzun süre devam ettikten sonra, 800 yılında Papa III. Leon’un Frank kralı Charlmagne’ı imparator olarak kabul edip taç giydirmesiyle kilise-devlet ilişkilerinde yeni bir sü­ rece girilmiş ve devletle kilisenin iç içe olduğu bir dönem başlamıştır. Ancak bu süreç uzun sürmemiş ve birkaç yüzyıl sonra kilise kendisini yi­ ne en önemli ve tartışılmaz güç odağı olarak görmeye başlamıştır. Özel­ likle devletin gücünün zayıfladığı ve iktidar kavgalarının yoğunlaştığı 11 . ve 13. yüzyıllar arasında papalar, kendilerini her türlü dünyevi otoritenin üzerinde görmüş ve bunu açık bir biçimde ifade etmiştir. Bu bağlamda 1054’teki Ortodoks ve Katolik ayrışmasından hemen sonra Roma Katolik Kilisesinde papalık görevini yürüten VII. Gregory (1073-1085) devletin kutsal niteliğini, imparatorun Tanrı’nın vekili olduğu sıfatını ve yönetici­ lerin piskopos atama yetkisini kaldırmış ve papalığı en üstün otorite ilan etmiştir. O, Tanrı tarafından verildiği için, ruhani iktidarın dünyevi iktida­ rın üstünde olduğunu ve ruhani iktidarın sahibi olan papanın, dünyevi iktidarı elinde tutan imparatoru yargılayıp azledebileceğini savunmuş ve dönemin kralı IV. Henry’i görevinden azletmiştir. Roma Kilisesinin ruha­ ni ve dünyevi alanlarda en üstün otorite olduğu anlayışı sonraki papalar tarafından da devam ettirilmiş ve bu durum sonraki yüzyıl boyunca pa­ paların krallarla sürtüşmesine neden olmuştur.

Kilise ile devlet yöneticileri arasında yaşanan bu mücadeleler, 16. yüzyılın hemen başında, Fransa Kralı Philip ile Papa VIII. Bonfica (1294-1303) arasında, Fransa’daki Kilise mülklerinin vergilendirilmesi meselesinden dolayı bir kez daha tekrarlanmış ve bu defa kavga, kili­ senin aleyhine sonuçlanmıştır. Fransa kralı, papa nın, kiliseyi dünyevi otoritenin de üstünde kabul eden kararını ciddiye almamış ve papalığı ekonomik baskı altına alarak isteklerini kabul etmek zorunda bırak­ mıştır. Bu süreçte Fransa kralı, 1309 yılında, papalığı güney Fransa’daki Avignon’a aldırarak yeni papaların seçiminde Fransız krallığının etkin olmasını sağlamıştır. Roma Kilisesinin Avignon’daki bu zorunlu ikame­ ti yetmiş yıl kadar sürmüş ve bu durum Yahudi tarihinde yetmiş yıl ka­ dar süren Babil esaretine benzetilmiştir. 1378 yılında ise durum daha da çetrefilli bir hal almış ve Kilisenin kendi iç çekişmelerinin etkisiyle biri Avignon’da diğeri ise Roma’ da olmak üzere iki ayrı papanın oldu­ ğu bir döneme gelinmiştir. Bu papaların kilise içerisinde olduğu gibi dışarıda da değişik devletler tarafından destekçileri bulunmaktaydı. 1409 yılında bir grup kardinalin, Pisa kentinde yeni bir papa seçmesiy­ le birlikte papaların sayısı daha da artarak üçe çıkmıştır. Batı Hıristiyan dünyasındaki bu bölünmüşlük bir süre daha devam ettikten sonra dö­ nemin etkin devletlerinin devreye girmesiyle Constance konsili (1414-1418) düzenlenmiş ve uzun müzakereler sonucunda bu üç papanın görevine son verilerek 1418 yılında yeni bir papa seçilmiştir. Böylece Batı Kilisesinde tek papa dönemine yeniden dönülmüş, ancak yaşanan bu uzun kargaşa dönemi, Roma Kilisesinin güç ve itibarını derinden sarsmıştır. Aynı süreçte kilise, farklı dini öğretileri savunan bazı akım­ larla yoğun bir mücadele içine girmiş ve bu baskıcı tavır, kilisenin fark­ lı görüşlere yakın olan kesimler üzerindeki saygınlığını azaltmıştır. Ni­ tekim 16. yüzyılda Martin Luther, Jean Calvin ve Ulrich Zwingli gibi re­ form önderlerinin öncülük ettiği Protestan Kiliselerin ortaya çıkmasıyla Roma Katolik Kilisesi bir kez daha ciddi bir bölünme ile karşı karşıya kalmıştır. Bu bölünme sürecinin sonunda ağırlıklı olarak kuzey ve batı Avrupa’daki Hıristiyanların büyük bir çoğunluğu Katolik anlayışını red­ dederek Protestan inancını benimsemiştir.

Reform hareketi, Roma’nın Batı Hıristiyanlığı üzerindeki ruhani hakimiyetini parçalamanın ve Protestanlığı kabul eden bölgelerde bu hakimiyete son vermenin yanında Roma Katolik Kilisesinde de bir karşı reform hareketinin başlatılmasına neden olmuştur. Bu amaçla özellikle Protestan grupların gündeme getirdiği konular, 1545-1563 yılları arasın­ da düzenlenen Trent konsilinde ele alınmış, istismara açık olan bazı uygulamalar terkedilmiş ve aynı zamanda Katolik inancının doğruluğu tekrar vurgulanmıştır. Katoliklerin Protestanlara yönelik bakış açısının da belirlendiği bu konsil sonucunda Roma Katolik Kilisesi, merkeziyet­ çi-otoriter yapısını daha da pekiştirmiştir. 1869-1870 yılları arasında dü­ zenlenen 1. Vatikan Konsilinde ise papanın yanılmazlığı, öğretisinin de­ ğiştirilemeyeceği ve dolayısıyla da herhangi bir kurulun onayına sunu­ lamayacağı kararı alınarak bu gelenekçi yapının sürdürülmesi gerektiği tekrar teyit edilmiştir. Bu kararlı tutumuna rağmen, aydınlanma ve sana­ yileşme süreci ile yaşanan siyasi devrimler, Roma Katolik Kilisesinin çe­ şitli sorunlarla yüz yüze geldiği ve modern hayata uyumda zorlandığı bir dönemi beraberinde getirmiştir. Bu dönemde kilise aleyhtarı yöne­ timler, kilisenin siyasi ve sosyal alandaki gücünü büyük oranda kısıtla­ mayı başarmıştır. Katolik Kilisesi modern hayatın getirdiği bu zorlu sü­ reç karşısında uzun süre ciddi bir inisiyatif geliştirememiş ve ancak 20. yüzyılın ikinci yarısında kendi anlayış ve yapılanmasını çağın şartlarına uydurmak için önemli bir girişimde bulunmuştur. Bu çerçevede 1962-65 yılları arasında il. Vatikan konsili toplanmış ve özellikle halk kitleleri­ ni ilgilendiren günümüz yaşam tarzını kolaylaştırıcı, Katolik karşıtlığını azaltıcı bir dizi karar alınmıştır. Bu bağlamda bazı ibadet ve ayinlerin ye­ rine getirilmesinde kolaylıklar sağlanmış, Hıristiyan halka Latince dışın­ da kendi dillerinde ibadet etme hakkı tanınmış ve laiklerin dini’ işlere katılabileceği bazı düzenlemeler yapılmıştır. Aynı konsilde farklı Hıristi­ yan gruplarının birliğini sağlamaya yönelik diyalog faaliyetlerinin öne­ mine dikkat çekilmiş ve Hıristiyan birliğini yeniden oluşturmak için ge­ rekli çabaların gösterilmesi kararı alınmıştır. Konsilde ayrıca diğer din mensuplarına yönelik geleneksel bakış açısı da gözden geçirilmiş ve Hı­ ristiyanlık dışındaki dinlerde de insanı kurtuluşa eriştirecek bazı haki­ katlerin bulunabileceği kabul edilmiştir. Bu bağlamda diğer din men­ suplarıyla iyi ilişkiler kurmak, çağın inançsızlık sorununa karşı dinlerin dayanışmasını sağlamak ve diğer din mensuplarına Hıristiyanlığı daha iyi tanıtabilmek amacıyla dinlerarası diyalog girişimlerinin başlatılması kararı alınmış ve bu amaçla 1964 yılında “Hıristiyan Olmayanlar Sekre­ teryası” oluşturulmuştur. Günümüz dünyasında değişik din mensupla­ rıyla diyalog faaliyetlerini yürüten bu sekreteryada, İslam ile ilgili de bir masa oluşturulmuştur. Ancak alınan bütün bu kararlar ve modernleşme girişimleri Kilise içerisinde birtakım farklı yaklaşımlara, sorunlara ve uy­ gulama zorluklarına neden olmuştur.

Mehmet Katar

“Katolik” ifadesi, ilk defa Antakyalı Aziz Ignatius (Mö 107) tarafın­ dan kullanılmış ve bu ifade, tarihin çeşitli dönemlerinde belli noktaları ön plana çıkarılarak değişik anlamlar ifade etmiştir. Tarihi süreç içerisin­ de yapılan bu tanımlarda Katolik kelimesi genellikle; yerel cemaatlere karşın Hıristiyan kilisesinin evrenselliğini, aykırı ve ayrılıkçı inançlar karşısında doğru inancı ve bu inanç ile uygulamaların tarihsel devamlılığını ifade etmiştir.

