Matta ve Luka İncilleri, kaynak olarak kullandıkları Markus’tan on veya on beş sene sonra derlenmiştir. Hangisinin daha önce derlendiği net olarak bilinmediğinden onları aynı başlık altında vermeyi daha uy­ gun gördük. Hem Matta hem de Luka İncillerinin derleyicileri, Mar­ kus’tan aldıkları hikayeye, kendilerine özgü olan İsa’nın doğumu ve ö­ lümden dirilmesi öykülerini eklemişlerdir.

Markus’un öyküsünün yaklaşık tamamını olduğu gibi eserine ak­ taran Matta İncili derleyicisi (Markus’un 661 ayetinin 600’e yakını Mat­ ta’da yer almaktadır) bu öyküye hipotetik Q İncili ve sadece kendisinde bulunan bazı öğretileri de ilave etmiştir. İsa’nın doğumu ile işe başlayan Matta İncili derleyicisi, eserinde İsa’ya isnat ettiği öğretileri muhtemelen Eski Ahit’in ilk kitabı olan Torah’ın beş kitabını yansıtacak şekilde beş ana grupta toplamaktadır. Bunlar İsa’nın öğretide bulunmaya başlaması ve ilk öğrencilerini seçmesi, dağ vaazı, şifa verici olarak birtakım hasta­ lıkları iyileştirmesi, bazı olağanüstülükler göstermesi, öğretisini çeşitli öyküler vasıtasıyla anlatması ve kendi akıbetiyle ilgili birtakım kehanet­ lerde bulunmasıdır. Bunlar arasında en önemlisi şüphesiz ki Matta’nın beşinci ve yedinci bölümleri arasında yer alan ve “dağ vaazı” olarak bili­ nen; adam öldürme, zina, boşanma, yemin gibi fiillere verilecek cezalar ile yoksullara yardımda bulunma/sadaka, dua, oruç ve diğer insanlara nasıl davranılması gerektiği gibi konularla ilgili bilgiler veren yerdir. Matta İncili derleyicisi bu bilgileri verirken sanki İsa’yı Hz. Musa gibi bir kanun koyucu olarak okuyucuya sunmakta ve bu şekilde Pavlus’un ak­ sine Musa hukukunun hala geçerli olduğunu teyit etmektedir. Hatta İsa’nın dağ vaazında ifade ettiği hukuki hükümlere bakıldığında İsa’nın Musa yasasını iptal etmesi bir yana, onun hükümlerinin alanını genişle­ tip onlara batıni bir boyut kattığını rahatlıkla söyleyebiliriz. Çünkü dağ vaazında Hz. İsa, adam öldürme, zina ve boşanma gibi eylemlerin sade­ ce bizzat işlenmesinin değil aynı zamanda onları yapmaya yönelik arzu­ nun da yasak olduğunun altını çizmektedir.

Luka İncilinin giriş kısmında yer alan ifadelerden de anlaşılacağı üzere (Luka 1: 1-4) bu İncil yazarının/derleyicisinin naklettiği olayların görgü şahidi olması bir yana onun üçüncü jenerasyona ait bir İncil yaza­ rı olduğu anlaşılmaktadır. Luka İncili yazarının amacı patronu Theophi­ lus’u, kendisine sunulan Hıristiyan inancının doğruluğuna inandırmak­ tı. Buna göre Luka’nın amacının temelde tarihsel olmaktan ziyade teolo­ jik olduğu çok rahat bir şekilde söylenebilir.

Helenist bir tarihçi olarak Luka’nın bu metodu ve amacı, çağdaş Yeni Ahit araştırmacılarını Luka’nın kendi döneminin şartları çerçevesin­ de sunduğu bilgilerin ne derece doğru ve güvenilir olduğunu sorgula­ maya sevk etmiştir. Zira 2:1-4’te Luka, okuyucularına İsa’nın annesi Mer­ yem’in, Yusufun Suriye valisi Quinirius tarafından emredilen genel nü­ fus sayımında Betlehem’de kayıt olmak için oraya gittiğini söylemekte­ dir. Ancak bilindiği üzere Quinirius zamanında yapılan kısmi nüfus sayı­ mı MS 6 yılında gerçekleşmişti. Halbuki Matta İncili 2: 16’ya göre İsa, Bü­ yük Herod hala işbaşında iken dünyaya gelmişti. Büyük Herod ise Qu­ inirius’tan yaklaşık 10 yıl kadar önce Mö 4 yıllarında ölmüştür. Dolayısıy­ la İsa hem Mö 4 ve hem de MS 6 yılında doğmuş olamaz. Yine bizzat Lu­ ka’nın kendisi Quinirius ile İsa arasında kurduğu bu ilişkinin aksine Vaf­ tizci Yahya’nın Büyük Herod döneminde doğduğunu söylediği ^·yerde de İsa’nın doğumunu Herod’la ilişkilendirmektedir (Luka 1:5). Bu çelişkili bilgiler açıkça ortaya koymaktadır ki Luka gerçekte İsa’nın doğrum tari­ hini bilmemektedir. Dolayısıyla çağdaş Yeni Ahit uzmanları Luka İncili­ nin sunduğu bilgilerin ihtiyatla karşılanması gerektiği kanaatindedirler.

Markus İncili ilk rivayet İncili olarak kabul edilmektedir. Bu İncil temelde iki ana kısımdan oluşmaktadır: 1) İsa’nın anlattığı anekdotlar ve sarf ettiği sözler (öğretisi), 2) İsa’nın tutuklanması, yargılanması ve idam edilmesi (çarmıha gerilmesi) ile ilgili bilgiler.

Markus ve diğer rivayet İncilleri sözlü geleneğin izlerini taşır. Bu izlerde genelde iki ana kategoriye ayrılmaktadır. Bunlardan ilki hatırla­ maya yardımcı olması için aynı veya benzer şekle sahip materyalin bir araya getirilmeye çalışılması eğilimidir. Örneğin, İsa’nın muhalifleriyle münakaşası hakkındaki bir anekdot olayını nakleden kişiye diğer bir benzer olayı hatırlatır veya anlatılan bir öykü konuşmacıya diğer bir öy­ küyü hatırlatır. İsa’nın muhalifleri ile girdiği çatışmalarla ilgili rivayetleri veya öyküleri kümelemekle Markus İncilinin yazarı, naklettiği olay ve öykülerin hangi bağlam çerçevesinde ortaya çıktığını bilmediğini açıkça ortaya koymaktadır. İşte bu noktadan hareket eden araştırmacılara göre Markus İncili yazarı bir tarihçi değildir. Çünkü o İncilinde İsa ile ilgili ri­ vayetleri toplarken hiçbir şekilde olayların sırası veya kronolojisiyle ala­ kadar olmamıştır. İkinci önemli nokta ise Matta ve Luka’nın Markus İnci­ lindeki materyali serbestçe kullanması ve bu materyale yeni bağlamlar tayin etmeleridir. Markus İncili ile ilgili zikredilmesi gereken bir diğer önemli nokta da tıpkı diğer İnciller gibi -Matta, Luka, Yuhanna- onun seyahat rivayeti özelliği taşımasıdır. Zira bu İncilin muhtevasına göz attı­ ğımızda isa’nın eylemde bulunurken ve halka yönelik konuşmalar ya­ parken devamlı surette bir yerden diğer bir yere seyahat ettiğini görürüz. Yani Matta İncilinde İsa’ya atfedilen söz ve eylemleri İsa belirli bir yerde değil de gezginci bir vaiz olarak değişik yöreleri gezerken irat etmiştir.

En erken rivayet İncili olan Markus’un yazarının, naklettiği sözle­ rin ve olayların görgü tanığı olmadığı açıktır. Onun naklettiği bilgiler üçüncü bir şahıs veya şahıslar tarafından kendisine nakledilmiştir. Hatta Markus İncili yazarı, bilgileri edindiği kişilerin isimlerini de bilmemekte­ dir. Yani Markus İncili yazarı, naklettiği bilgileri anonim kaynaklardan elde etmiştir.

Prof. Dr. Mahmut Aydın

Hıristiyanlıkta kutsal kitap ‘Bible’ (Kitab-ı Mukaddes) diye adlan­ dırmaktadır. O, Eski Ahit adı altında Yahudilerin kutsal yazıları ve Yeni Ahit adı altında Hıristiyan yazıları olmak üzere iki temel bölümden oluş­ maktadır. Hıristiyan inancına göre Eski Ahit, Tanrı’nın Hz. Musa ile Si­ na’da yaptığı ahdi temsil etmektedir. Yeni Ahit ise İsa’nın havarileriyle son akşam yemeğinde yaptığı sözleşmeyi temsil etmektedir. Bu özellik­ leriyle Eski ve Yeni Ahitte konuşan tanrı aynı tanrıdır; ancak Eski Ahit tek başına bir anlam ifade etmemektedir. Zira onun layıkıyla anlaşılabil­ mesi için Yeni Ahit’e ihtiyaç vardır.

Hıristiyan inancına göre Eski Ahit’in en temel işlevi İsa Mesih’in gelişini müjdeleyen ifadeler taşıması ve bir bakıma insanlığı Yeni Ahit dönemine hazırlamasıdır. Dolayısıyla Hıristiyanlıkta Kitab-ı Mukaddes içerisinde özellikle Yeni Ahit ayrıcalıklı bir önem taşımaktadır. Yeni Ahit’i oluşturan yazılar temel özellikleri açısından şöyle sınıflanabilir:

1 . Rivayete dayanan kutsal yazılar: Bunlar Markus, Matta, Luka ve Yuhanna İncilleri ve Resullerin İşleri adlı kitaplardır.

• Mektuplar: Pavlus’un 13 mektubu (Romalılara Mektup; Korint­ lilere Birinci Mektup; Korintlilere İkinci Mektup; Galatyalılara Mektup; Efeslilere Mektup; Koloselilere Mektup; Selaniklilere Birinci Mektup; Selaniklilere İkinci Mektup; Timoteyus’a Birinci Mektup; Timoteyus’a İkinci Mektup; Titus’a Mektup; Filimun’a Mektup), İbranilere Mektup, Yuhanna’nın Üç Mektubu; Petrus’un İki Mektubu, Yakub’un Mektubu ve Yahuda’nın Mektubu.
• Apokaliptik yazılar: Bu kısmı da 1545 yılında yapılan Trent konsilinde Yeni Ahit külliyatına dahil edilen, Tanrı’nın nihai zaferi ko­ nusunda vizyonvari bir şekilde bilgi veren Vahiy kitabı oluşturmaktadır.

Yeni Ahit metinleri içerisinde tarihsel açıdan en eski metinlerin Pavlus’un mektupları olduğu kabul edilir. Ona atfedilen on üç mektuptan ise yalnızca bir bölümünün gerçekte ona ait olduğu ifade edilmektedir. Diğer taraftan Yeni Ahit metinleri arasında şüphesiz en önemli olanlar İn­ cillerdir. İncil metinleri İsa sonrası dönemde onun söz ve fiillerine dayalı geleneğin farklı yazarlarca bir araya toplanması sonucunda oluşmuştur.

Burada hemen şunun altını çizelim ki ne İncil yazarları ne de Yeni Ahit’in diğer kitaplarını telif edenlerin hiçbiri, tasvir ettikleri olayların bizzat görgü şahidi değildi. İncil yazarları, İsa’dan çok sonraki yıllarda kulaktan kulağa aktarılan sözlü ve yazılı geleneğe bağlı ikincil hatta üçüncül betimlemeciler konumundadır. Bu bağlamda, İsa’nın ilk elden orijinal hatıraları, 1) Hıristiyanların kendi dini liderlerini yüceltmek için onun evrensel nitelikli dinsel bir figür haline getirme çabalarıyla; 2) Ka­ leme alındıkları dönemin ölen ve dirilen tanrı motifleriyle; 3) Gentile kökenli Hıristiyanların oluşturduğu ilk kilisenin, kendisinden ayrıldığı merkezi Yahudiliğe karşı çıkmasıyla; 4) Bizzat Hıristiyan toplumunun farklı akımları içinde ihtilaf çıkaran polemiklerle; 5) ve İsa’nın yaşamın­ da cereyan eden olayların Eski Ahit peygamberlerinin verdikleri sözle­ rin yerine getirilmesi ve böylece de onun Eski Ahit peygamberliğinin ta­ mamlayıcısı olarak sunulmasıyla çeşitli şekillerde muhafaza edilmiş, ayıklanmış, geliştirilmiş, yüceltilmiş ve kısmen de tahrip edilmiştir. İsa’nın orijinal hatıraları bu şekilde manipüle edilmiştir.

Günümüzde Markus, Matta, Luka ve Yuhanna gibi isimlerle bilin­ melerine rağmen, İnciller gerçekte isimsiz olarak kaleme alınmışlar ve yüzyılın ikinci yarısından sonra bugünkü isimleriyle anılmaya başlan­ mıştır. Hıristiyan geleneğinde Matta ve Yuhanna, İsa’nın orijinal havarisi olarak kabul edilirken Markus, Pavlus’un takipçisi ve Luka da Pavlus’un öğrencilerinden biri olarak görülür.

MS 50-60 Q ve Tomas İncilleri

MS 70-80 Markus İncili

MS 80-90 Matta ve Luka İncilleri

MS 90-110 Yuhanna İncili

Bu kronolojiden de görüleceği üzere ilk Hıristiyan literatürünün ortaya çıkmasında doruk nokta MS 70 yılında Romalıların Kudüs’ü tama­ men ele geçirerek mabedi tamamen tahrip etmesi olayıdır. Zira mabedin yıkılmasıyla mabet kültü ve buna dayalı olarak da bürokrasi sona erince Yahudilik yeniden yapılanma sürecine girmiştir. İşte bu yeni süreçte bir tarafta Yahudiliğin temeli olan Rabbinik gelenek gelişirken diğer tarafta da İsa öğretisi etrafında şekillenen yeni hareket, bağlarını Yahudilikten tamamıyla kopararak yeni bir din olarak ortaya çıkmaya başlamıştır.

Dört İncil arasında en erken döneme ait olan metnin Markus İnci­ li olduğu kabul edilir. Gerçekte adı bilinmeyen bir Hıristiyan yazar bu ilk rivayet İncilini kaleme almıştır. İsa ile ilgili Markus İncilinin ortaya koyduğu bu yeni rivayet ondan yaklaşık on yıl sonra Matta ve Luka tara­ fından yeniden gözden geçirilmiş ve genişletilmiştir. Matta ve Luka inci­ li yazarları Markus İncili dışında şu an tam olarak bilinemeyen bir diğer İncil metnini kendilerine referans olarak kullanmışlardır. Onların kul­ landığı en önemli kaynak günümüz İncil araştırmacılarınca hipotetik Q İncili olarak adlandırılmaktadır. 1945’te bulunan Nag Hammadi Kütüp­ hanesi içinde yer alan İbrani Tomas İncilinin deşifre edilmesi bu İncilin varlığını ve muhtevasını sağlamlaştırmıştır. Çünkü bu İncil de tıpkı Q gi­ bi rivayet yapısı olmaksızın İsa’nın sözlerini ihtiva etmektedir.

Prof. Dr. Mahmut Aydın

MS 1 . yüzyılda Roma İmparatorluğu’nun gölgesinde ortaya çıkan Hıristiyanlık günümüzde iki milyarı aşkın bağlısıyla dünyanın en yaygın dinsel geleneği konumundadır. Hıristiyanlığın bünyesinde gelişip ku­ rumsallaştığı Roma İmparatorluğu dinsel açıdan çoğulcu bir yapıya sa­ hipti. Yunan ve Roma inançları ağırlıklı olarak revaçtaydı. Mö 1 . yüzyıl­ da imparatora tazim ve ibadet, ona bağlılığın sembolü olarak imparator­ lukça teşvik edilmekteydi. Ayrıca imparatorluk bünyesinde etkin olan ortadoğu kökenli olan ‘sır dinleri’ oldukça yaygındı. Sır dinleri senkretik bir etkileşimle bazı inançları birbirlerinden ödünç almış ve böylece za­ manla ortak özellikler taşımaya başlamıştır. Bu ortak özelliklerin başın­ da hiç şüphesiz ölen ve dirilen kurtarıcı tanrı motifi gelmekteydi. Sır dinleri mensupları kurtarıcı tanrının ölümüne ve yeniden dirilmesine iş­ tirak ederek ölümsüzlüğe ulaşacaklarına inanmaktaydılar. Ölen-dirilen kurtarıcı tanrı motifi bağlamında ifade edilen bu sır dinleriyle Hıristiyan­ lığın inkarnasyon ya da tenleşme, teslis ve kefaret gibi temel doktrinleri­ nin karşılaştırılması ilginçtir.

Hz. İsa’nın yaşadığı dönemde Yahudilik içinde birçok mezhep hareketi dikkati çekmektedir. Bunların başında Yahudi inancının Helen kültürü ile meczolmasını engellemeye çalışan ortodoks Yahudi inanç ve uygulamalarının temsilcisi olan Ferisiler ile aristokrat sınıfı oluşturan, sadece yazılı geleneği otantik kabul eden ve Kudüs mabedinin kontro­ lünü elinde tutan Saddukiler gelmektedir. Ayrıca Roma idaresiyle uzlaş­ mayı hiçbir şekilde kabul etmeyen ve her fırsatta Roma’nın Filistin böl­ gesini işgaline karşı olan fanatik, isyancı bir grup olan Zelotlar ile Kum­ ran bölgesinde yaşayan, her türlü şiddete karşı olan, cemaat içi disiplin kurallarına bağlı olan ve sabırsızlıkla Yahudileri yabancı işgal ve baskı­ lardan kurtaracak olan Mesihin gelmesini bekleyen Esseniler de Yahu­ dilik içerisindeki mezheplerdendi. İdeal kral ve kurtarıcı anlamında bir Mesih beklentisinin, İsrailoğulları arasında görülmeden önce Mısır’da yaygın bir inanç olduğu bilinmektedir. İsrailoğullarının ilk iki kralı olan Saul ve Davud atanmak/takdis edilmek suretiyle krallığa yükseltilmişti. Baskı, zulüm ve işgale uğrayan sonraki nesiller sürgün döneminde Da­ vud’u ideal kral olarak görerek onun soyundan gelecek ve İsrailoğulla­ rını baskı ve zulümden kurtarıp Davud dönemindeki muhteşem krallığı tekrar kuracak Tanrı tarafından takdis edilmiş kurtarıcı bir kral/Mesih beklemeye başlamışlardı. Yunan-Roma idaresi altında özellikle de MS 1 . ve 2. yüzyıllarda bu Mesih beklentisi öyle güçlü bir hale geldi ki bu dö­ nemde pek çok Mesih ortaya çıktı. İşte Hz. İsa, böyle bir dönemde orta­ ya çıktığı için taraftarlarınca bir Mesih olarak görülmüştür.

Prof. Dr. Mahmut Aydın

Hz. Muhammed döneminde temelleri atılan eğitim-öğretim, yö­ netim, sosyal dayanışma ve benzeri konulardaki kurumsal yapılar İs­ lam’ın yayılmasına paralel olarak tarihsel süreç içerisinde gelişmiş ve eş­ siz bir İslam medeniyeti ortaya çıkmıştır. Bu süreçte başlıca eğitim-öğre­ tim kurumları olarak camiler, enstitüler, medreseler, hastaneler, rasatha­ neler ve atölyeler, ahlak eğitiminin verildiği tekke ve zaviyeler ön plana çıkmıştır. Geniş kütüphanesi, içinde yürütülen tercüme ve bilimsel araş­ tırma faaliyetleriyle tam teşekküllü bir araştırma enstitüsü olarak Halife Me’mCın zamanında kurulan Beytülhikme daha sonra Kayrevan’daki bir benzeriyle devam etmiş, bunları Fatımi girişiminin bir sonucu olan Da­ rülhikme ve öncelikle herkese açık bir kütüphane işlevi gören ‘darülilm’ adlarıyla anılan enstitüler izlemiştir. Yine Müslümanlar, hilafetten salta­ nata kadar birçok farklı yönetim mekanizması oluşturmuş, sayısız dev­ letler ve imparatorluklar kurmuştur.

İnsan yaşamına bir bütün olarak bakan İslam; Hıristiyanlık, Yahu­ dilik ve benzeri dinlerden farklı olarak bir din adamı ya da ruhban sınıfı kabul etmemesine rağmen, yaşanan tarihsel süreçte, dini konularda rehberlik eden, çeşitli cami görevleriyle sorumlu olan ve fetvalar veren çeşitli gruplar ortaya çıkmıştır. Kuşkusuz bu, Müslüman cemaatin geniş­ lemesine paralel olarak, bu konularda bir ihtiyacın ortaya çıkması kadar farklı geleneklerden etkilenmeyle de ilişkilidir.

İslam cemaate oldukça önem vermekte, cemaat halinde olmayı teşvik etmektedir. Cuma, bayram namazları ve cemaatle camilerde kılı­ nan namazlar Müslümanları bir araya getiren vesilelerdir. Mescitler Hz. Muhammed döneminden itibaren inşa edilmeye başlanmış, ilerleyen dönemlerde gerek mimari gerekse tasarım açısından geliştiril miştir. Gü­ nümüzdeki yaygın anlamı itibarıyla mescit küçük ölçekli ve genellikle minaresi bulunmayan mabetlere, cami terimi ise daha büyük ve teferru­ atlı olanlarına isim olarak kullanılmaktadır. İslam mabetlerinde minare­ ler yanında imamın cemaate namaz kıldırdığı mihrab, hutbe okunan minber ve vaaz esnasında vaizin kullandığı kürsü bulunmaktadır.

İslam’da şehirlerin, bölgelerin ya da cami ve mescitlerin birbirin­ den manevi anlamda bir üstünlüğü olmamakla birlikte Mekke, Medine ve Müslümanların ilk kıblesi olan Kudüs en kutsal şehirler olarak görü­ lür. Aynı şekilde Mescid-i Haram ya da Beytullah ile Mescid-i Nebevi en kutsal mabetler olarak değerlendirilir.