Hıristiyanlığın ilk yüzyıllarında da Katolik terimi -yukarıda belirtilen şekliyle yerel Hıristiyan cemaatlerin ötesinde, Hıristiyan Kilisesinin evrenselliğini ve her koşulda bütün Hıristiyanlar tarafından kabul edilen ortak inanışı ifade etmek amacıyla kullanılmıştır. Ortaçağda, özellikle sapkın kabul edilen çeşitli Hıristiyan topluluklarının ortaya çıkmasıyla birlikte bu terim; sapkınlığın karşıtı olarak, gerçek ve doğru Hıristiyanlığı ifade etmek için kullanılmıştır. Doğu (İstanbul) ile Batı (Roma) Kiliseleri­ nin birbirinden ayrılmasından sonra, merkezi İstanbul olan Doğu Kilise­ si; doğru inanış anlamına gelen ‘Ortodoks’ adını, Roma merkezli Batı Ki­ lisesi ise doğru inancın ve gerçek Hıristiyanlığın evrensel temsilcisi oldu­ ğunu ifade etmek amacıyla ‘Katolik’ adını kullanmaya başlamıştır. Bu ne­ denle Doğu ile Batı Kiliseleri arasındaki ayrışmadan sonra Katolik keli­ mesi, geleneksel anlamı yanında iki büyük Hıristiyan mezhebinden biri­ nin adı haline gelmiş ve bu durum 16. yüzyıla kadar devam etmiştir. 16. yüzyıldan itibaren Katolik dünyasında yeni bir bölünme süreci yaşanmış ve Katolik Kilisesinin geleneksel Hıristiyanlık anlayışını reddeden Pro­ testan mezhepleri doğmuştur. Bu mezheplerin ortaya çıkmasından son­ raki süreçte ise Batı dünyasında ‘Katolik’ terimi, genellikle ‘Protestan’ te­ riminin karşıtı olarak kullanılmaya başlanmıştır. Bu bağlamda, Reform sürecinde Protestan akımlara kapılmayarak Roma’daki Papa’ya bağlılığı­ nı sürdüren Hıristiyanlar, Katolik olarak adlandırılmıştır. Bu şekilde Ro­ ma’daki Papaya bağlı kalan Kiliseler, gerçek ve evrensel Kiliseye mensu­ biyet için Roma’ya bağlılığın şart olduğunu, sadece bu birliğe bağlı olan­ ların Katolik olarak adlandırılabileceğini savunmuştur. Roma Kilisesi ger­ çek ve evrensel Hıristiyan Kilisesinin yegane temsilcisi olduğu iddiasını sürdürmüştür. Ancak Roma Kilisesinin, Hıristiyanlığın ilk on bir yüzyılın­ da doğudaki Hıristiyan gruplar üzerinde denetimi kaybetmesinden son­ ra zaten oldukça tartışmalı hale gelen evrensellik iddiası, 16. yüzyılda ba­ tıda ortaya çıkan Protestan ayrışmasıyla önemli bir yara almıştır.

Katolik Kilisesi, kendisinin everensel Hıristiyanlığı temsil ettiği id­ diasının, tarihsel gerçeklere dayandığını savunmakta ve buna İncil’den de deliller getirmeye çalışmaktadır. Buna göre Roma Kilisesi, lsa’nın baş havarisi ve halefi olan Petrus tarafından kurulmuştur. İncil’de İsa, “Ben kilisemi bu kayanın (Petrus’un) üzerine kuracağım … Göklerin melekCıtu­ nun anahtarlarını sana vereceğim.”2 diyerek Petrus’a, havariler ve ilk Hı­ ristiyan cemaatinin diğer üyeleri arasında birinci sırayı vermiştir. Ayrıca “koyunlarımı güt” 3 ifadesiyle onu Hıristiyan cemaatine önderlik etmekle görevlendirmiştir. Bu konumuyla Petrus, İsa’nın halefi ve Hıristiyan top­ lumunun lideri kabul edilmiştir. tık Hıristiyan toplumunun lideri olarak Petrus, cemaat üyelerine önderlik etmiş ve İsa’nın öğretisini yaymaya ça­ lışmıştır. Bu faaliyetleri çerçevesinde o, tahmini olarak MS 42 yılının son­ larında Roma İmparatorluğu’nun başkenti olan Roma’ya gelmiş ve bura­ da bir cemaat oluşturmuştur. Petrus’tan bir süre sonra, MS 59-60 yılların­ da, Hıristiyan toplumunun en aktif üyesi olan ve bugünkü Hıristiyanlığın asıl mimarı olarak kabul edilen Pavlus da Roma’ya gelmiş ve burada fa­ aliyetlerini sürdürmüştür. İmparator Neron’un, MS 64 yılında yaşanan bü­ yük Roma yangınından, bu yeni dinin mensuplarını sorumlu tutması üzerine de birçok Hıristiyan ile birlikte Pavlus ve Petrus Roma’da öldü­ rülmüştür. Bu konumuyla Roma Kilisesi, sadece Petrus’un kurduğu de­ ğil, aynı zamanda Petrus ve Pavlus’un, Hıristiyan inancına göre şehit edildiği yerde kurulmuş olan bir Kilisedir. Dolayısıyla Roma Kilisesi, hem İsa’nın baş havarisi Petrus tarafından oluşturulan hem de Hıristiyan Kilisesinin en önemli iki şahsiyeti, Petrus ve Pavlus’un şehit edildiği yer­ de bulunan bir kilise olarak kendisinin diğer bölge kiliselerinden daha ayrıcalıklı bir konumda olduğunu iddia etmektedir. Bu iddiaya göre İsa’nın baş havarisi ve yeryüzündeki halefi olan Petrus; diğer havarilerin ve tüm Hıristiyanların önderi statüsünde olduğu gibi Petrus’un kurduğu kilise de diğer havarilerin kurduğu kiliselerin önderi konumunda olmalı­ dır. Petrus’un kurduğu Roma Kilisesinde Petrus’un yerine geçen ve ona halef olan piskoposlar (papalar) da, İsa’nın halefi Petrus’un ve dolayısıy­ la da İsa’nın yeryüzündeki temsilcisi konumundadır. Roma Kilisesinin bu temsilciliğinin ve diğer kiliseler karşısındaki üstünlüğünün bütün Hı­ ristiyanlar tarafından kabul edilmesi gerektiği savunulmaktadır.

Mehmet Katar

Doğu Ortodoks, Roma Katolik ve Anglikan Kiliseleri litürjik festi­ vallerle eş zamanlı olarak 1sa’nın annesi Meryem, Meryem’in kocası Yu­ suf, büyük melekler ve havariler anısına kutlanan aziz yortularını da kutlamaktadır. Bunlara ilaveten yardım için kendilerine dua edenler adına Tanrı’ya şefaatçi olan sayısız azizle ilgili kutlamalar da mevcuttur. Ancak, Doğu Ortodoks, Roma Katolik ve Anglikanların kabul ettiği a­ zizler listesi birbirlerinden oldukça farklılık göstermektedir. Pek çok Protestan Kilisesi herhangi bir şekilde azizlere tazimde bulunmayı te­ olojik zeminde reddetmektedir. Onlar azizlere tazim yerine Martin Lut­ her’in Wittenberg Kilisesinin kapısına 95 maddelik bildirgesini astığı 31 Ekim öncesi pazar gününü ‘Reform Pazarı’ olarak kutlamaktadır.

Hıristiyanların kutladıkları en önemli dinsel/liturjik festival krist­ mas/noel ve easter/paskalyadır. Noel olarak da bilinen Kristmas 25 Aralıkta İsa’nın doğumu anısına kutlanmaktadır. Kristmas öncesi ge­ rekli hazırlıkların yapıldığı döneme ‘Advent’ denir. Dinsel yılın başlan­ gıcını gösteren Advent, Kristmastan dört pazar önce başlar. Kristmas sonrası 6 Ocak’ta İsa’nın inançsızlara görünmesi/tezahürü anısına Epi­ fani bayramı kutlanmaktadır. Protestanlar bu günü kutlamazlar. Bu te­ zahürü hatırlamak için 1sa’nın vaftizi ve bilge kişilerin doğduktan sonra Betlehem’de İsa’yı ziyaretleri kutlanır. Ancak Katolikler vaftizi, bilge ki­ şilerin ziyaretinden ayırarak 13 Ocakta kutlamaktadır. Tüm Hıristiyan­ lar bu günleri kutlamaz. Doğu Ortodoks Kiliseleri 25 Aralıkta Kristması değil 6 Ocakta Epifaniyi kutlar. Yine Roma Katolik, Doğu Ortodoks, Anglikan ve Protestan Kiliseler Adventin uzunluğu konusunda farklı yaklaşımlara sahiptir. Bazıları yirmi iki, bazıları da yirmi sekiz gün ola­ rak kabul etmektedir.

İsa’nın çarmıha gerildikten üç gün sonra ölümden dirilmesi anısı­ na kutlanan Easter/Paskalya’nın kutlanma tarihi konusunda kiliseler arasında farklılıklar vardır. Çünkü Paskalya tarihi sabit değil değişkendir ve hem Gregoryan hem de Julian takvimine göre hesaplanmaktadır. Ro­ ma Katolik, Anglikan ve Protestanlar, Gregoryan takvimini takip ederek bu festivali 21 Mart’ı takip eden ilk tam ayın görünmesinden sonraki ilk pazar günü kutlarlar. Julian takvimini takıp eden Doğu Ortodokslar ise doğal olarak Paskalyayı diğerlerinden farklı bir tarihte -Gregoryan tak­ vimine göre hesaplanan günden birkaç hafta sonra- kutlarlar.

Easter/Paskalya öncesi yapılan dinsel hazırlıklar konusunda da kiliseler arasında farklılıklar vardır. Roma Katolik, Doğu Ortodoks ve Anglikan Kiliseleri Lent olarak bilinen kırk günlük oruç ve dua ibadetin­ de bulunurlar. Ayrıca bu kiliseler Paskalyadan önceki haftayı ‘kutsal hafta’ olarak kabul eder. Ancak bu hazırlık döneminde dinsel uygula­ maların metodu ve süresi konusunda kiliseler arasında farklılıklar var­ dır. Son yıllarda bazı Protestan kiliseler de Lenti uygulamaya başlamıştır.

Easter/Paskalya sonrasında İsa’nın göğe yükselişi anısına kutla­ nan Yükselme/Ascension günü ve Kutsal Ruh’un inişi anısına kutlanan Pentakost Pazarını Uniteryanlar ve bazı Protestan gruplar hariç tüm kili­ seler kutlamaktadır.