İslam toplumunda Müslümanların birbirlerini hak ve hakikat ko­ nusunda uyarma ve yönlendirme hususunda sorumlu oldukları düşü­ nülür. Asr suresinde Müslümanların birbirlerine hakkı ve sabrı tavsiye etmekte olduklarına dikkat çekilir. Bu, Müslümanlar arasındaki önemli bir otokontrol mekanizmasıdır. Ayrıca İslam, Müslümanların İslam me­ sajını insanlar arasında yaymaları ve insanlar arasında iyiliği yayma ve kötülüğe karşı çıkma ya da kötülükten sakındırma (el-emru bi’l-ma’rnf ve’n-nehyu ani’l-münker) konusunda sorumlu olduklarını kabul eder. Hatta bu konuda Müslümanlar arasında uzman ya da özel anlamda gö­ revli kişiler olmasına önem verilir.

Onlar Allah’a ve ahiret gününe inanır, iyiliği emreder, kötülük­ ten menederler. İşte onlar iyilerdendir (3. AI-i İmran, 114).

İslam, Müslümanların gerek kendi kişisel yaşamlarında gerekse diğer insanlarla ve çevreyle olan ilişkilerinde Kur’an’ın hududullah de­ diği ilahi sınırlara riayet etmelerini ister. Yapılması ve yapılmaması gere­ ken tavır ve davranışlar ya da helaller ve haramlar konusunda İslami ku­ rallara onların riayet etmelerini şart koşar. Bir şeyin helal veya haram olup olmadığı konusunda Müslümanlar ölçüt olarak öncelikle Kur’an’a müracaat ederler; Kur’an’ da bu konuda herhangi açık bir hüküm ya da delil bulunmadığı durumlarda ikinci olarak bakılacak olan temel kay­ nak Sünnet’tir. Sünnet, Hz. Muhammed’in sözlerinden ve uygulamala­ rından oluşan örnekliğidir. Kur’an’ da ve Sünnet’te herhangi açık bir de­ lil bulunmadığı durumlarda ise kıyas, icma ve benzeri diğer yöntemlerle Müslümanlar, gündelik yaşamlarında nasıl bir tutum ya da tavır takına­ caklarını belirlemeye çalışırlar.

Kur’an, insanlığa, tarihte tamamıyla yeni olan bir öğreti sunduğu iddiasında değildir. Onun sunduğu öğreti, ilk insandan itibaren Allah’ın hakikat ve kurtuluş olarak peygamberler aracılığıyla insanlara sürekli ola­ rak vazetmiş olduğu mesajın yeniden sunulması/hatırlatılmasıdır. İlk in­ sandan itibaren Allah tarafından kabullenilmesi belirtilen bu ilahi mesaj, tevhid ve tevhid bağlamında hayatı algılamayı ifade eden lslam’dır. Kur’an, insanları, geriye doğru tarihsel süreçte Allah’ın dini olarak insan­ lara sunulan ve bütün peygamberlerce tekrar tekrar hatırlatılan lslam’a davet etmektedir. Kur’an insanlığa bu hatırlatmayı yapan son vahiy, Hz. Muhammed ise son elçidir. Bu bağlamda Kur’an, önceki vahiyleri reddet­ meyen, bilakis tasdik eden (musaddık) bir kitaptır (3. Al-i İmran, 3-4; 5. Mfüde, 46-47). Onun insanlara sunduğu temel öğretiler, daha önce insan­ lara gönderilen kitaplarda da tekrar tekrar vurgulanmıştır; bu yönüyle Kur’an, vahiy geleneğinin son halkası olarak ilahi mesajın tarihsel açılımı serüvenini tamamlamakta; son vahiyle ilk vahiy Kur’an’ da buluşmaktadır.

Kur’an kendisini önceki vahiylere doğrulatmakla birlikte, kendi­ sinden önceki kitabın ya da ilahi mesajın değiştirildiğine, bozulduğuna da dikkat çeker. Burada önemle üzerinde durulması gereken husus, Kur’an’ın bu argümanında, kitabın tahrif edildiği mesajıdır. Kur’an, ta­ rihte tekrar tekrar iletilen kitabın insanlar tarafından değiştirilip bozul­ duğuna dikkat çekmekte ve bu çerçevede kendisiyle ilahi mesajın yeni­ den insanlığa açılımının sağlandığını belirtmektedir. Nitekim Kur’an’ın genelinde kitaba yapılan tahrifle ilgili çeşitli örnekler verilmekte; örne­ ğin Allah inancıyla, çeşitli peygamberlerle, seçilmişlik düşüncesiyle ve benzeri birçok konuyla ilgili Ehli Kitabın (Yahudilerle Hıristiyanların) yanlışları düzeltilmektedir.

Kur’an hem Yahudileri hem Hıristiyanları unuttukları veya farklı­ laştırdıkları Allah’ın dinine tekrar davet etmekte ve bir Allah inancında buluşmaya çağırmaktadır. Onların hahamlarını ve rahiplerini Allah’ın dışında rabler edinmekte olduklarına dikkat çekilmekte (9. Tevbe, 31) ve onları yalnızca Allah’ı rab ve ilah edinmeye ve yalnızca ona ibadet et­ meye davet etmektedir:

De ki: “Ey Kitab ehli, ancak Allah’a kulluk etmek, ona bir şeyi ortak koşmamak, Allah’ı bırakıp birbirimizi rab olarak benim­ sememek üzere, bizimle sizin aranızda müşterek bir söze ge­ lin.” Eğer yüz çevirirlerse: “Bizim Müslüman olduğumuza şahit olun.” deyin (3. Al-i İmran, 64).

İslam çağlar üstü ve evrensel boyutta bir ahlak anlayışına sahiptir. İslam ahlakının en üst düzey örneğini Hz. Muhammed temsil eder. Kur’an-ı Kerim, onun yüksek bir ahlaka sahip olduğunu bildirir (68. Ka­ lem, 4). Hz. Peygamber de kendisinin ahlak güzelliklerini tamamlamak üzere gönderildiğine işaret eder (el-Muvatta’, “Hüsnü’l-hulk”, 8). Hz. Muhammed’in ahlakıyla ilgili olarak Hz. Aişe onun ahlakının Kur’an’ dan ibaret olduğunu vurgular (Müslim, “Musafirin”, 139).

İslam ahlakının temelinde İslam’ın insana yönelik algılamaları önemli rol oynar. İslam’a göre insan iradesini kullanan ve sorumlu olan bir varlık olarak Allah’ın halifesi olarak yaratılmıştır. Allah insanı en gü­ zel bir surette fıtrat üzere yaratmıştır. Bununla İslam, insanın doğasında saflık ve temizlik ya da masumiyet bulunduğunu vurgular. Bu yönüyle İslam asli günah öğretisiyle insanı doğuştan günahkar kabul eden din­ sel geleneklerden ayrılmaktadır. İslam’a göre insan ilerleyen yaşamında.

İyi ile kötü arasında seçim yapabilme döneminde kendi temayüllerinin ve çevrenin etkisiyle iradesini şu ya da bu yönde kullanabilmekte ve ba­ zen tercihini yanlış doğrultuda da kullanabilmektedir.

İslam bütün insanların bir tek atadan ^Adem’le Havva’dan türedik­ lerini, dolayısıyla bütün insanların birbiriyle denk olduğunu düşünür. Dolayısıyla etnik aidiyet, cinsiyet, zenginlik, ırk, renk ve benzeri du­ rumlar üstünlük nedeni olarak görülmez. İnsanın seçilmişliğinin ya da üstünlüğünün tek ölçüsünü ise yüksek ahlaki değerler, erdemler ve tak­ va ile sınırlar. “Sizin Allah katında en değerliniz takvada en üstün olanı­ nızdır.” (49. Hucurat, 13) ifadesiyle Kur’an, insanlar arasında başka hiç­ bir şeyin değil Allah’ın emir ve yasaklarına uyma konusunda gösterilen içtenliğin ve bağlılığın insanlar arasındaki üstünlüğün ölçütü olduğunu belirtir. Takvanın derecesini ölçecek olan ise yalnızca Allah’tır.

Evrenin en seçkin varlığı olarak gösterilen insanın varlığını koru­ yup geliştirmesi gerekir. Bu doğrultuda Kur’an’da hem bedenin hem kalbin temiz tutulması istenir (2. Bakara, 222; 33. Ahzab, 53; 74. Müd­ dessir, 4-5). Ayrıca insanın orta yolu izleyerek denge üzere bir yaşam sürmesi önerilir. Bu denge dünyaya yönelik yaklaşımda da ortaya çıkar. Kur’an yalnız dünyayı arzu edenleri eleştirirken dünya ve ahiretin gü­ zelliklerini birlikte isteyenleri övgüyle anar (2. Bakara, 200-201).

İslam insanın en temel değerleri olan din, can, akıl, mal ve nese­ bin korunmasını dinin ana gayesi olarak değerlendirir. Buna göre insan yaşamında saygı duyulması ve korunması gereken en temel değerler bunlardır. Aynı zamanda bu tslam’ın temel özgürlük alanlarını da oluş­ turur. Yani din ya da inanç özgürlüğü, yaşam özgürlüğü, düşünce öz­ gürlüğü, mal mülk edinme özgürlüğü ve aile kurma özgürlüğü tslam’ın korunmasını istediği temel özgürlük alanlarıdır.

İslam insanın iyi ve doğru olmasını ister. Doğru bir inanç, samimi­ yet, içtenlik ve doğru davranışlarda bulunmak iyiliğin ölçüsü olarak gö­ rülür. Kur’an iyiliğin ne olduğunu şöyle açıklar:

Yüzlerinizi doğudan yana ve batıdan yana çevirmeniz iyi ol­ mak demek değildir; lakin iyi olan, Allah’a, ahiret gününe, me­ leklere, Kitab’a, peygamberlere inanan, onun sevgisiyle, ya­ kınlarına, yetimlere, düşkünlere, yolculara, yoksullara ve kö­ leler uğrunda mal veren, namaz kılan, zekat veren ve ahitleş­ tiklerinde ahitlerine vefa gösterenler, zorda, darda ve savaş alanında sabredenlerdir. İşte onlar doğru olanlardır ve sakı­ nanlar ancak onlardır (2. Bakara, 177).

Allah’a kulluk edin, ona bir şeyi ortak koşmayın. Ana babaya, yakınlara, yetimlere, düşkünlere, yakın komşuya, uzak kom­ şuya, yanınızdaki arkadaşa, yolcuya ve elinizin altında bulu­ nan kimselere iyilik edin. Allah, kendini beğenip öğünenleri elbette sevmez .

İnsan yaşamında İslam’ın vurguladığı önemli bir diğer değer de a­ dalettir. Kur’an ısrarla adaletin gerekliliği üzerinde durur. Daha sonraki kaynaklarda ‘müsavat’ kelimesi de kullanılmakla birlikte başta Kur’an olmak üzere İslami eserlerde adalet kavramı eşitliği de kapsar.

Ey İnananlar, kendiniz, ana babanız ve yakınlarınız aleyhleri­ ne de olsa, Allah için şahit olarak adaleti gözetin; ister zengin, ister fakir olsun, Allah onlara daha yakındır. Adaletinizde he­ veslere uymayın. Eğer eğriltirseniz veya yüz çevirirseniz bilin ki, Allah işlediklerinizden şüphesiz haberdardır (4. Nisa, 135).

İnsan tavır ve davranışları temelde adalete dayanmalı, görev ve yetkiler de ehliyet ve liyakat esasına göre dağıtılmalıdır. Dürüstlük ve sevgi insanlar arası ilişkilerde aranan temel niteliklerdendir. Dindarlıkta kurallara zahiren uygun davranma kadar davranışların samimiyeti, Al­ lah katında hesap verme bilinci ve kuralların adaletli olması da önemli­ dir. Ahlaki duyarlılık her müminin temel karakteristiğidir. Ahlaki duyar­ lılık ise doğruluk ve dürüstlük, soğukkanlılık, ağır başlılık, tevazu, ka­ naatkarlık, feragat ve fedakarlık, af, sabır, vefa gibi sosyal sonuçları da olan erdemlerle ortaya çıkar. Mesela kötülük edenlere adalet ölçüsü içinde karşılık vermek fert için bir haktır; bağışlama yolunu tercih et­ mek ise bir ihsan ve dolayısıyla erdemdir (16. Nahl, 90, 126). Kur’an, kötülükleri iyilik ve güzellikle karşılamanın düşmanlıkları sıcak dost­ luklara dönüştüreceğini bildirir. Fussilet,

İslam insanlar arasında affetmenin, bağışlamanın ve paylaşma­ nın üzerinde de hassasiyetle durur. Kur’an infakta bulunmanın, öfkeyi yenmenin ve insanları affetmenin inanan insanların niteliği olduğunu vurgular:

Onlar bollukta ve darlıkta sarf ederler, öfkelerini yenerler, in­ sanların kusurlarını affederler. Allah iyilik yapanları sever (3. AI-i İmran)

Bir iyiliği açığa vurur veya gizler yahut bir kötülüğü affederse­ niz, bilin ki Allah da affedendir, güçlü olandır (4. Nisa, 149).

Hz. Peygamber de temelde sosyal ilişkilerin sevgi ve paylaşma duyguları üzerine kurulması gerektiğini belirtir.

İslam başta Allah’a ortak koşmak olmak üzere, cinayet, zina, hır­ sızlık, gıybet, fitne, kibir, riya ve benzeri kötü tavır ve davranışları bü­ yük günah olarak değerlendirir; insanları bunlardan uzak durmaya ça­ ğırır. Verilen sözlere sadık kalmanın önemi üzerinde durur; anneye, ba­ baya saygıyı ve onlara iyi davranmayı vurgular:

De ki: “Gelin size Rabbinizin haram kıldığı şeyleri söyleyeyim: O’na hiçbir şeyi ortak koşmayın, anaya babaya iyilik yapın, yoksulluk korkusuyla çocuklarınızı öldürmeyin sizin ve onla­ rın rızkını veren Biziz, “Gizli ve açık kötülüklere yaklaşmayın, Allah’ın haram kıldığı cana haksız yere kıymayın. Allah bunla­ rı size düşünesiniz diye buyurmaktadır.” Yetim malına, ergin­ lik çağına erişene kadar en iyi şeklin dışında yaklaşmayın; öl­ çüyü ve tartıyı doğru yapın. Biz kişiye ancak gücünün yetece­ ği kadar yükleriz. Konuştuğunuzda, akraba bile olsa sözünüz­ de adil olun. Allah’ın ahdini yerine getirin. Allah size bunları öğüt almanız için buyurmaktadır (6. En’am, 151-152).

Biz, insana, ana ve babasına karşı iyi davranmasını tavsiye et­ mişizdir. Eğer ana baba, seni bir şeyi körü körüne bana ortak koşman için zorlarlarsa, o zaman onlara itaat etme. Dönüşü­ nüz banadır. Yaptıklarınızı size bildiririm (29. Ankebfit, 8).

Yine İslam, insanların birbiriyle alay etmelerini, birbirine kötü la­ kaplar takmalarını, birbirini çekiştirmelerini ve ayıplamalarını yasaklar. Böylesi günah işleyenleri derhal tövbe etmeye davet eder. Medine dö­ neminde inen Hucurat suresinde Allah’a ve Peygamber’e saygıdan baş­ layarak sosyal barışı gerçekleştirme ve koruma, müminlerin kardeşliği ilkesine zarar verecek çatışma, alay etme, küçümseme, kovuculuk, su­ izan gibi kötülüklerden sakınma yönünde buyruklar sıralanır:

Ey inananlar, bir topluluk bir diğerini alaya almasın, belki de onlar kendilerinden daha iyidirler. Kadınlar da başka kadınları alaya almasınlar, belki onlar kendilerinden daha iyidirler. Kendi kendinizi ayıplamayın; birbirinizi kötü lakaplarla çağırmayın; inandıktan sonra yoldan çıkmış olmak ne kötü bir addır. Tövbe etmeyenler, işte onlar zalimlerdir. Ey inananlar, zannın çoğun­ dan sakının, zira zannın bir kısmı günahtır. Birbirinizin suçunu araştırmayın; kimse kimseyi çekiştirmesin (dedikodu yapma­ sın); hanginiz ölü kardeşinin etini yemekten hoşlanır? Ondan tiksindiniz (değil mi?); Allah’tan sakının, şüphesiz Allah tövbele­ri daima kabul edendir, esirgeyendir (49. Hucurat,

İslam ibadeti genelde kişinin bütün yaşantısını kapsayan bir olgu olarak görür. Bu durumda kişinin yemek yemesi, yolda yürümesi, çalış­ ması ve uyumasından düzenli olarak yaptığı şekilsel ibadetlere kadar her davranışı ibadet olarak değerlendirilir. Örneğin Hz. Muhammed, yolda yürürken insanlara zarar verecek olan bir nesneyi yoldan kaldır­ manın, birbirine selam vermenin ve benzeri davranışların ibadet olduğuna işaret etmiştir. Buna göre ibadet, kişinin inançları doğrultusunda yaşamında gerçekleştirdiği tavır ve davranışlarıdır. Kur’an, Allah’ın gö­ rünmez varlıkları ve insanları yalnız kendisine ibadet/kulluk etmeleri için yaratmış olduğunu belirtmektedir (51 . Zariyat, 56). Bu durumda ts­ lam’a göre kişi yalnız Allah’a ibadet etmeli yani tavır ve davranışlarını yalnızca Allah’ın koymuş olduğu sınırlara göre düzenlemelidir. Çünkü Allah her şeyin yaratıcısı (6. En’am, 102), yerin ve göğün sahibi, maliki ve Rabbi (2. Bakara, 107; 3. Al-i İmran, 189; 19. Meryem, 65), insanların gerçek hükümdarıdır (114. Nas, 2). Allah’a ibadet edilmek, insanlara da yalnız ona ibadet etmek yaraşır (1 . Fatiha, 5; 21 . Enbiya, 67; 51. Zariyat,; Allah’tan başkasına ibadet etmek cahilliktir (39. Zümer, 64). Kur’an insanları şeytana ibadet etmemeleri, yalnızca Allah’a ibadet etmeleri ko­ nusunda uyarmaktadır:

Ey Ademoğulları, ben size and vermedim mi: “Şeytana ibadet etmeyin, o sizin apaçık düşmanınızdır; bana ibadet edin, doğ­ ru yol budur diye!” (36. Yasin, 60-61).

Burada söz edilen şeytana ibadet, kişinin Allah’ın kendisi için ön­ görmüş olduğu yaşam tarzının dışında bir yaşam tarzı sürmesi ya da kö­ tülüğü izlemesidir.

Yalnızca Allah’a ibadet etmek yukarıda da üzerinde durduğumuz gibi, 1slam’a göre tarih boyu her peygamberin insanlara yönelik tebli­ ğinde yer almıştır. “Andolsun ki biz her ümmete, ‘Allah’a ibadet edin, sahte tanrılardan uzak durun’ diyen bir elçi gönderdik. ” (16. Nahl, 36) mealindeki ayeti bunu açıkça vurgulamaktadır.

Genellikle islam’da ibadetlerin önem bakımından imandan sonra geldiği kabul edilir. Kur’an’da iyi davranışlar (salih amel) genellikle imanla bir arada zikredilmektedir. Bu durum, makbul ibadetin imanla bir arada olmasına işaret etmektedir. Dolayısıyla imansız ibadet, gerçekte sadece riya ve münafıklıktan doğan bir gösterişten ibarettir (2. Bakara, 264; 4. Nisa, 38, 142; 107. Maun, 5-6). İbadetlerde asıl olan ise imanla bir­ likte niyet, ihlas, huşu, takva gibi kavramlarla ifade edilen öz ve içeriktir.

Kader aslında Allah’ın ilim, kudret ve irade sıfatları çerçevesinde Allah’a iman kapsamında bir konu olmakla birlikte genelde İslam alim­ leri kadere imanı ayrı bir başlık altında iman esasları arasında değerlen­ dirmiştir. Kadere iman her şeyin Allah’ın İlim, İrade ve Kudret sıfatlarıdahilinde cereyan ettiğine inanmaktır. Kader konusunda İslam’ın önemle üzerinde durduğu iki husustan biri, Allah’ın hükümranlığının mutlaklığı, diğeri ise kulun iradi özgürlüğüdür. tık hususa göre her şey Allah’ın hükümranlığı çerçevesinde oluşmakta ve cereyan etmektedir. Allah, ilmiyle her şeyi bilmekte kudret ve iradesiyle herşeyin varlığını mümkün kılmaktadır. İkinci hususa göre ise insan irade özgürlüğüne sahip sorumlu bir varlık olarak iyi ile kötü arasında seçim yapabilme ve tercihini şu ya da bu yönde kullanma özgürlüğüne sahip olmaktadır. Al­ lah, kulun bu seçimini hangi yönde yapacağını ezeli ve ebedi ilmiyle bilmekte ve adaleti gereği olayları ona göre yaratmaktadır.

İslam’ın kader inancında bazı geleneklerde olduğu gibi bir ön be­ lirleme ve dayatma yoktur. Bir başka ifadeyle insanı zorunlu olarak ku­ şatmış olan ve insana hürriyet alanı bırakmayan bir predeterminizm İs­ lam’ a yabancıdır. İnsan hürriyeti doğrultusunda iradesini kullanmakta Allah da olayları bu yönde yaratmaktadır. Ancak Allah insanı tamamen başıboş bırakmamış, ona sürekli olarak iyi ile kötü arasında yaptığı/ya­ pacağı tercihlerinden ve iradi eylemleriyle yapıp ettiklerinden sorumlu olduğunu hatırlatmış, bu konuda sürekli uyarıcılar göndermiştir.

İlahi ilmin insanın irade alanına giren fiillerine önceden (ezelde) taalluk edip etmediği sorusunu kader probleminin nirengi noktası ola­ rak görmek mümkündür. Aslında bu problemin sebebi zaman faktörü­ dür. Zat-ı ilahi zaman ve mekandan münezzehken insana mahsus idrak ve eylemler bu iki faktörden bağımsız düşünülemez. Bu noktada kader bir sır örtüsüne bürünmektedir. Esasen metafiziğin ve gayb aleminin zirve noktasında bulunan uluhiyyet konularının tam bir açıklıkla bilin­ mesi mümkün olmadığı gibi bu konudaki aşırı tereddüt ubı1diyyetin ge­ rektirdiği teslimiyet ilkesiyle de bağdaşmaz. Sonuçta kader de insanın özgürlüğü ve sorumluluğu da bir iman konusu olarak kalmaktadır.