Dua, Litürjik festivallere ilaveten Hıristiyanların en çok önem ver­ diği ibadettir. Kutsala yönelik hamd, şükür, rica, dilek ve yakarış olan dua Hıristiyanlar için bir kişiyi hoşnut eden bir eylem olarak görülmek­ tedir. Hıristiyanlara göre o, yaşama ebedi bir bakış açısı kazandırmak için önemli bir fırsattır. Araştırmalar toplu ibadetlere katılmayan ve sak­ ramentleri yerine getirmeyen Hıristiyanların bile duaya son derece önem verdiğini göstermektedir. Hıristiyanlar, Pazar ayinlerinde ve ye­ mek öncesi toplu olarak dua ettikleri gibi bireysel olarak da dua edebi­ lirler. Hıristiyanlara göre duada dört önemli veçhe vardır: Tanrı ile ko­ nuşma, Tanrı’yı dinleme, Tanrı’nın varlığını tefekkür etme yani onun varlığının farkında olma ve toplumsallık.

Hıristiyanlar arasında en çok kullanılan dua, Matta İncili 6:9-13’te yer alan ve “Rab duası” olarak bilinen duadır:

Rab duası

Göklerde olan Babamız adın yüceltilsin.

Hükümranlığın gelsin.

Göklerde olduğu gibi yeryüzünde de senin isteğin olsun.

Günlük ekmeğimizi bugün de bize ver.

Bize kötülük edenleri bağışladığımız gibi, sende bizim suçları­ mızı bağışla.

Bizi günah işlemekten koru ve kötülüklerden kurtar/uzak tut (Amin).

Roma Katoliklerince ölümü kaçınılmaz olan hastalara uygulanmak­ tadır. Doğu Ortodokslarınca ise hastayı rahatlatmak ve iyileştirmek için gerekli olduğu her durumda uygulanmaktadır. Bu sakramentin uygulanması esnasında toplu veya özel ayinlerle dualar eşliğinde hastaya yağ sürülür.

Teolojik ve kilise idaresi konularında Katolik ve Ortodokslar gibi yeknesak görüşe sahip olmayan Protestanlar yukarıda ifade ettiğimiz gi­ bi bu sakramentlerden sadece ikisini -vaftiz ve evharistiyı/komünyo­ nu- kabul etmektedir. Çünkü onlara göre İsa Mesih sadece bu iki sakra­ menti tesis etmiştir.

İsa’nın çarmıha gerilmeden önce havarileriyle yediği son akşam yemeği anısına icra edilen bu sakrament, yukarıda da ifade edildiği gibi tüm Katolik, Ortodoks ve Protestan Hıristiyanlarca düzenli olarak pazar günleri yapılmaktadır. ‘Kutsal Komünyon’, ‘Mass’, ‘Rabbin Son Akşam Yemeği’ ve ‘Ekmek ve Şarap Ayini’ olarak da bilinen bu ayine iştirak eden Hıristiyanlar, İsa’nın bedenini ve kanını temsil eden ekmek ve şaraba hissedar olur ve böylece Rab İsa Mesih ile bütünleşirler.

Vaftizle Hıristiyan olan kişilere Kutsal Ruhun inayetinin verilmesi sakramentidir. Doğu Ortodoks Kiliseleri bu sakramenti, bebeklerin vaftizinden hemen sonra uygularken, Roma Katolikleri çocukların yedi-on dört yaşları arasında uygulamaktadır. Bu sakramentin alınması esnasın­ da adaylar, vaftizleri sırasında din adına verdikleri sözleri yeniler; bu es­ nada ellerini onların üzerine doğru uzatan rahipler de onlara dua eder.

Suya dalma veya vücudun belirli kısımlarını yıkamak suretiyle ya­ pılan vaftiz sakramenti, Hıristiyan imanını kabulün ilk aşaması olarak ka­ bul edilmektedir/benimsenmektedir. Bazı Protestan gruplar adayın er­ genlik çağına geldikten sonra vaftiz edilmesini öngörmesine rağmen Hı­ ristiyan Kiliselerinin çoğu adayı bebeklik döneminde vaftiz etmektedir.

Hıristiyanlar ‘sakrament’ adı altında bir dizi dinsel eylemle kendi kendilerini ifade etmeye çalışırlar. İnancın göstergesi olan bu sakra­ mentler, kendileri vasıtasıyla ilahl rahmet ve lütfun arandığı ve bahşedil­ diği düzenli olarak yapılan ayinlerdir. Roma Katolik Kilisesi ve Doğu Ortodoks Kilisesi müntesipleri -vaftiz, konfirmasyon, tövbe/günah iti­ rafı, evharist/kutsal komünyon, evlilik, rahip takdisi, ölüm esnasında hastayı son sağlama- adı altında yedi ritüeli sakrament olarak kabul ederken, Protestan Kiliselerin müntesipleri genel olarak sadece vaftiz ve evharisti/kutsal konünyonu sakrament olarak kabul etmektedir.

Prof. Dr. Mahmut Aydın

Hıristiyan inancına göre insanlığın babası olan Adem, Tanrı ile yaptığı ahdi bozmuş ve itaatsizliğiyle Tanrı ile insanlığın arasını açmış, diğer bir deyimle insanlığı Tanrı’ya yabancılaştırmıştır. İsa ise kanıyla A­ dem’in Tanrı’ya itaatsizliğinin bedelini ödemiş ve bu şekilde Tanrı ile in­ sanlığın uzlaşmasını sağlamıştır. İsa’nın üçüncü günde ölümden diril­ mesi bu evrensel kefaretin ve ölüme galip gelmenin delilidir. İsa’ya ina­ nanlar artık ondan yabancılaşmamakta, bilakis onun çocukları olmakta­ dır. Geleneksel Hıristiyan kefaret doktrinine göre İsa Mesih gönüllü ola­ rak çarmıhta tüm insanların günahlarına kefaret olarak kanını akıtmış ve bu şekilde de insanoğlu ile Tanrı arasında Adem’in günahı sonucu mey­ dana gelen kopmayı düzelterek Tanrı ile insanoğlu arasındaki ilişkiyi yeniden tesis etmiş ve bu şekilde de Tanrı ile günahkar insan nesli ara­ sındaki uzlaşmayı sağlamıştır.

Tıpkı inkarnasyon doktrini gibi günümüzün liberal düşünceli ba­ zı Hıristiyan ilahiyatçıları, insanoğlunun Adem’den dolayı günahkar ol­duğu ve Tanrı’nın azabına mahkum olduğunu ancak lsa’nın çarmıha gerilmesi sayesinde bu günahın affedildiği şeklindeki kefaret doktrinini dar kapsamlı bir doktrin olarak nitelendirerek kabul etmemektedir. Bu ilahiyatçılar kefaret doktrininin daha geniş anlamda “Tanrı ile doğru bir ilişki içine girmek” şeklinde anlaşılmasını savunmaktadırlar. Örneğin John Hick, dar anlamdaki kefaret doktrininin, “günahkarların adilane bir şekilde affedebilmesi için Tanrı’nın, Oğul Tanrı şahsında kendi ken­ dini cezalandırdığı” anlamına geleceğini ve bu geleneksel kefaret anla­ yışının suçlunun yerine suçsuzu cezalandırmak suretiyle Tanrı’nın tat­ min olduğu izlenimini veren dini bir saçmalık olduğunu ileri sürmekte ve kefaret doktrininin literal olarak değil mecazi olarak anlaşılması ge­ rektiğini teklif etmektedir.

Prof. Dr. Mahmut Aydın

Bu doktrin Tanrı’nın İsa Mesih’te bedenleşerek yeryüzünde be­ şer hayatı yaşamasını ifade etmektedir. Hıristiyanlara göre İsa, sadece bir peygamber veya öğretmen değil aynı zamanda hem hakiki olarak beşer hem de aynı zamanda ilahi olan Tanrı’nın biricik oğludur. Böyle­ ce İsa, ilahiliği bağlamında Tanrı ile; beşeriliği bağlamında ise insanlık­ la özdeşleştirilmektedir. İmparator Konstantin’in 313 Milan fermanıyla Hıristiyanlığı koruma altına almasından sonra, imparatorlukta tesis edilen barış tek bir birleştirici Hıristiyan inancının gerekliliğini zorunlu kılmıştı. Bunun üzerine Konstantin 325 yılında “kilisenin ve imparator­ luğun düzenini sağlam temellere oturtmak için” İznik Konsilini topla­ mış ve ilk defa bu konsilde Kilise, İsa’yı Tanrı’nın bedenleşmiş oğlu olarak ilan etmek için resmi olarak Yunan kültüründen ousia terimini almıştır. Buna göre İsa, Baba ile aynı cevhere sahip olarak görülmüştür (jesus was homoousios toi patri). Böylece, İncillerde İsa için kullanılan mecazi ifadeler teolojik amaçlar için kullanılarak sonunda felsefi ta­ nımlarla şekillendirilmeye başlamıştır. Sonuçta da mecazi anlamda Tanrı oğlu olan İsa, Kutsal Teslisin ikinci şahsı olan metafizik anlamda Tanrı’nın oğlu konumuna getirilmiştir. İznik konsilinde Kilise tarafın­ dan resmi olarak onaylanan bu inanca göre İsa bir beşeri hayat yaşa­ yan ezeli-ilahi oğul ve bir Logos’tur (kelam). O, hem bütünüyle ilahi, hem de bütünüyle beşeri bir tabiata sahiptir. Bu inanç esasına dayanan geleneksel Hıristiyan inancı bir dogma halini almış ve çeşitli şekillerde hem fertler hem de resmi kilise organlarınca ifade edilmiş ve halen de ifade edilmeye devam etmektedir.

Bununla birlikte bazı Hıristiyan teologları şu üç nedenden yola çı­ karak İsa’nın Tanrı ile aynı cevhere sahip bir varlık olduğunu yeniden değerlendirerek inkarnasyon doktrininin literal olarak değil mecazi ola­ rak anlaşılması gerektiğinin altını çizmektedir.