Kur’an-ı Kerim’de her peygamberin vahye muhatap olduğu bildi­ rilir; bunlar arasında Nuh, İbrahim, İsmail, İshak, Yakub, Musa, İsa, Ey­ yub, Yunus, Harun, Süleyman ve Davud ismen anılır (2. Bakara, 136; 4. Nisa, 163). Vahiyleri bir araya getiren metinlerden ‘suhuf diye bahsedi­ lir ve bunlar Hz. İbrahim, Musa ve Muhammed’e nispet edilir (53. Necm, 36-37; 87. A’la, 18-19; 98. Beyyine, 2). Ayrıca Davud’a Zebur (4. Nisa, 163; 17. İsra, 55), İsa’ya İncil ve Hz. Muhammed’e Kur’an’ın veril­ diği bildirilir. Bundan başka İsrailoğullarına verilen Tevrat’tan bahsedilir ve peygamberlerin onunla Yahudilere hükmettikleri vurgulanır (5. Ma­ ide, 44). Müfessirler Kur’an’da bahsedilen “Musa’nın kitabı” ifadesini (46. Ahkaf, 12) genelde Tevrat’la özdeşleştirip Tevrat’ın Hz. Musa’ya ve­ rilen kitap olduğunu düşünseler de Kur’an’da bu konuda açık bir ifade bulunmamaktadır.

İslam’a göre ilahi vahiy Hz. Muhammed’e kadar birbirini destek­ leyen bir içerikle insanlara aynı mesajı vermiş ve Kur’an’la birlikte pey­ gamberler aracılığıyla insanlara yönelik vahiy sona ermiştir. Vahiy zinci­ rinin son halkası olan Kur’an kıyamete kadar insanlığı aydınlatacak olan bir rehberdir.

Meleldere İman İslam inanç esasları arasında meleklere iman da oldukça önemlidir.

Kur’an’ da meleklere iman konusu diğer iman esaslarıyla bir arada geçer:

Peygamber ve inananlar, ona Rabb’inden indirilene inandı. Hepsi Allah’a, meleklerine, kitaplarına, peygamberlerine inan­ dı. … (2. Bakara, 285).

“Elçi, güçlü kuvvetli, tasarrufta bulunan, yöneten” manalarına ge­ len melek kelimesi Kur’an’da seksen sekiz yerde geçmektedir. Kur’an, meleklerin şekli hakkında iki, üç veya dört kanatlı olduklarından başka (35. Patır, 1), herhangi bir bilgi vermemekte, onların ilke olarak insanlar tarafından görülemeyeceğini ifade etmektedir (6. En’am, 8; 17. İsra, 95). Yine Kur’an’da başta cahiliye dönemi Arapları olmak üzere insanların meleklere yönelik yanlış inanç ve düşünceleri eleştirilmekte, onların Al­ lah’a hamd eden, onu tesbih eden varlıklar oldukları belirtilmektedir. Ayrıca onlara düşmanlıklar yerilmektedir:

Kim Allah’a meleklerine, peygamberlerine, Cebrail’e ve Mika­ il’e düşman olursa bilsin ki, Allah da inkar edenlerin düşmanı­ dır (2. Bakara, 98).

Meleklerden bir kısmının adları (örneğin Cebrail ve Mikail) Kur’an’da zikredilir. Melekleri konu edinen ayet ve hadislere dayanarak onların görevlerini şu şekilde özetlemek mümkündür: Allah’ı takdis et­ me, peygamberlere salavat getirme, müminlerin bağışlanması için dua ve niyazda bulunma, Allah ile peygamberler arasında elçilik yapma, baş­ ta peygamberler olmak üzere Allah’a yönelen mümin kullara manevi güç verme, sıkıntılı ve üzüntülü anlarında onları teselli etme. Bunlardan başka meleklerin, tabiatın yaratıcının koyduğu düzen (tabiat kanunları) çerçevesinde yönetilmesinde ve kıyametin kopmasıyla başlayacak olan ahiret hayatının tanziminde de görev aldıkları anlaşılmaktadır.

İslam inanç esaslarından bir diğeri ise peygamberlere imandır. Peygamber kavramı bağlamında Kur’an’da resul ve nebi terimleri kulla­ nılır. Bunlardan ilahi elçi anlamında Resul, peygamberlerin Allah’tan aldıkları kitabı ya da ilah! mesajı insanlara iletmesini; Nebi ise iyilik ve kö­ tülükten ve yaklaşan hesap gününden insanlara haber vermesini ifade etmektedir. Bu durumda resul ve nebi, peygamberlerde bulunan ve bir­ birini tamamlayan sıfatlardır. Kur’an’da peygamberlerin görevleri ve ko­ numları son nebinin şahsında şöyle belirtilmiştir: “Ey Peygamber, biz se­ ni bir şahit, bir müjdeleyici ve bir uyarıcı, Allah’ın izniyle onun yoluna bir davetçi ve nur saçan bir kandil olarak gönderdik.” (33. Ahzab, 45-46).

Kur’an peygamberlerin mücadelelerine geniş yer verir. Kur’an-ı Kerim’de Resul-i Ekrem’in muhataplarının iman etmemesi sebebiyle duyduğu derin üzüntüye temas edildikten sonra (26. Şuara, 3) Hz. Musa ile Harun, İbrahim, Nuh, Hud, Salih, Lut, Şuayb’ın ve Hz. Muhammed’in mücadeleleri zikredilmiş, bu “güvenilir elçiler”in, kavimlerinden Al­ lah’tan korkmalarını ve Allah’a itaat etmelerini istedikleri, ayrıca içinde bulundukları içtimai ve ahlaki düşüklükler sıralanarak bunlardan kur­ tulmaları için kendilerine uymalarını telkin ettikleri bildirilmiştir. İslam inancına göre peygamberler arasında bir bütünlük ve süreklilik söz ko­ nusudur; peygamberler kendilerinden önce gelenleri tasdik etmiş, son­ ra gelecek olanı da müjdelemiştir (2. Bakara, 41, 97; 3. Al-i İmran, 3, 39, 50, 81; 5. Maide, 46; 46. Ahkaf, 30; 61 . Saf, 6). Aralarında peygamberlik mertebesi bakımından bir fark gözetilmediği gibi ortaya koydukları il­ kelerde de öze ilişkin herhangi bir farklılık söz konusu değildir. Onların her biri Allah’ın birliğine, ahiret gününe ve peygamberlerin getirdikleri ilah! mesajlara inanmayı öğütlemiştir. Farklılıklar, sadece zamanın ge­ reklerine ve toplumun beklentilerine göre değişebilen ayrıntılarla ilgili­ dir. Bu da insanın sosyal ve psikolojik yapısına, hayatın gerçeklerine uygun bir olgudur. Hz. İsa, Tevrat’ı tasdik etmekle birlikte İsrailoğulla­ rına haram kılınan bazı şeyleri helal kılmak için (3. Al-i İmran, 50), Tev­ rat ve İncil’de müjdelenen Hz. Muhammed de diğer görevleri yanında önceki milletlerin üzerindeki zahmet verici hükümleri kaldırmak için (7. A’raf, 157) gönderilmiştir. Bu elçilerden her biri, devirlerinin ve ka­ vimlerinin ihtiyaçlarını karşılayacak esasları öğretmek için gelmiştir. Kur’an’ da “son peygamber” (hatemu ‘n-nebiyyfn) olduğu ifade edilen Hz. Muhammed ise (33. Ahzab, 40) alemlere rahmet olarak gönderil­ miştir; hedef kitlesi sadece bir kavim veya bir bölge değil bütün zaman­ lar ve bütün insanlıktır. Bundan dolayı onun bildirdiği esaslar hem bü­ tün insanlığa hitap eder, hem de fıtrat ve tabiata uygundur.

Allah’ın dininin son halkası olan İslam, önceki peygamberleri ve onların getirdiği ilahi mesajları kabul etmekte, peygamberler arasında

ayırım yapmamayı Allah’ın dininin temel şartı saymaktadır. Kur’an’da birçok peygamberin ismi ve nitelikleri sayıldıktan sonra, “İşte o peygam­ berler Allah’ın hidayet ettiği kimselerdir; sen de onların yoluna uy. ” de­ nilmektedir (6. En’am, 90). Kur’an’da peygamberlere verilen ilahi mesaj­ dan söz edilmiş ve bazen bu mesaj Tevrat, İncil ve Kur’an gibi isimlerle ifade edilmiştir. Ayrıca bazı peygamberlere verilen sayfalardan da söz edilmiştir. İhtiva ettikleri temel mesajlar aynı olan, yani hepsi de temelde tevhidi konu edinen bu metinlerin gönderildiği topluluklar farklı olsa bi­ le muhatabı insandır. Hz. Adem’e verilen sahifeler, Tevrat, İncil ve Kur’an öz itibarıyla birbirinden farklı değildir. Allah, içinde hidayet ve nur bulunan Tevrat’ı indirmiş (5. Maide, 44), Meryem oğlu İsa, Tevrat’ı tasdik ederek gelmiş, ayrıca bir nur, yol gösterici ve muttakilere öğüt ola­ rak İncil’i getirmiştir (5. Maide, 46). Hz. Muhammed de kendinden önce­ kileri tasdik eden Kur’an’ı tebliğ etmiştir (3. Al-i İmran, 3; 5. Maide, 48).

İslam’ın inanç esasları arasında en önemlilerinden birisi de ahire­ te imandır. Bu önemi nedeniyle Kur’an’ da sıklıkla Allah’a imanla bir arada ondan hemen sonra vurgulanır. Ahiret genel anlamda dünyanın son bulması (kıyamet), yeniden diriltilme (haşir), hesap, cennet ve cehen­ nem yaşantılarını içerir. Bireyin yaşamı bağlamında ise ölüm ve kabir

hayatıyla başlar. Kur’an-ı Kerim’in yaklaşık kırk ayetinde dünyanın son anından bahsedilirken onun ansızın vuku bulacağı, zamanının yakın ol­ duğu, fakat kimse tarafından bilinemeyeceği vurgulanır. Bir ayette kıya­ met alametlerinin belirdiği ifade edilir (47. Muhammed, 18). Kur’an’daki ifadelerden başka kıyamet alametlerinin neler olabileceğine dair ipuçla­ rı veren birçok rivayet Hz. Peygamber’e nispet edilmiştir.

Kabir hayatı ahiretin ilk merhalesi olarak kabul edilir. Kur’an-ı Ke­ rim, ölümle kıyamet hayatının başlangıcı sayılan slıra üfleniş arasında ‘berzah’ adını verdiği bir alemin bulunduğunu bildirmiştir (23. Mü’mi­ nun, 99-101). Kur’an’da, son anlarını yaşamakta olan iyi kullara melek­ lerin müstakbel hayatın müjdesini verdikleri ifade edilir (41. Fussılet, 30-32). Ayrıca kötülerin kabirde azaba uğrayacaklarına işaret eden ayet­ ler vardır (40. Mümin, 46; 71. Nuh, 25).

Kur’an-ı Kerim’ de “her şeyi altüst eden sarsıcı olay, kulakları sağır eden ses” (79. Naziat, 34; 80. Abese, 33) diye tasvir edilen ve özellikle Amme, Tekvir, İnfitar, inşikak, Karia surelerinde meydana getireceği kozmik değişikliklere temas edilen kıyametin kopması, yine bir kozmik olay olduğu anlaşılan slıra üflenişle gerçekleşecek, sfüa ikinci üflenişle de bütün insanlar yeniden hayata kavuşturulacaktır (39. Zümer, 68).

Hesap ya da ilahi yargılama ahiret inancında oldukça önemlidir. Kur’an’ da ‘din günü’ olarak da adlandırılan bu günde insanlar dünya ya­ şamında yapıp ettiklerinden hesaba çekilecektir. Hesabın görülmesin­ den sonra ise nihai varış yeri olarak cennet ve cehennem zikredilir. Kur’an’da cennet yaşamıyla ilgili olarak sıklıkla “orada ebediyen kala­ caklardır” ifadesi geçer (18. Kehf, 3; 20. Taha, 76; 9. Tevbe, 21). Buna karşılık Yüce Yaratıcı’ya karşı yükümlülüklerini yerine getirmeyen, inanmayan veya şirk koşanların cehennem azabı ile cezalandırılacağı belirtilmiştir (4. Nisa, 137-138, 168, 169).

İslam’da iman esaslarının başında Allah’a iman gelir. Tektanrıcılık ya da monoteizm birçok dinsel gelenekte bulunmakla birlikte islam’ın tevhit ilkesi çerçevesinde ifade ettiği Allah inancı bunlardan ayrılır. Zira İslam yalnızca ontolojik ya da varlık açısından bir birlik veya tekliği değil, varlık yanı sıra bütün isim ve sıfatlar açısından da bir birlik ve tekliği vurgular:

Allah, ondan başka ilah olmayan, kendisini uyuklama ve uyku tutmayan, diri, her an yaratıklarını gözetip durandır. Göklerde olan ve yerde olan ancak onundur. Onun izni olmadan katın­ da şefaat edecek kimdir? Onların işlediklerini ve işleyecekleri­ ni bilir, dilediğinden başka ilminden hiçbir şeyi kavrayamaz­ lar. Hükümranlığı gökleri ve yeri kaplamıştır, onların gözetil­ mesi O’na ağır gelmez. O yücedir, büyüktür (2. Bakara, 255).

Kendilerine kitap verdiklerimiz, sana indirilenden memnun olurlar. Karşı gruplar içinde ise onun bir kısmını inkar edenler vardır. De ki: “Ben ancak Allah’a kulluk etmekle ve ona asla ortak koşmamakla emrolundum. Hepinizi ancak ona çağırıyo­ rum ve dönüşüm onadır.” (13. Ra’d, 36).

Gaybın anahtarları onun katındadır, onları ancak o bilir. Kara­ da ve denizde olanı bilir. Düşen yaprağı, yerin karanlıklarında olan taneyi, yaşı kuruyu ki apaçık Kitap’tadır, ancak o bilir (6. En’am, 59).

Geceleyin sizi ölü gibi uyutan, gündüzün yaptıklarınızı bilen, mukadder olan, hayat süreniz doluncaya kadar gündüzleri sizi tekrar kaldıran odur. Sonra dönüşünüz onadır, işlediklerinizi size bildirecektir (6. En’am, 60).

Allah’ın gücü ve kudreti yalnızca metafizik alemle sınırlı değildir ya da Allah yalnızca evreni ve insanı yaratan ve düzenleyen ve sonra aşkınlı­ ğından dolayı kendi köşesine çekilen bir üstün varlık değildir. Aynı za­ manda o her şeye hakim olan, koruyan, gözeten, doğru ve yanlış konu­ sunda insanları uyaran ve herkesi yaptıklarından hesaba çekecek olandır.

O, kulların üstünde yegane Hakim’dir, size koruyucular gön­ derir. Artık birinize ölüm gelince elçilerimiz, bir eksiklik yap­ maksızın onun canını alırlar, sonra gerçek Mevlalarına döndü­ rürler. Haberiniz olsun, hüküm O’nundur. O, hesap görenlerin en süratlisidir (6. En’am, 61-62).

Kullarım sana beni sorarlarsa bilsinler ki ben, şüphesiz onlara yakınım. Benden isteyenin, dua ettiğinde duasını kabul ede­rim. Artık onlar da davetimi kabul edip Bana inansınlar ki doğ­ ru yolda yürüyenlerden olsunlar (2. Bakara, 186).

Anlaşılacağı gibi lslam’ın tevhit akidesine göre Allah, mutlak aş­ kınlığı ve üstünlüğü ile birlikte varlık aleminden elini eteğini çekmiş bir üstün varlık değildir. O, yarattığı şeye düzen veren ve koruyandır; gön­ derdiği elçiler, ilahi mesajlar ve sık sık insanlığa yönelik uyarılarıyla tari­ he müdahale eden bir güçtür. Dolayısıyla o, deistlerin evreni yaratıp dü­ zene soktuktan sonra köşesine çekilmiş olan tanrılarından farklıdır. Nite­ kim Kur’an Allah’ın, yarattığı ve aracılarla doğruyu öğrettiği insanı yapıp ettiklerinden hesaba çekecek olan olduğuna dikkat çeker. Dolayısıyla insan yeryüzünde bir başına, sorumsuz değildir. Allah, gnostiklerin yalnızca gizemli/ne olduğu -adeta- belirsiz bir hikmet bilgisiyle bilebildik­ leri tanrısından, agnostiklerin bilinemeyen tanrılarından da farklıdır. Bü­ tün bunlar bir tarafa o, kendisinden başka hiçbir üstün güç olmayan, eş­ siz ve benzersiz ilahtır.

Tevhit, insandan evrene, geçmişten geleceğe her şeyi ve her du­ rumu Allah’ın tekliği ve birliği esasına göre değerlendirmek, hayatı bu çerçevede bir bütün olarak algılamak, ilahi birliğe paralel olarak evren­ sel birlik ve uyumu da gözetmektir. Mesajın özü olarak alınan bu temel öğretisiyle İslam, etnik merkezli bakış açısını temel alan Yahudilikten ayrılır. Merkezde Araplar, Arap olmayanlar, Kureyşliler ya da bir başkası gibi etnik bir kimlik yoktur; Arabın Arap olmayana ya da bir etnik kimli­ ğin bir diğerine üstünlüğü yoktur; üstünlüğün ölçüsü kişinin Allah’la olan olumlu ilişkisi ve irtibatıdır. Aynı şekilde İslam, tarihsel bir şahsiyet olan İsa’yı temel alan Hıristiyanlıktan da ayrılır. Öyle ki İslam’a göre di­ nin merkezinde Hz. Muhammed veya şu ya da bu tarihsel şahsiyet yok­ tur. Hiçbir tarihsel şahsiyete, insanüstü vasıf ve nitelikler de atfedilmez. Bütün peygamberlere iman edilmesi ve aralarında ayrım yapılmaması istenir. Dinin merkezine tarihsel şahsiyetler değil Allah ve Allah’ın birli­ ğiyle tekliği öğretisi konulur. Böylelikle İslam tüm insanlığı, tarihi, geç­ mişi ve geleceği hatta metafizik ile fiziği, her şeyin yaratıcısı olan Allah inancında buluşturur. İslam dininde her şeyin başında gelen bu tevhid inancı genel anlamda hak dinin en belirgin karakteristiği olup bu ilke ilahi dinin tarih içindeki bütün formlarında ısrarla vurgulanmıştır. Vahiy geleneği içinde tevhit inancı, başlangıcından Kur’an’a kadar birbirine benzeyen ifadelerle anlatılmaktadır. Öyle ki Hz. Muhammed de dahil bütün peygamberlerce tebliğ edilen mesajda üç temel unsur her zaman ön plana çıkmıştır. Bunlar; i) Allah’tan başka hiçbir ilah olmadığı, ii) Ona hiçbir şeyin ortak koşulmaması ya da denk tutulmaması ve iii) Yal­ nızca Allah’a ibadet edilmesidir.

Senden önce hiçbir resul göndermedik ki ona, “Benden başka ilah yoktur, sadece bana ibadet edin.” diye vahyetmiş olmaya­ lım (21 . Enbiya, 25; krş. 16. Nahl, 2).

Allah’tan başka hiçbir ilah olmadığına iman, her konuda Allah’ın üstün güç olduğuna inanılması ya da Esmai Hüsna diye de anılan Allah’ın bütün isim ve sıfatları konusunda yalnızca Allah’ın “üstün güç” olarak ka­ bul edilmesidir. Buna göre Allah yalnızca yaratma, öldürme, yargılama ve bağışlama gibi konularda değil, rızk verme ve hükümran olma gibi konularda da mutlak üstün güçtür. Allah’ın tek ilah olarak kabul edilmesi, he­ men her konuda Allah’ın kişinin yaşamına egemen olması ya da kişinin yaşamını yönlendiren tek merkezin veya gücün Allah olmasıdır.

Nitekim bu bağlamda tevhid inancının ilahi ve beşeri olmak üzere iki yönünün bulunduğunu söylemek mümkündür. llahi yönü yukarıda da belirttiğimiz gibi isim ve sıfatları konusunda Allah’ın otoritesinin hiç­ bir şekilde paylaştırılmamasıdır. Beşeri yönü ise kulun en üst düzeyde sevilmeye, sayılmaya ve itaat edilmeye layık tek varlık olarak Allah’ı ka­ bul etmesi, başka hiçbir varlığa beşer üstü bir sevgi ve itaat hissi duyma­ masıdır. Bunun tersini İslam, şirk ya da Allah’a ortak koşma olarak nite­ ler. Yani yalnızca Allah’a bağlanmak ve onun üstün güç olduğunu kabul etmek varken başkasını/başkalarını da üstün güç olarak görüp onlara da bağlanmak veya herhangi bir konuda herhangi bir varlığı ya da şeyi Allah’a denk tutmak şirk olarak görülür. Şirk ise Allah’ın asla bağışlama­ yacağı büyük bir günah olarak tanımlanır:

Allah kendisine ortak koşmayı elbette bağışlamaz, bundan başkasını dilediğine bağışlar. Allah’a ortak koşan kimse, şüp­ hesiz büyük bir günahla iftira etmiş olur ( 4. Nisa, 48).

Allah, kendisine ortak koşulmasını elbette bağışlamaz, bun­ dan başkasını dilediğine bağışlar. Allah’a ortak koşan kimse derin bir sapıklığa sapmış olur (4. Nisa, 116).

Allah’a ortak koşmaksızın ona yönelerek pis putlardan kaçı­ nın, yalan sözden çekinin. Allah’a ortak koşan kimse, gökten düşüp de kuşların kaptığı veya rüzgarın bir uçuruma attığı şe­ ye benzer (22. Hac, 31).

Kur’an’ da şirk inancı ilah, şerik, şefi’, veli, nasir gibi kavramlarla da ifade edilir. Bu kavramlarla müşriklerin Allah’tan başka ilahlar, ona or­ taklar, ondan başka şefaatçiler, yardımcılar, dostlar ya da tasarruf sahip­ leri edinmekte olduklarına dikkat çekilir. Bu kavramları şekillendiren ke­ limelerin ekseriyetle çoğul olarak kullanılması, Allah’a ortak koşulan şeylerin/varlıkların dünyada da ahirette de tapanlara bir fayda sağlama­ yacağının belirtilmesi (10. Yunus, 35-36; 28. Kasas, 62-64, 74-75; 34. Se­ be, 31- 33), ayrıca Kur’an’da, Allah elçilerine karşı mücadele edip, toplu­ lukları saptıranların genellikle servet ve itibar sahibi kimseler olduğunun bildirilmesi, şirkin ferdi olmaktan çok, belli menfaat ve amaçlar etrafında şekillenen zümrelerin davranış biçimi olduğunu gösterir.