1 . Son dönemlerde yapılan araştırmalara baktığımızda İsa’nın kendisinin “Tanrı veya Kutsal teslisin ikinci şahsı olan Tanrı’nın oğlu” olduğunu öğretmediğini, aksine onun devamlı surette kendinin bir ‘in­ sanoğlu’ olduğunu insanlara öğrettiğini görmekteyiz. Hatta Markus 10:18’e göre İsa, Tanrı’dan başka bir varlığa ilahilik atfetmeyi küfür ola­ rak telakki etmektedir.

2 . Hıristiyan yetkililer ve teologlar, İsa’nın hem tam bir tanrı hem de tam bir beşer olduğu şeklindeki geleneksel Hıristiyan dogmasını an­ laşılabilir bir şekilde izah edememektedirler. Şu sorular hala insanların zihinlerini kurcalamayı sürdürmektedir: “İsa aynı zamanda nasıl ilahi olarak her şeye gücü yeten (kadir-i mutlak) ve beşeri olarak zayıf ve zavallı, ilahi olarak her şeyi bilen ve beşeri olarak cahil; ilah! olarak ebe­ di, sonsuz, evrenin kendi-kendini var eden yaratıcısı ve beşeri olarak geçici, sonlu ve başkasına bağımlı bir varlık olabilir?

İnkarnasyon doktrininin literal olarak anlaşılması Hıristiyanların diğer dinsel geleneklerle ve onların mensupları ile olan ilişkilerine tamir edilemez zararlar vermektedir. Zira İsa’nın Tanrı’nın oğlu ve dolayısıyla da tanrı olarak kabul edilmesi Hıristiyanlığın bizzat Tanrı’nın kendisi ta­ rafından kurulmuş bir din olduğunu ve dolayısıyla da onun diğer dinler­ den daha üstün olduğunu ima etmektedir. Bu ve benzeri argümanlardan hareketle günümüzdeki bazı önemli muhafazakar ve liberal Hıristiyan i­ lahiyatçılar, bizzat İsa’nın kendi ifadelerine dolayısıyla da İncillere daya­ nılarak inkarnasyon doktrinin savunulamayacağını ifade etmektedir.

Prof. Dr. Mahmut Aydın

Hıristiyanlar, Baba, Oğul ve Kutsal Ruh adı altında “üç kişilikte tek bir Tanrı”nın varlığını tasdik ederler. Hıristiyan inancına göre Baba, kainatı yaratmıştır; Tanrı’nın inkarnasyonu olan Oğul, günahın gücün­ den/esaretinden insanlığı kurtarmak üzere bedenleşmiş, kendini çar­ mıhta feda etmiştir; Kutsal Ruh ise ilah! sevgiyi insanın kalbine ve gön­ lüne vermektedir.

‘Üçlükte birlik’ veya ‘birlikte üçlük’ şeklinde ifade edilen bu doktrinin akılla kavranabilecek bir şey olmadığı ancak imanla idrak edilebilece­ ği zaman zaman ileri sürülür. Dahası, Hıristiyan teologları onun “ilahi bir sır/gizem” olduğunu ve ona olduğu gibi iman edilmesi gerektiğini savu­ nurlar. Baba, Oğul ve Kutsal Ruh üçlüsü şeklinde formüle edilen bu dokt­ rin Matta İncili 28:19’da yer alan ve isa’nın ölümden dirildikten sonra Ce­ lile bölgesinde taraftarlarına görünerek onları, mesajını tüm uluslara yay­ makla görevlendirdiği pasajda geçer: “İsa yanlarına geldi ve onlara şöyle dedi: Gökte ve yeryüzünde bütün hakimiyet bana verildi. Şimdi, siz gidip bütün milletleri şakirt edinin, onları Baba, Oğul ve Kutsal Ruh ismiyle vaf­ tiz eyleyin. Size emrettiğim her şeyi onlara öğretin … ” Bu formül Matta İn­ cili dışında Pavlus’un Korintliler’e ikinci mektubunda da geçmektedir:

“Rab İsa Mesih’in lütfu, Tanrı sevgisi ve Kutsal Ruh’un paydaşlığı hepiniz­ le birlikte olsun” (il. Korintliler 13:14). “Tanrı, üç şahısta tek bir tabi­ ata/cevhere sahiptir (God is una substantia, one being or nature, et tres personae, three persons)” şeklinde Batı’da standartlaşan terminoloji 3. yüzyılın başlarında yaşayan ünlü Kilise Babası Tertullian’a kadar geri gö­ türülmektedir. 325 İznik ve 381 İstanbul konsillerinde bu doktrin, Kilise­ nin resmi inanç öğretisi olarak kabul edilerek dogmalaştırılmıştır.

Prof. Dr. Mahmut Aydın

Bilindiği üzere kredolar ya da inanç bildirgeleri kişisel iman ikrarı tarzında düzenlenmiş resmi inanç doktrinlerinin özetidir. Hıristiyanlık tarihine baktığımızda bir dizi kredonun varlığını görürüz. Ancak bunlar­ dan iki tanesi -Havariler ve İznik-Kadıköy Kredoları- Hıristiyanlar için son derece önemlidir. Her pazar günü milyonlarca Hıristiyan bu inanç akidelerini kiliselerde ezbere okumaktadır.

Havariler Akidesi

Her şeye gücü yeten Baba Tanrı’ya inanıyoruz,

O göklerin ve yerin yaratıcısıdır;

Onun biricik oğlu ve Rabbimiz İsa Mesih’e de iman ediyoruz,

O kutsal ruh tarafından gebe bırakılmış,

Bakire Meryem’den doğmuştur

Pontus Pilate’nin yönetimi altında acı ve ıstırap çekmiş, Çarmıha gerilmiş, ölmüş ve gömülmüştür. Cehenneme indi ve oraya galip geldi.

Üçüncü günde ölümden dirildi ve göğe yükseldi

Her şeye gücü yeten Baba Tanrı’nın sağ yanında Ölüleri ve dirileri yargılamak için tekrar gelecek

Kutsal Ruha, Kutsal Katolik Kilisesine, azizlerin iştirakine, günah­ ların affına, ölümden dirilmeye ve ebedi yaşama inanıyorum.

lznik Akidesi

Her şeye gücü yeten ve tek olan Baba Tanrı’ya inanıyoruz,

O göklerin, yerin ve bu ikisi arasında bulunan görünür-görün­ mez her şeyin yaratıcısıdır.

Tek rab olan İsa Mesih’e de inanıyoruz

O Tanrı’nın biricik oğludur, ezeli olarak Tanrı’dan sudur etmiş­ tir.

O Tanrı’dan Tanrı, ışıktan ışık ve hakiki Tanrı’dan hakiki Tan­ rı’dır.

O yaratılmamıştır, doğrudan Tanrı’dan meydana gelmiş ve onunla aynı cevhere sahiptir.

Onun sayesinde her şey yaratılmıştır

Bizim ve bizim günahlarımız için gökten yeryüzüne inmiştir

Kutsal Ruhun kuvvetiyle bakire Meryem’den beden almış ve beşer olmuştur.

Bizim için Pontus Pilate’nin idaresi altında çarmıha gerilmiştir Acı çekmiş, ölmüş ve gömülmüştür

Kutsal kitaplara göre üçüncü günde ölümden dirilmiş ve göğe yükselmiştir.

Baba’nın sağ yanında oturmaktadır.

Yaşayanları ve ölenleri yargılamak için muzaffer bir şekilde tekrar gelecektir.

Onun krallığının sonu yoktur.

Baba’dan ve Oğul’dan sudur eden yaşamın vericisi olan Rab Kutsal Ruha inanıyoruz.

Baba ve Oğul ile birlikte ona da tazim ve ibadette bulunul­ maktadır.

O, peygamberler aracılığıyla konuşur

Tek bir kutsal Katolik ve apostolik Kiliseye inanıyoruz.

Günahların affı için tek bir vaftizi kabul ediyoruz.

Ölülerin dirileceğini ve ahiret hayatının geleceğini bekliyoruz.

Bu iki inanç akidesi incelendiğinde onların şu üç önemli temel

Hıristiyan inancını/dogmasını barındırdığı dikkati çeker.

Prof. Dr. Mahmut Aydın

Hıristiyanlığın Roma imparatorluğunun resmi dini olmasından önce başlayan iç çekişmeler, doktrinel kavgalar ve belli başlı merkezler arasındaki güç mücadeleleri, 313 Milan fermanından sonra doruk nok­ tasına ulaşmıştır. Öyle ki yaşanan bu iç çekişme ve kavgalar Roma im­ paratorlarının Hıristiyanlara yönelik baskı ve zulüm dönemlerinde bile görülmedik ölçüde Hıristiyanlığın varlığını tehdit etme noktasına gel­ miştir. Ana gövde Hıristiyanlık tarafından heretik/sapkın olarak kabul edilen birçok dinsel hareket ortaya çıktı. Heretik olarak kabul edilen akımların başında MS 2. yüzyılın ikinci yarısında Sinoplu Marcion’un görüşleri doğrultusunda şekillenen gnostik karakterli Marsionizm hareke­ ti gelmektedir. Bu hareketin temel öğretisine göre İsa Mesih tarafından öğretilen Yeni Ahit’in tanrısı Sevgi Tanrısı’dır. Buna karşın Eski Ahit’in tanrısı ise Kutsal Yasa’yı yaratan acımasız ve merhametsiz bir tanrıdır. Eski Ahit Tanrısı’nın bu özelliğinden dolayı Marcion Eski Ahit’i tümden reddetmiş ve sadece Luka İncili ve Pavlus’un on mektubunu Hıristiyan­ ların kutsal kitabı olarak kabul etmiştir. Bir diğer önemli heretik akım da MS 255-336 yılları arasında yaşayan ve 319 yılında İskenderiye bölgesin­ de görüşlerini dillendirmeye başlayan rahip Arius’un görüşleri etrafında şekillenen Arianizm’dir. Bu akım, ana gövde Hıristiyanlığın Baba ile ay­ nı tanrısal cevhere sahip ilah! Oğul İsa anlayışına karşı İsa’nın Tanrı ta­ rafından yaratılmış çok özel bir varlık olduğunu ve onun Tanrı ile olan özel ilişkisinden dolayı Tanrı tarafından oğul olarak kabul edildiğini sa­ vunmuştur. Arius, 325 İznik konsilinde bu görüşlerinden dolayı heretik kabul edilerek aforoz edilmiştir. Böylesi heretik akımların artması Kili­ seyi temel inanç esaslarını ifade eden resmi bir kredo/inanç bildirgesi formüle etmeye ve belli yazıları otantik kutsal yazılar olarak tespit etme­ ye sevk etmiştir. Bu bağlamda sayısız İncil arasından dört tanesi otantik kabul edilerek kutsal kitap külliyatı içine alınmış diğerleri ise apokrif kabul edilerek dışlanmıştır. Yine 325 İznik konsilinde Hıristiyanlar ara­ sında inanç birliğini sağlamak için kaynaklara “İznik kredosu” olarak geçen bir inanç bildirgesi formüle edilerek resmen kabul edilmiştir.