Tevhid inancı doğrultusunda Kur’an, cahiliye dönemi Araplarının Allah inancının yanlışlığını vurgular ve onu eleştirir. Onların Allah’ı ge­ reği gibi takdir edemediklerine vurgu yapar (22. Hac, 74; 39. Zümer, 67;En’am, 91). Benzer şekilde Yahudiler ve Hıristiyanlar gibi grupları da eleştirir ve tevhit inancına davet eder.

De ki: “Ey Kitab ehli, ancak Allah^‘a kulluk etmek, ona bir şeyi ortak koşmamak, Allah’ı bırakıp birbirimizi rab olarak benim­ sememek üzere, bizimle sizin aranızda müşterek bir söze ge­ lin.” Eğer yüz çevirirlerse, “Bizim Müslüman olduğumuza şahit olun.” deyin (3. Al-i İmran, 64).

And olsun ki, “Allah ancak Meryem oğlu Mesih’tir. ” diyenler kafir oldular. Oysa Mesih, “Ey İsrailoğulları, Rabbim ve Rabbi­ niz olan Allah’a kulluk edin; kim Allah’a ortak koşarsa muhak­ kak Allah ona cenneti haram eder, varacağı yer ateştir, zulme­ denlerin yardımcıları yoktur.” dedi (5. Maide, 72).

islam’da Esmai Hüsna (güzel isimler) olarak adlandırılan ilahi isimler için daha çok sıfat terimi kullanılmıştır. Söz konusu kavramlar, İslam’ın uluhiyyet anlayışını eğitim öğretime elverişli bir şekilde anlat­ mak amacıyla Allah’ın zatını tanıtan (zatı) ve kainatı yaratıp idare ettiği­ ni ifade eden (fiili)sıfatlar olmak üzere ikiye ayrılır. Sıfatlarla, Allah, in­ sanın tecrübe dünyasından terimlerle tanıtılmaya çalışılmıştır. Zira mut­ lak aşkın bir varlığın tanıtılması için tecrübe dünyasında kullanılan keli­ melere başvurmaktan başka bir imkan bulunmamaktadır. Bu sebeple sıfatlar tenzihi (selbi) ve sübuti olmak üzere iki grupta mütalaa edilmiş­ tir. Tenzihi sıfatlar yaratılmışlara mahsus acz ve eksiklik ifade ettiklerin­ den zat-ı ilahiyeden nefyedilmesi gereken nitelikler olup Allah’ın varlığı için başlangıç ve son belirlememek (kıdem, beka), yaratılmışlara benze­ memek (muhalefettin li’l-havadis), başkasına muhtaç olmamak (kıyam bi nefsih) ve şeriki bulunmamak (vahdaniyyet) şeklinde özetlenir. Sü­ buti sıfatlar da Allah’ın ezeli-ebedi diri (hayat), bilen (ilim), işiten (sem’) ve gören (basar) olması, irade ve kudrete sahip bulunması, peygamber­ leri vasıtasıyla kullarına mesaj (kelam) göndermesi diye sıralanır.

İslam inanç esasları, kaynağını temel olarak Kur’an’a dayandırır. Genel anlamda iman konuları Kur’an’ın tamamından oluşur. Buna göre Kur’an’ın bütün ayetlerinde belirtilen hususlara inanıp bağlanmak ima­ nın kapsamına girer. Esasen Kur’an’ın bütün sure ve ayetlerinin, Allah ta­ rafından Hz. Muhammed’e indirilmiş vahiyler olduğunu hiçbir tereddü­ de yer bırakmayacak şekilde benimsemek son peygamberi tasdik etme­ nin diğer bir ifadesidir. Bununla birlikte ilk dönemlerden itibaren İslam alimleri eğitim ve telif açısından kolaylık sağlanması amacıyla, muhte­ melen Cibril hadisinden de esinlenerek (Buhar!, “Iman”, 37; Müslim,”Iman”, 1-7) iman esaslarını altı noktada toplamış (usı11-i sitte), genellikle Sünni alimler, eserlerinde bu esasları üç ana konuda (usı11-i selise) bir­ leştirmiştir. Bunlar da uluhiyyet, nübüvvet ve sem’iyyat bölümleridir. Bu alimler irade ve kader meselesini uluhiyyetin sıfatlar bahsi içinde, kitap­ lar ve melekler konusunu da nübüvvet bölümü içinde mütalaa etmiştir.

Klasik kelam literatüründe imanın içeriği ve sınırı ele alınırken onun İslam’ dan farklı olup olmadığı meselesi tartışma konusu yapılmış­ tır. Bazıları iman ile İslamın sözlük anlamlarından hareketle bunların birbirinden farklı olduğunu ileri sürseler de genelde İslam alimleri, keli­ melerin terim anlamlarını göz önünde bulundurarak bunların aynı şeyi ifade ettiğini belirtmiştir. Bu alimlerden bazıları iman ile İslam’ın bir şe­ yin içi ve dışı gibi olduğunu, yani bunların birbirlerini tamamlayan şey­ ler olduklarını ve birinin olmadığı yerde diğerinden de söz edilemeye­ ceğini vurgulamıştır.

İman açısından İslam, insanları temelde inananlar ve inanmayan­ lar şeklinde iki kategoriye ayırmakta, ayrıca inanmayanları da kendi aralarında kafirler, müşrikler ve münafıklar gibi gruplara ayırmaktadır. Kafir terimi genel anlamda Allah’ın kudret, irade, hükümranlık ve ben­ zeri güç ve sıfatlarını inkar eden anlamında kullanılmaktadır. Müşrik, Allah’a ait olması gereken hak ve yetkileri ya da isim ve sıfatları başkala­ rında da görendir. Münafık ise dış görünüşü ile inanan gibi görünmekle birlikte gerçekte inanmayan, ikiyüzlü bir kişiliğe sahip olan kişidir.

Erken dönem İslam tarihinde bilhassa Basra’da Hasan el-Basri’nin çevresinde oluşan bir züht hareketi dikkati çekmiştir. Bu hareket, nefsi arınmaya, tevazuya ve bireysel dindarlığa vurgularıyla ön plana çıkmış ve zamanla tasavvuf olarak adlandırılacak olan bir geleneğin oluşumuna ze­ min hazırlamıştır. Hasan el-Basri’nin saygın kişiliği, engin kültürü ve etkili konuşmaları sayesinde bu anlayış Basra’yı aşarak Horasan’ dan Mısır’a ka­ dar İslam dünyasının çeşitli bölgelerine yayılma imkanı bulmuştur.

Başlangıçta tasavvufun bir zihin hareketi değil gönül hareketi ola­ rak ortaya çıkmış olması dikkat çekicidir. Ancak bu hareket zamanla baş­ lıca iki farklı çizgide gelişmiştir. Ebu Sa’id el-Harraz, Cuneyd el-Bağdadi, Haris el-Muhasibi, Serrac, Kelabazi, Kuşeyri ve Gazzali gibi mutasavvıfla­ rın temsil ettiği Sünni karakterli birinci çizgi geleneksel İslam’ı koruma, diğer dini ilimlerle uyumlu kalma çabasını sürdürmüştür. Bayezid-i Bis­ tami, Hakim et-Tirmizi, Hallac-ı MansGr, Ebu Sa’id Ebu’l-Hayr, İbnu’l­ Arabi, lbnu’l-Farız gibi mutasavvıfların temsil ettiği ikinci çizgi ise büyük ölçüde dış kültürlerden aldığı yeni etkilerle her alanda külli hakikate ulaşma yetkisini kendinde gören, bu sebeple zaman zaman geleneksel dini ve akli ilimleri küçümseyerek dini, varlığı, evreni, oluşu ve insanı yeniden yorumlayan ve buna uygun bir hayat felsefesi oluşturan bir dü­ şünce hareketi haline gelmiştir. Özellikle bu ikinci akımın başta vahdeti vücut olmak üzere çeşitli inanç, düşünce ve yaşam tarzları erken dönem­ lerden itibaren İslam’ın tevhit akidesine aykırılık, Kur’an ve Sünnet kay- . naklı özgün İslami anlayışa ters olmakla eleştirilmiştir.

İslam tarihinde erken dönemlerden itibaren çeşitli mezhepleşme hareketleri ortaya çıkmıştır. Henüz Hz. Ali’nin hilafeti döneminde orta­ ya çıkan Şii ve Harici temayüller, gerek ortaya çıkış sebepleri gerekse sürekli biçimde savundukları görüşler ve sergiledikleri tavır itibarıyla si­ yasi fırka olarak kabul edilmiştir. Şia, halifenin Hz. Ali neslinden olması­ nı şart koşup bunun dışındakileri gayri meşru saymış, Hariciler ise halife için dini erdemlerin tamamını içeren takvadan başka hiçbir şart ileri sür­ memiştir. Şia içerisinde sonraki dönemlerde birçok alt grup ortaya çık­ mıştır. Şia’nın ana ekseninde yer alan İsnaaşeriyye Şiası, nübüvvetin Hz. Muhammed’le sona erdiğini kabul etmekle birlikte peygamberlere has olan gayb bilgisiyle günahtan korunmuşluk vasfının on iki imamda de­ vam ettiğini kabul etmiştir.

Erken dönemlerde ortaya çıkan Mutezile ise Allah’ın isim ve sıfat­ ları gibi teolojik konularda akla ve muhakemeye daha fazla vurgu ya­ pan yaklaşımlarıyla dikkati çekmiştir. Yine erken dönemlerden itibaren ana gövde bir mezhep hareketi olarak kabul edilen Ehli Sünnet ekolü Şia’nın ve Mutezile’nin dışındaki yapısıyla dikkati çekmiştir. Ehli Sünnet içerisinde de kelami açıdan Eşarilik ve Maturidilik, fıkhi açıdan da Ha­ nefilik, Şafiilik, Malikilik ve Hanbelilik gibi akımlar ortaya çıkmıştır.

Prof. Dr. Şinasi Gündüz

Mekke’de Hz. Muhammed’in davetiyle başlayan İslam mesajı kısa zamanda hızla yayıldı. Özellikle Medine döneminde Mekkeli müşriklerle imzalanan Hudeybiye Antlaşması İslam’ın yayılış tarihinde bir dönüm noktası teşkil etti. Bu sayede İslamiyet Arap yarımadasında hızla yayıl­ maya başladı. Hicretin 9. (630-31) yılı ise “elçiler yılı” olarak meşhur ol­du.

Mekke’nin fethedilmesi, ardından Hevazinliler’in İslamiyet’i benim­ semesi, bir yıl sonra Sakifliler’in Medine’ye gelerek biat etmesi ve Kuzey Arabistan’ın Tebük Seferi ile İslam hakimiyeti altına girmesi üzerine Arap kabileleri Medine’ye heyetler yollayıp Müslüman olduklarını bildi­ riyor, dini bizzat tebliğcisinden öğrenmek istiyor, bazen de kabile men­ suplarına öğretmen gönderilmesini talep ediyordu.