Yüzyılda Roma imparatorluğunun doğu ve batı diye ikiye bölün­ mesi, Hıristiyanlığın yönetiminde güç mücadelelerinin ve rekabetlerin yaşanmasına sebebiyet vermiştir. Latince’nin hakim dil olduğu Roma, batı kısmın merkezi olarak kabul edilirken Yunanca’nın hakim dil oldu­ ğu İstanbul (Constantinople) ise doğu kısmın merkezi idi. Bundan dola­ yı bu iki merkezdeki Hıristiyan kuruluşlar yani Roma ve İstanbul pisko­ poslukları liderlik konusunda birbirleriyle rekabet halindeydi. Bu konu 381 İstanbul konsilinde beş önemli -Roma, İstanbul, İskenderiye, Antak­ ya ve Kudüs- kilise merkezi veya diğer bir deyimle patriyarklık olduğu kabul edilerek çözüme kavuşturulmuştur. Ancak bu çözüm geçici olmuş ve toplanan diğer konsillerde alınan çeşitli kararlar Hıristiyanlığın parça­ lanmasını hızlandırmıştır. Bu çerçevede Hıristiyanlık bünyesinde ilk önemli çatlak 5. ve 6. yüzyıllarda olmuştur. Bu yüzyıllarda İstanbul pat­ rikliği tarafından idare edilmek istemeyen Nesturi, Ermeni, Yakubi kilise­ si olarak bilinen Suriye, Etiyopya ve Koptik Kilisesi olarak da bilinen Mı­ sır ve Hint kiliseleri diğer Hıristiyan kiliselerinden ayrılarak kendilerini bağımsız kiliseler olarak ilan etmiştir. Hıristiyanlık bünyesinde yaşanan bu bölünmeye rağmen en büyük ayrılık 1054’te Roma ile İstanbul kilise­ lerinin birbirinden ayrılmasıyla gerçekleşmiştir. Kaynaklarda büyük skiz­ ma/bölünme olarak yansıyan bu olayla birlikte Roma imparatorluğunun batısında kalan kiliseler “Roma Katolik Kiliseleri” olarak nitelenirken Bi­ zans İmparatorluğu olarak bilinen doğu kısmında kalan kiliseler “Doğu Ortodoks Kiliseleri” olarak kabul edilmeye başlanmıştır. Roma Katolik kiliseleri, papanın idaresi altında güçlü bir merkezilik arz ederken, doğu­ lu Ortodoks kiliselerinin her biri idari olarak bağımsızdı ve her kilise kendi patriği tarafından idare ediliyordu. İstanbul, iskenderiye, Antakya ve Kudüs patriklikleri Roma patrikliğinin başı olan papayı üstünkörü bir şekilde “eşitler arasında birinci” olarak kabul etmekteydi.

Günümüzde Doğu Ortodoks Kiliseleri dört eski patrikliği (İstan­ bul/Fener, iskenderiye, Antakya ve Kudüs) kapsamaktadır. Son dönem­ lerde buna Moskova, Sırp, Romanya ve Bulgaristan patrikleri de eklen­ miştir. Ayrıca bu birlik içerisinde bağımsız Yunanistan, Kıbrıs, Gürcis­ tan, Arnavutluk, Finlandiya ve Polonya Kiliseleri de yer almaktadır.

Doğu Ortodoks Kiliseleri bünyesinde 6. yüzyılda yaşanan gelişme­ ler ‘Uniates’ adı verilen Doğulu Katolik Kiliselerinin birlikten ayrılmasına sebebiyet vermiştir. Bu kiliseler, ibadet ve liturji konusunda kendi gele­ neksel uygulamalarını koruyarak Roma Katolik Kilisesine katılmıştır.

Prof. Dr. Mahmut Aydın

Günümüz Hıristiyanlığı kurumsallaşma sürecinde Yahudi, Yunan, Roma ve diğer dinsel düşünce dünyalarından büyük oranda etkilenmiş­ tir. Örneğin şu üç temel geleneksel Yahudi dünya görüşü şekil değiştire­ rek Hıristiyanlığa taşınmıştır: 1) Yahudilikte Tanrı ile yapılan ahdin sem­ bolü olarak kabul edilen sünnet olma ritüeli, Tanrı ile yapılan yeni ah­ din sembolü olarak kabul edilen vaftizle yer değiştirmiştir. 2) Tanrı’nın dünyayı yaratması esnasında dinlendiği yedinci günü sembolize eden haftalık Yahudi toplanma günü olan cumartesi günü, İsa’nın ölümden dirildiği gün anısına kutlanan pazar günü ile yer değiştirmiştir. 3) Yahu­ di kutsal kitapları Hıristiyanlar tarafından da kutsal ve önemli kabul edilmiş ancak bu yapılırken onlar Hıristiyanların bakış açılarına göre ye­ niden yorumlanmıştır.

Yunan ve Roma inançları da Hıristiyanlığın gelişmesinde önemli bir role sahiptir. Zira bazı pagan/putperest Roma inançları da kurumsal­ laşması sürecinde Hıristiyanlığa taşınmıştır. Örneğin, Mısır tanrıçası İzis’in mucizevi şekilde oğlu Horus’u emzirmesini tasvir eden harfler, Bakire Meryem’in bebek İsa’yı emzirişini betimleyen resimlere; Mit­ ra’nın, Oziris’in, Adonis’in ve Dionysos’un doğum günü olarak kutlanan 25 Aralık, İsa’nın doğum gününe; pagan inancında güneşin övüldüğü gün olan pazar, İsa’nın anıldığı kutsal güne dönüştürülmüştür. Bu fikir­ ler yanında Hıristiyan düşünürler Yunan kültüründen kendi fikirlerini savunma ve felsefi fikirleri ifade etme yöntemlerini öğrenmişlerdir. Hı­ ristiyanlar Kilise örgütlenmesi ve idaresi konusunda da Roma devlet idaresinden etkilenmişlerdir.

Hıristiyanlığın gelişmesi ve yayılması sürecine baktığımızda ilk yüzyılların oldukça kritik bir öneme sahip olduğunu görürüz. Zira bu yüzyıllarda Hıristiyanlar, Roma yönetimi tarafından devamlı surette bas­ kı ve zulüm gördüğü için bu dönemde Hıristiyanlık adeta hayatta kalma mücadelesi vermiştir. Hıristiyanlar, Roma idarecileri tarafından gizlice gayri ahlaki ayinler yapmakla, küçük çocukları katletmekle, yakın akra­ ba zinası işlemekle ve yamyamlıkla suçlanarak devamlı surette baskı ve zulüm görmüştür. Örneğin Roma imparatoru Neron’un (Ms 57-68) Hıris­ tiyan kurbanları kanlı Roma arenalarında canlı canlı aslanların önüne at­ tığından bahsedilir. Decius (Ms 240-251) ve Diocletian (284-305) gibi Roma imparatorları da Hıristiyanları yok etmek için onlara karşı olduk­ ça acımasızca davranmıştır.

Yüzyılın başlarında bu baskı ve zulümlerden kendini yavaş ya­ vaş kurtarmaya başlayan Hıristiyanlık, 4. yüzyılın ikinci yarısından sonra Roma imparatorluğunun yegane meşru dini konumuna gelmiştir. Bu ge­ lişmede iki imparatorun çok büyük katkısı olmuştur. Bunlardan biri 313 Milan fermanıyla Hıristiyanlığı koruma altına alan Constantin ve onun ortağı Licinus, diğeri ise 395 yılında Hıristiyanlık dışındaki tüm inançları yasaklayarak Hıristiyanlığı Roma’nın tek resmi dini haline getiren The­ odosius’tur. Bu şekilde Hıristiyanlığın Roma imparatorluğunun tek meş­ ru ve resmi dini olmasından sonra imparatorluğun siyasi ve asker! deste­ ğini de arkasına alan Kilise, Hıristiyan olmayanları Hıristiyanlaştırarak egemenlik alanını genişletmek için Hıristiyan olmayan halklara yönelik her türlü baskı ve zulmü yapmaktan geri durmamıştır. Zira bu dönemde, Kiliseden ayrılmaları engellemek için ayrılıkçılara ve hizipçilere karşı geliştirilen “kilise dışında kurtuluş yoktur” (Extra Ecclesfam Nulla Sa/us) dogmasının alanı sadece heretik ve hizipçi Hıristiyanları değil, aynı za­ manda Hıristiyanlık dışındaki tüm dinsel geleneklerin taraftarlarını da içine alacak şekilde genişletilmiştir. Kanaatimizce bu gelişmede siyasi et­ kenler de önemli rol oynamıştır. Zira diğer din mensuplarının Hıristiyan olmaksızın kesinlikle kurtuluşa eremeyecekleri ileri sürülerek onların her türlü vasıta kullanılarak Hıristiyan yapılması gündeme gelmiştir. On­ ların bu şekilde Hıristiyan yapılmasıyla da Roma kültür ve medeniyetinin tüm dünyaya yayılması söz konusu olacaktır. Dışlayıcı tutum içinde ya­ yılmasını sürdüren Hıristiyanlık, Ortadoğu, Anadolu ve Balkanlarda çok kısa bir sürede yayılmış, ancak 7. yüzyılda İslam’ın ortaya çıkmasıyla ya­ yılma alanını Avrupa, Afrika ve Asya’ya çevirmiştir.

MS 5-8 yüzyıllar arasında Hıristiyanlık, Fransa, İngiltere, İrlanda ve İskoçya’ya nüfuz etmiştir. Charlemagne’nin gayretleri sayesinde 10. yüzyılın sonlarına doğru Almanya da Hıristiyanlaştırılmıştır. 10 ve 1 ı . yüzyıllar arasında Hıristiyanlık Norveç, İsveç ve Danimarka’da da yayıl­ mıştır. 13. yüzyıldan itibaren Estonya ve litvanya da Hıristiyanlaştırıl­ mıştır. Yine 13. yüzyılda Hıristiyanlık Finlandiya’yı da hakimiyeti altına almıştır. Batı Avrupa ülkelerinde yayılan Hıristiyanlık merkezi Roma piskoposluğu olan Latin Hıristiyanlığıdır. Bunun karşısında merkezi İs­ tanbul patrikliği olan doğu Hıristiyanlığı ise doğu ve orta Avrupa’da ya­ yılma alanı bulmuştur. 10. yüzyılda Thesalonica’dan Cyril ve Methodius adlı iki kardeş İstanbul patriği tarafından Hıristiyanlığı Slavlar arasında yaymak üzere Bulgaristan ve Sırbistan’a gönderilir. 10. yüzyılda Bizans Hıristiyanlığı Kiev’e ve Rusya’nın diğer bölgelerine nüfuz eder.

Prof. Dr. Mahmut Aydın

Hıristiyanlığın ilk önemli teoloğu ve şekillendiricisi olan Pavlus, yaklaşık olarak MS 10 yıllarında günümüz Türkiye sınırları içinde yer alan Tarsus’ta doğan ve aslen Yahudi olan bir Roma vatandaşıdır. Pavlus kendisini, “doğumunun sekizinci günü sünnet olan, İsrail soyundan, Benyamin kabilesinden özbeöz bir İbrani” olarak tanımlamıştır (Pilipili­ ler 3:5). Geleneksel olarak ilk eğitimini Tarsus’da alan Pavlus, Yeni Ahit yazarlarından Luka’ya göre yüksek din eğitimi almak için ailesi tarafın­ dan Kudüs’e gönderilir. Burada dönemin ünlü Yahudi bilgini Hillel’in torunu ve Perisi mezhebinin önde gelen hocalarından Gamaliel’in öğ­ rencisi olmuştur (Resullerin İşleri 22:3) . Gamaliel’in yanında yetişen Pavlus, rivayete göre Perisi cemaati içinde yüksek kurul toplantılarını iz­ leyen ve alınan kararlarda etkili olan bir konuma gelmiştir (Resullerin İşleri 8:1; 26:10). Tarsuslu olan Pavlus’un Helenistik felsefe ve ölen-diri­ len kurtarıcı tanrılar düşüncesini merkeze alan “sır dinleri” hakkında ha­ tırı sayılır bilgilere sahip olması doğaldır.

Perisi mezhebi içinde önemli bir konuma yükselen Pavlus, Şam yolunda geçirdiği vizyon sonucu İsa tarafından “milletler havarisi” olarak tayin edildiğini iddia etmeden önce Yahudi din adamlarının statükocu tutumlarına ve Perisilerin aşırı kuralcılığına karşı çıkan İsa ve taraftarları­ na karşı yürütülen aleyhte kampanyalara karışmıştır. Hıristiyan kaynak­ larının bildirdiğine göre İsa sonrası dönemde onun yanlılarına zulmetme konusundaki tavrını sürdüren Pavlus, Şam ve civarındaki İsa yanlılarını tespit edip Kudüs’deki merkezi Yahudi otoritesine bildirmek için Şam’a bir yolculuk gerçekleştirir. Ancak Şam’a yaklaştığı sırada bir vizyon geçi­ ren Pavlus’a, gökte gözüken İsa hitap eder ve onu, mesajı tüm uluslara yaymak üzere görevlendirir (Resullerin İşleri 26:16-18).

Pavlus’un Şam yolunda geçirdiği bu vizyon elçilik görevinin baş­ langıçıdır. Kendi ifadesiyle o ana kadar tanrısal yasaya bağlı sıkı bir Peri­ si olan Pavlus, geçirdiği bu vizyonla “İsa Mesih’in peygamberi” olmuştur. Vizyon sonrası elçilik görevine başlayan Pavlus, öğretisini İsa’nın Rablığı etrafında “günah”, “günahtan kurtulup özgürlüğe ulaşmak için ‘fidye ö­ deme’ (redemption); ‘aklanma’ (justification) ve ‘uzlaşma’ (reconciliati­ on) kavramları üzerine oturtmuştur. Pavlus’a göre insan nesli Adem’in Tanrı’ya itaatsizliğinden dolayı günaha düşmüş, özgürlüğünü kaybetmiş ve ölüme Adem’i ve eşini yaratmış ve onlarla bir sözleşme yaparak bazı eylemleri yapıp bazılarını da yapmamak üzere onlardan söz almıştır. Ancak Adem ve eşi yasak bir fiili işleyerek Tanrı ile yapılan bu ahdi bozmuştur. Tanrı bozulan bu ahdi yenilemek için Adem sonrası dönemde çeşitli peygam­ berler göndermiş ve onlara insanların uyması gereken bazı yasalar ver­ miştir. Ancak insanoğlu verilen yasalara uyup uymama konusunda hür olduğu için yasaya uymamış ve günah çoğalmıştır. Bunun üzerine Tanrı, Musa’yı ve onunla birlikte oldukça kapsamlı bir yasayı göndermiştir. An­ cak insanoğlu bu yasaya da uymamış ve dolayısıyla iyice günaha batmış­ tır. Nihayet Tanrı, oğlu İsa Mesih’i yeryüzüne göndermiş ve onun günaha fidye olarak çarmıhta kanını dökmesine razı olarak insanoğlunu günah­ tan kurtarmış ve böylece Adem ile bozulan ahdi tekrar yenilemiştir. Bu öğretiye göre İsa’nın çarmıhta ölümü insanlığın günahtan kurtuluşu, öz­ gürlüğü ve ebedi yaşamı kazanması için bir fidye olmuştur. Bu durumu Pavlus Romalılara mektubunda şu şekilde ifade etmektedir:

Tanrı’nın bağışı, o tek adamın günahının sonucu gibi değildir. Tek bir suçtan sonra verilen yargı mahkumiyet getirdi; ama bir­ çok suçlardan sonra verilen armağan aklanmayı sağladı. Çün­ kü ölüm tek adamın suçu yüzünden, o tek adam aracılığıyla egemenlik sürdüyse Tanrı’nın bol lütfunu ve aklanma bağışını alanların, tek bir adam, yani İsa Mesih sayesinde yaşamda ege­ menlik sürecekleri çok daha kesindir (Romalılar 5: 16-18) .

Mesih ölümü olanların ilk örneği olarak ölümden dirilmiştir. Ölüm bir insan aracılığıyla geldiğine göre ölümden diriliş de bir insan aracılığıyla gelir. Herkes nasıl Adem’ de ölüyorsa her­ kes Mesih’te yaşama kavuşacak (1. Korintliler 15: 20-22).

Görüldüğü üzere Pavlus’un öğretisinin merkezini Mesih-merkezli­ lik (kristosentrizm) teşkil etmektedir. Bu öğretiye göre İsa Mesih, tanrısal oğlun insanoğlunun kurtuluşu için bedenleşmiş halidir. Onun çarmıha gerildikten üç gün sonra ölümden dirilmesi ve göğe yükselmesi onun ölüme ve günaha galip geldiğinin ispatıdır. İsa’ya inananlar da aynı şekil­ de günaha ve ölüme galip geleceklerdir. Bu yüzden Pavlus’a göre Tan­ rı’nın mükafatını kazanmak için artık Yahudi yasasına uymak gereksiz­ dir. Çünkü Mesihi kabul etme ve ona iman etme, Tanrı rızasını kazanma­ nın en doğru yoludur. Mesih’e inananlar Tevrat’ın emirlerine uyup uy­ madıklarına bakılmaksızın Tanrı katında salih kimseler sayılacaktır.

Adem’in işlediği ilk günah veya diğer bir tabirle asli günah, bu gü­ nahtan kurtulup özgürleşmek için İsa’nın fidye olarak çarmıhta kanının dökülmesi, kutsal yasayla değil, Mesih İsa’ya imanla aklanma ve bu şe­ kilde Tanrı ile barışma/uzlaşma doktrinleri üzerine öğretisini şekillendi­ ren Pavlus, bu öğretiyi yaymak için Antakya’dan başlamak üzere Ana­ dolu, Yunanistan ve Makedonya bölgelerine çeşitli misyon seyahatleri düzenlemiş ve gittiği yerlerde Hıristiyan kiliseleri tesis etmiştir. Onun bu seyahatlerini ve bu seyahatler esnasında çeşitli topluluklara gönderdiği mektuplarını konu alan yazılar, yukarıda ifade ettiğimiz gibi günümüz Yeni Ahit metinler arasında çok önemli bir yer tutmaktadır.

Pavlus, yoğun misyonerlik faaliyetleriyle Roma vatandaşları ara­ sında gittikçe artan sayıda insanı cezbetmeyi başarır. Onun bu başarısı Roma idarecilerini rahatsız eder. Ayrıca Pavlus, Yahudi yasasına karşı ta­ kındığı olumsuz tutumdan dolayı Yahudi dini liderleri tarafından da şid­ detli şekilde eleştirilmekteydi. Hem Yahudi dini otoritelerinin hem de taraftar toplamada gösterdiği üstün başarıdan dolayı Roma idarecileri­ nin tepkilerini üzerine çeken Pavlus, MS 57 yıllarında Kudüs’te bulundu­ ğu bir sırada, Yahudiler tarafından linç edilmek üzereyken Romalı ida­ reciler tarafından kurtarılır ve tutuklanarak yargılanmak üzere Roma’ya gönderilir (Resullerin işleri 21:27-40). Burada bir müddet hapis yattıktan sonra devletin asayiş ve huzurunu bozma suçlamasıyla idam edilir.

Prof. Dr. Mahmut Aydın

Eldeki mevcut kaynakların bize sunduğu bilgiler ışığı altında Hz. İsa’nın tarihsel yaşamını tam olarak ortaya koymak mümkün değildir. Ancak Hıristiyan kutsal kitabı olarak kabul edilen Yeni Ahit’in Hz. İsa hakkında sunduğu bilgileri bir araya getirdiğimizde onun kimliği ile ilgili şunları söyleyebiliriz: Hz. İsa, kral Herod’un ölüm tarihi olan Mö 4 yılla­ rında Galile bölgesinin Nasıra kasabasında bakire Meryem’den dünyaya gelen Galileli bir Yahudi idi. Çocukluğunu ve gençliğini bu kasabada ge­ çirmiş, MS 28 yıllarında Hz. Yahya tarafından Ürdün nehrinde vaftiz edil­ miş, Yahya’nın şehit edilmesinden sonra yaklaşık otuz yaşlarında tebliğ faaliyetlerine başlamış ve nihayet MS 30 yılında Kudüs’teki kutsal mabette bazı olaylara ve karışıklıklara sebebiyet verdiği için dönemin Roma valisi tarafından kargaşa, anarşi ve isyan çıkarmakla suçlanarak çarmıh cezası­ na çarptırılmıştır. Kur’an-ı Kerim ise (4. Nisa suresi 157-158’de) Hz. İsa’nın çarmıha gerilmekten mucizevi bir şekilde Allah tarafından kurta­ rıldığını ve daha sonra mahiyetini bilemeyeceğimiz bir şekilde onun öl­ düğünü (3. Al-i İmran, 54-55 ve 5. Maide 1 16-118’de) vurgulamaktadır.

Bir İsrailoğulları peygamberi olan Hz. İsa, büyük şehirlerden zi­ yade genellikle köylerde, kasabalarda ve kırsal alanlarda vaazlar vere­ rek bölge halkını “yaklaşan son” konusunda uyarmış ve onları bir olan Tanrı’ya iman ederek onun emir ve yasaklarına uymayı ifade eden Tan­ rı’nın egemenliğine katılmaya çağırmıştır (Matta 3:2). Gerçekte bu tebliğ Hz. Yahya tarafından daha öncesinde yapılmaktaydı ve bu sebeple Hz. İsa, Yahya tarafından vaftiz edilmişti. tık İncil olarak kabul edilen Mar­ kus İncili, Hz. Yahya’nın dönemin idarecileri tarafından yakalanıp hap­ se atılmasından sonra İsa’nın Galile bölgesine giderek şu sözleriyle yu­ karıda ifade ettiğimiz Hz. Yahya’nın mesajlarını sürdüreceğini ifade et­ miştir: “Zaman doldu. Tanrı’nın egemenliği yakındır. Günahlarınızdan vazgeçin ve bu mesaja inanın.” (Markus 1: 14-15). Görüldüğü üzere Hz. İsa, insanları günahlarından tövbe ederek Tanrı’nın emir ve nehiylerine uymak suretiyle onun egemenliğine hazır hale gelmeye davet eden bir İsrailoğulları peygamberidir. Hatta Matta İncilinde Hz. İsa kendisinin sadece Yahudilere gönderilmiş bir elçi olduğunu ifade ederek havarilerin­ den, Yahudiler dışındaki diğer milletlere öğretide bulunmamalarını iste­ diğinin altı çizilmektedir. “Ben İsrail evinin kaybolmuş koyunlarından başkasına gönderilmedim.” (Matta 1 5:24); ” … diğer uluslara ait yerlere gitmeyin. Samiriyelilere ait kentlerin hiçbirine uğramayın. Bunun yerine sadece İsrail halkının kaybolmuş koyunlarına gidin.” (Matta 10:5-6). Ni­ tekim Kur’an-ı Kerim de Hz. İsa’nın kendi döneminde mevcut olan Tev­ rat’ın doğruluğunu tasdik etmek, daha önce Yahudilere haram kılınan şeylerin bazılarını onlara helal kılmak için Tanrı’ dan insanlara bir mesaj getirdiğini söyleyerek insanları Tanrı’ya olan sorumluluklarının bilinci­ ne vardırıp kendisine iman etmeye çağırmıştır (3. Al-i İmran, 50).

Hayatı boyunca ifade ettiğimiz bu temel mesajı başta Yahudiler olmak üzere tüm insanlara sunmaya çalışan Hz. İsa, ölümünden sonra başta Hıristiyanlığın mimarı olarak kabul edilen Pavlus olmak üzere onun fikirleri doğrultusunda tesis edilen ilk Hıristiyan toplumu tarafın­ dan gökten yeryüzüne beşeri bir hayat sürmek ve sahip olduğu kurtarı­ cı özelliğiyle kendine inananları kurtarmak için gelen “Oğul Tanrı” ola­ rak algılanmaya başlanmıştır. Bu genel kanı etrafında da asli günah, in­ san neslinin suçluluğu, Yahudi tarihi boyunca bu günah ve suçluluğun ortadan kaldırılması için Tanrı tarafından çeşitli ilahi müdahalelerin ol­ duğu, ancak bu müdahalelerin her seferinde başarısızlıkla sonuçlanma­ sı üzerine Tanrı’nın kendiyle aynı cevhere sahip olan İsa’yı bakire Mer­ yem aracılığıyla dünyaya gönderdiği, onun insanların günahlarına kefa­ ret olarak çarmıhta canını verdiği, üçüncü günde ölümden dirildiği ve göklere yükseldiği gibi dogmalaştırılmış inanç esasları geliştirilerek gü­ nümüz Hıristiyanlığının temelleri atılmıştır. İşte İsa sonrası dönemde ya­ şanan tüm bu gelişmeler, bir İsrailoğulları peygamberi olan İsa’yı kendi­ sine ibadet edilen tanrısal bir varlığa dönüştürmüştür. Çünkü yukarıda gördüğümüz üzere hayatı boyunca İsa insanları sadece ve sadece Tan­ rı’ya iman ederek onun buyruklarına teslim olmaya çağırırken İsa’nın tanrısallaştırmasına giden yolu hazırlayan ve bu şekilde de günümüz Hıristiyanlığının mimarı olan Pavlus ise insanları İsa’ya iman etmeye ça­ ğırmıştır. Yani Hz. İsa’nın mesajının temel vurgusu Tanrı ve onun irade­ sine teslimiyet iken Pavlus’un ve dolayısıyla onun fikirleri etrafında şe­ killenen günümüz Hıristiyanlığının misyonerlik faaliyetleri vasıtasıyla yaymaya çalıştığı mesajın temel vurgusu ise İsa’nın şahsında bedenle­ şen tlahi Oğul Rab Mesih’tir.

Prof. Dr. Mahmut Aydın

MS 90-110 yılları arasında derlendiği düşünülen Yuhanna İncili, ri­ vayet İncillerinin sonuncusu olarak bilinmektedir. Genel kanaate göre Yuhanna, İncilini meydana getirirken kendinden önceki hiçbir yazıyı doğrudan kaynak olarak kullanmamıştır. Aksine o kendi teolojik anlayı­ şı doğrultusunda İsa’nın hikayesini şekillendirerek okuyucusuna sun­ muştur. Bu nedenle diğer rivayet İncillerinden oldukça farklı bir muhte­ vaya sahiptir.

Yuhanna İncili, sinoptik İncillerden (Markus, Matta ve Luka) ol­ dukça farklı bir İsa portresi çizmektedir. Sinoptiklerde İsa sık sık çeşitli dini kıssalar anlatan ve vecizeli özdeyişlerde bulunan hikmetli bir zat gibi sunulurken Yuhanna’da monolog tarzında oldukça uzun konuşmalar yapan bir eğitimci gibi takdim edilmektedir. Yine Sinoptiklerde İsa, Tanrı’nın egemenliğinden bahsederken Yuhanna’da çoğunlukla kendi şahsından ve Baba Tanrı ile ilişkisinden bahsedilmektedir. Yine sinop­ tiklerde çeşitli iyileştirme ve kötü ruhları kovma eylemlerinde bulunur­ ken Yuhanna’da sadece kendi otoritesine yönelik “alametler/işaretler” gösterdiğinden bahsedilmektedir. Ayrıca Yuhanna, İsa’nın vaftizini ön­ görmesine rağmen ondan bahsetmemektedir. İsa’nın çölde şeytan tara­ fından test edilmesiyle ilgili herhangi bir bilgi de verilmemektedir. Gett­ semane ve son akşam yemeği olayları ise tamamıyla yeni bir format içinde okuyucuya sunulmaktadır.

Yuhanna İncili sinoptiklerle mukayese edildiğinde kronolojide de oldukça çelişikler bulunmaktadır. Örneğin sinoptiklerde tek bir Fı­ sıh’tan bahsedilirken Yuhanna’da üç Fısıh yer almaktadır. Mabet olayı­ nın Markus İncilinde İsa’nın acı ve ıstırap çektiği hafta başı meydana geldiği nakledilirken Yuhanna’da bu olayın İsa’nın umumi vekilliğinin başında meydana geldiği ifade edilmektedir. Yine çarmıh hadisesinin si­ noptik İncillerde Fısıh günü meydana geldiği ifade edilirken Yuhan­ na’da bu olayın Fısıh kuzusunun boğazlandığı Fısıh arifesi meydana geldiği belirtilmektedir. Sinoptiklerde İsa’nın kendi öğretisini halka teb­ liğ etmeye Yahya’nın tutuklanmasından sonra başladığı söylenirken Yu­ hanna’ da İsa’nın daha Yahya aktif olarak öğretide bulunurken İsa’nın kendi öğretisini halka anlatmaya başladığı ileri sürülmektedir.

Yuhanna İncilinde anlatılan öyküler bu İncilin genel muhtevasına uygun bir şekilde dizayn edilerek okuyucuya sunulmaktadır: İsa’nın bir düğünde suyu şaraba çevirmesi (Yuhanna 2:1-11); İsa’nın bir kişinin Tanrı’nın egemenliğini tecrübe etmesi için ikinci defa yukarıdan yani ruhtan dünyaya gelmesi gerektiğini öğrettiği Nicodemus ile olan diyalo­ ğu (Yuhanna 3:3-6); İsa’nın, kuyudan su çekmeye gelen ve sonsuza dek insanın susuzluğunu giderecek su olduğunu öğrenen Samiriyeli bir ka­ dınla diyalogu (Yuhanna 4: 7-14). Bunların dışında Yuhanna sinoptik İncillerin İsa’sı ile hiçbir şekilde alakası olmayan birçok değişik konu ile ilgili uzun söylemlere yer vermektedir. Zira Yuhanna İncilinde İsa gez­ ginci bir vaiz ve hikmet peygamberinden ziyade ilahi özeliğe sahip bi­ linçli bir Mesih olarak sunulmaktadır. Ayrıca Yuhanna’da İsa fakirlere, sakatlara ve dinsel olarak dışlanmış kişilere hemen hemen hiç ilgi gös­ termemektedir. Çünkü bu İncil de İsa’nın beşeriliği tamamen ihmal edilmiş durumdadır. İşte bundan dolayıdır ki gelecek bölümlerde hakkında detaylı bilgi vereceğimiz tarihin İsa’sının ortaya konmasına yönelik araştırmalarda bu İncilin sunduğu bilgiler oldukça az kullanılmakta, hatta hemen hemen hiç kullanılmamaktadır.

Prof. Dr. Mahmut Aydın

Matta ve Luka İncilleri, kaynak olarak kullandıkları Markus’tan on veya on beş sene sonra derlenmiştir. Hangisinin daha önce derlendiği net olarak bilinmediğinden onları aynı başlık altında vermeyi daha uy­ gun gördük. Hem Matta hem de Luka İncillerinin derleyicileri, Mar­ kus’tan aldıkları hikayeye, kendilerine özgü olan İsa’nın doğumu ve ö­ lümden dirilmesi öykülerini eklemişlerdir.

Markus’un öyküsünün yaklaşık tamamını olduğu gibi eserine ak­ taran Matta İncili derleyicisi (Markus’un 661 ayetinin 600’e yakını Mat­ ta’da yer almaktadır) bu öyküye hipotetik Q İncili ve sadece kendisinde bulunan bazı öğretileri de ilave etmiştir. İsa’nın doğumu ile işe başlayan Matta İncili derleyicisi, eserinde İsa’ya isnat ettiği öğretileri muhtemelen Eski Ahit’in ilk kitabı olan Torah’ın beş kitabını yansıtacak şekilde beş ana grupta toplamaktadır. Bunlar İsa’nın öğretide bulunmaya başlaması ve ilk öğrencilerini seçmesi, dağ vaazı, şifa verici olarak birtakım hasta­ lıkları iyileştirmesi, bazı olağanüstülükler göstermesi, öğretisini çeşitli öyküler vasıtasıyla anlatması ve kendi akıbetiyle ilgili birtakım kehanet­ lerde bulunmasıdır. Bunlar arasında en önemlisi şüphesiz ki Matta’nın beşinci ve yedinci bölümleri arasında yer alan ve “dağ vaazı” olarak bili­ nen; adam öldürme, zina, boşanma, yemin gibi fiillere verilecek cezalar ile yoksullara yardımda bulunma/sadaka, dua, oruç ve diğer insanlara nasıl davranılması gerektiği gibi konularla ilgili bilgiler veren yerdir. Matta İncili derleyicisi bu bilgileri verirken sanki İsa’yı Hz. Musa gibi bir kanun koyucu olarak okuyucuya sunmakta ve bu şekilde Pavlus’un ak­ sine Musa hukukunun hala geçerli olduğunu teyit etmektedir. Hatta İsa’nın dağ vaazında ifade ettiği hukuki hükümlere bakıldığında İsa’nın Musa yasasını iptal etmesi bir yana, onun hükümlerinin alanını genişle­ tip onlara batıni bir boyut kattığını rahatlıkla söyleyebiliriz. Çünkü dağ vaazında Hz. İsa, adam öldürme, zina ve boşanma gibi eylemlerin sade­ ce bizzat işlenmesinin değil aynı zamanda onları yapmaya yönelik arzu­ nun da yasak olduğunun altını çizmektedir.

Luka İncilinin giriş kısmında yer alan ifadelerden de anlaşılacağı üzere (Luka 1: 1-4) bu İncil yazarının/derleyicisinin naklettiği olayların görgü şahidi olması bir yana onun üçüncü jenerasyona ait bir İncil yaza­ rı olduğu anlaşılmaktadır. Luka İncili yazarının amacı patronu Theophi­ lus’u, kendisine sunulan Hıristiyan inancının doğruluğuna inandırmak­ tı. Buna göre Luka’nın amacının temelde tarihsel olmaktan ziyade teolo­ jik olduğu çok rahat bir şekilde söylenebilir.

Helenist bir tarihçi olarak Luka’nın bu metodu ve amacı, çağdaş Yeni Ahit araştırmacılarını Luka’nın kendi döneminin şartları çerçevesin­ de sunduğu bilgilerin ne derece doğru ve güvenilir olduğunu sorgula­ maya sevk etmiştir. Zira 2:1-4’te Luka, okuyucularına İsa’nın annesi Mer­ yem’in, Yusufun Suriye valisi Quinirius tarafından emredilen genel nü­ fus sayımında Betlehem’de kayıt olmak için oraya gittiğini söylemekte­ dir. Ancak bilindiği üzere Quinirius zamanında yapılan kısmi nüfus sayı­ mı MS 6 yılında gerçekleşmişti. Halbuki Matta İncili 2: 16’ya göre İsa, Bü­ yük Herod hala işbaşında iken dünyaya gelmişti. Büyük Herod ise Qu­ inirius’tan yaklaşık 10 yıl kadar önce Mö 4 yıllarında ölmüştür. Dolayısıy­ la İsa hem Mö 4 ve hem de MS 6 yılında doğmuş olamaz. Yine bizzat Lu­ ka’nın kendisi Quinirius ile İsa arasında kurduğu bu ilişkinin aksine Vaf­ tizci Yahya’nın Büyük Herod döneminde doğduğunu söylediği ^·yerde de İsa’nın doğumunu Herod’la ilişkilendirmektedir (Luka 1:5). Bu çelişkili bilgiler açıkça ortaya koymaktadır ki Luka gerçekte İsa’nın doğrum tari­ hini bilmemektedir. Dolayısıyla çağdaş Yeni Ahit uzmanları Luka İncili­ nin sunduğu bilgilerin ihtiyatla karşılanması gerektiği kanaatindedirler.

Markus İncili ilk rivayet İncili olarak kabul edilmektedir. Bu İncil temelde iki ana kısımdan oluşmaktadır: 1) İsa’nın anlattığı anekdotlar ve sarf ettiği sözler (öğretisi), 2) İsa’nın tutuklanması, yargılanması ve idam edilmesi (çarmıha gerilmesi) ile ilgili bilgiler.

Markus ve diğer rivayet İncilleri sözlü geleneğin izlerini taşır. Bu izlerde genelde iki ana kategoriye ayrılmaktadır. Bunlardan ilki hatırla­ maya yardımcı olması için aynı veya benzer şekle sahip materyalin bir araya getirilmeye çalışılması eğilimidir. Örneğin, İsa’nın muhalifleriyle münakaşası hakkındaki bir anekdot olayını nakleden kişiye diğer bir benzer olayı hatırlatır veya anlatılan bir öykü konuşmacıya diğer bir öy­ küyü hatırlatır. İsa’nın muhalifleri ile girdiği çatışmalarla ilgili rivayetleri veya öyküleri kümelemekle Markus İncilinin yazarı, naklettiği olay ve öykülerin hangi bağlam çerçevesinde ortaya çıktığını bilmediğini açıkça ortaya koymaktadır. İşte bu noktadan hareket eden araştırmacılara göre Markus İncili yazarı bir tarihçi değildir. Çünkü o İncilinde İsa ile ilgili ri­ vayetleri toplarken hiçbir şekilde olayların sırası veya kronolojisiyle ala­ kadar olmamıştır. İkinci önemli nokta ise Matta ve Luka’nın Markus İnci­ lindeki materyali serbestçe kullanması ve bu materyale yeni bağlamlar tayin etmeleridir. Markus İncili ile ilgili zikredilmesi gereken bir diğer önemli nokta da tıpkı diğer İnciller gibi -Matta, Luka, Yuhanna- onun seyahat rivayeti özelliği taşımasıdır. Zira bu İncilin muhtevasına göz attı­ ğımızda isa’nın eylemde bulunurken ve halka yönelik konuşmalar ya­ parken devamlı surette bir yerden diğer bir yere seyahat ettiğini görürüz. Yani Matta İncilinde İsa’ya atfedilen söz ve eylemleri İsa belirli bir yerde değil de gezginci bir vaiz olarak değişik yöreleri gezerken irat etmiştir.

En erken rivayet İncili olan Markus’un yazarının, naklettiği sözle­ rin ve olayların görgü tanığı olmadığı açıktır. Onun naklettiği bilgiler üçüncü bir şahıs veya şahıslar tarafından kendisine nakledilmiştir. Hatta Markus İncili yazarı, bilgileri edindiği kişilerin isimlerini de bilmemekte­ dir. Yani Markus İncili yazarı, naklettiği bilgileri anonim kaynaklardan elde etmiştir.

Prof. Dr. Mahmut Aydın