Hz. Muhammed sonrası Hulefa-i Raşidin olarak anılan Dört Halife döneminde sırasıyla Hz. Ebubekir, Ömer, Osman ve Ali halife olarak başa geçti. On iki yıl kadar hilafet görevinde bulunan Hz. Osman’ın hi­ lafetinin ikinci yarısında bazı sorunlar yaşanmaya başlandı. Hz. Ali dö­ neminde ise ciddi tartışmalar ve savaşlar ortaya çıktı. Öyle ki önce Hz. Aişe ve Hz. Ali taraftarları arasında baş gösteren siyasal rekabet ve bu­ nun neticesinde yaşanan Cemel savaşı (Ms 656) sonra da Hz. Ali ile Mu­ aviye arasındaki muhalefetten kaynaklanan Sıffın savaşı Müslümanlar arasında çekişmelerin ve uzun süre devam eden tartışmaların oluşması­ na kapı araladı. Dört Halife sonrası dönemde de siyasal çekişmeler var­ lığını sürdürdü ve yer yer Müslümanlar arasında şiddet olayları yaşandı.

Diğer taraftan bu dönemde İslam düzenli bir şekilde yayılmaya devam etti. Hz. Peygamber’in vefatının ardından bir kısım Arap kabilele­ rinin başlattığı ‘ridde’ hareketinde Hz. Ebu Bekir’in ortaya koyduğu ka­ rarlı tutum Müslümanların Arabistan yarımadasında güçlenmesini sağla­ dı ve İslam, çöküş dönemlerine giren Bizans ve Sasani devletlerinin zaaf­ larını değerlendirerek yeni coğrafyalara yerleşti. Hulefa-i Raşidin devrin­ de birçoğu barış yoluyla gerçekleşen fetihlerle Suriye, Filistin, Irak, Mısır, Tunus, Kıbrıs, İran ve Horasan İslam topraklarına katıldı. Bu bölgelerde yaşayan halkın büyük kısmı islamiyet’i kabul etti, diğerleri de dini özgür­ lüğe ve hukuki özerkliğe sahip olarak varlıklarını sürdürdü.

Prof. Dr. Şinasi Gündüz

Hz. Muhammed’in yaşantısındaki Medine dönemi İslam toplumu­ nun teşkilatlanması, dışa açılması ve İslam mesajının yayılması ağırlıklı­ dır. Hz. Peygamber’in, hicretten hemen sonra yaptığı ilk şey, Mekke’de­ ki. evlerini terk ederek Medine’ye göç eden muhacirlerin barınma ve benzeri günlük ihtiyaçlarını çözmek olmuştur. Bu doğrultuda o, onların her birini Evs veya Hazrec kabilesinden bir Müslümanla kardeş ilan et­ miştir. Peygamber’in yaptığı bir diğer önemli faaliyet, ağırlığını Mekkeli ve Medineli Müslümanlarla, Yahudilerin teşkil ettiği yeni Medine toplu­ munu oluşturan grupları kendisinin başkanlığında bir şehir devleti ha­ linde teşkilatlandırmaktır. Bu doğrultuda o, Müslümanlar, Yahudiler ve gayrimüslim Araplar arasında barış ve güven içinde bir arada yaşamanın şartlarını bir metinle belirlemiştir. Medine Vesikası ya da Sözleşmesi ola­ rak adlandırılan bu metin Medine’de kurulan şehir devletinin adeta bir anayasası olmuştur. Bu sözleşme, kabileyi esas alan üyelik anlayışı ve dar otorite kalıpları yerine yeni bir siyasi üyelik tanımı getirmiş, ardın­ dan devlet siyasi güç olarak örgütlenmiş ve yayılmaya başlamıştır.

Hz. Muhammed Medine’de toplumun sosyal ve siyasal yapılan­ masını belirleyen bu adımları atarken Kureyşliler, mallarının büyük bir kısmını bırakarak hicret eden Müslümanların Mekke’de kalan mallarını zimmetlerine geçirdiler. Kureyşliler, Müslümanların geride bıraktıkları mal ve mülkleri de kullanarak Arap yarımadasının güney ve kuzey isti­ kametlerine doğru ticaret kervanları düzenlemekteydiler. Doğal olarak bu durum, muhacir Müslümanları oldukça rahatsız etmekteydi. Sonun­ da Müslümanlar, Ebu Sufyan’ın idaresinde olan bir ticaret kervanına, Suriye’den dönerken Bedir’de baskın düzenlemek için harekete geçti­ ler; kervan bu baskından kurtuldu. Ancak Ebu Cehil kumandasındaki müşriklerden oluşan bir ordu Bedir’de Müslümanlarla karşı karşıya gel­ di (Ms 624). Bu savaşı Müslümanlar kazandı ve savaşta müşriklerin bir­ çok ileri geleni öldü. Bundan yaklaşık bir yıl sonra müşrikler Bedir’in intikamını almak üzere yeniden büyük bir orduyla Müslümanlara karşı saldırıya geçti. Uhud eteklerinde iki ordu karşı karşıya geldi ve başlarda Müslümanların lehine gelişen çatışmalar sonradan aleyhine dönmeye başladı. Ancak sonuçta Müslümanların tepelere çekilmesiyle müşrikler tekrar Mekke’ye döndü. Mekkeli müşriklerin Müslümanlara yönelik bir diğer büyük saldırı girişimi, Müslümanların Medine etrafına hazırladık­ ları taktik savunma planı ile sonuçsuz kaldı. Bir müddet kuşatmada bu­ lunan Mekkeliler sonuçta Müslümanlarca hazırlanan hendekleri geçe­ meyerek kuşatmayı kaldırmak zorunda kaldı.

Hz. Muhammed, Medine’ye hicret ettiği sırada şehir halkının yarı­ ya yakın nüfusunu teşkil eden Yahudilerle baştan itibaren olumlu ilişki­ ler kurmaya çalıştı ve onlara karşı hoşgörülü davrandı. Medine Sözleş­ mesinin tarafları arasında onlar da vardı. Ancak çok zaman geçmeden Medine’deki Yahudiler, Müslümanlara karşı çeşitli tacizlerde bulunarak anlaşma maddelerini ihlal etmeye başladı. Örneğin, Ben! Kaynuka çarşı­ sına giden Müslüman bir kadının tacize uğraması ve yardım için gelen sahabinin tacizi yapan Yahudi’yi öldürmesi, kendisinin de şehit edilmesi üzerine bu kabileyle yapılan antlaşma bozulmuş oldu. Hz. Peygamber Şevval 2 (Nisan 624) tarihinde Ben! Kaynuka’nın üzerine yürüdü ve on­ ları kuşatma altına aldı. Sonunda bu kabile mensupları Medine’yi terk et. Bir diğer Yahudi kabilesi olan Nadiroğulları ise Hz. Peygamber’e su­ ikast tertip etti. Üzerine bir taş yuvarlamak suretiyle Peygamber’i ve ya­ nındakileri öldürmeye teşebbüs ettiler. Durumu fark eden ve bu suikast­ tan kurtulan Hz. Peygamber onlardan on gün içinde şehri terk etmelerini istedi. Sonunda onlar da Medine’den ayrıldı. Bir diğer Yahudi kabilesi olan Kureyzaoğulları ise Ahzab ya da Hendek savaşında Müslümanların düşmanlarıyla gizliden ittifak yaparak Müslümanlara ve Medine Sözleş­ mesine ihanet etti. Böylelikle onlarla yapılan ittifak da sona ermiş oldu.

Medine döneminde yaşanan en önemli olaylardan birisi Hudeybi­ ye Antlaşması’dır. Hicri altıncı yılda (628) Mekkelilerle yapılan bu ant­ laşma sonrası Hz. Muhammed ve Müslümanlar tslam’ın yayılışı faaliyet­ leri açısından önemli bir fırsat elde etti. Bu antlaşmanın hemen sonra­ sında Fetih suresi nazil oldu. Bu antlaşma ile başlayan dönemde Hicaz bölgesinin dört bir tarafına Müslüman tebliğciler gönderildi; ünlü ko­ mutan Halid b. Velid de dahil Mekke’nin birçok önemli siması Müslü­ man oldu. Bir süre sonra Mekkeli müşrikler bu antlaşmayı bozdu ve Müslümanlar 630 yılında Mekke’yi fethetti. Çatışma olmaksızın ve kan akıtılmaksızın Mekke’ye giren Hz. Muhammed, Mekkelilere karşı engin bir hoşgörü gösterdi, intikam peşinde koşmadı.

Mekke’nin fethi sonrası da Medine’ de yaşamayı sürdüren Hz. Mu­ hammed hacca gitmek için hazırlığa başladı ve bütün Müslümanların katılmasını istedi. 26 Zilkade 10 (23 Şubat 632) tarihinde yanında ha­ nımları ve kızı Fatıma olduğu halde Müslümanlarla beraber Medine’den hareket etti; Arafat vadisinde sayıları yüz yirmi bini aşan ashabına Veda Hutbesi diye anılan meşhur konuşmasını yaptı. İslam’ın birçok temel esasları gibi bu konuşmada Hz. Muhammed tüm Müslümanlara şu vur­ guyu da yaptı: “Gerçekte ben size öyle bir şey bırakıyorum ki ona sıkı sarılır da sebat ederseniz dalalet ve sapıklığa düşmezsiniz; bu Allah’ın Kitabı ve onun peygamberinin sünnetidir. “

Hz. Peygamber, hicretin 11 . yılında hastalandı ve eşi Hz. Aişe’nin kolları arasında “ma’a’r-refikı’l-a’la” (en yüce dosta) sözüyle ruhunu tes­ lim etti (13 Rebiulevvel 11/8 Haziran 632, Pazartesi).

İslam’ın Mekke’de tebliğine ve tutunmasına imkan görmeyen Hz. Muhammed, Medinelilerle yaptığı Birinci ve İkinci Akabe Biatlarından sonra kendilerine himaye vaat eden Yesrib’e (Medine) hicret etmeleri için Müslümanlara izin verdi. İkinci Akabe Biatı’ndan sonra Hz. Muhammed’in hicrete izin vermesi üzerine ilk defa Amir b. Rebia ile hanı­ m_ı Leyla bint Ebi Hamse, Yesrib’e göç etti, ardından diğer sahabiler kafi­ leler halinde Mekke’den ayrılmaya başladı.

Mekke’nin yönetim ve istişare merkezi olan Darunnedve’de top­ _lanan müşrik Araplar İslamın önlenemeyen gelişmesi ve artık Mekke sı­ nırlarını aşan yaygınlığı karşısında son bir hamle yapmaya karar verdiler ve Ebu Cehil’in teklifiyle Resulullah’ı öldürmeyi planladılar. Suikast ni­ yetinden vahiy yoluyla haberdar olan Hz. Peygamber, Ebu Bekir’le bir­ likte hicret hazırlığına başladı. Hz. Peygamber ve Ebu Bekir bir gece Mekke’den ayrılıp Sevr dağındaki mağaraya saklandılar. Üç gün sonra kılavuzlarının getirdiği develere binerek Yesrib’e doğru yola çıktılar (1 Rebiulevvel/13 Eylül 622). Yesrib’e ulaşınca şehir halkı kendisini büyük bir coşku ile karşıladı. Resulullah, devesinin çöktüğü yerin en yakınında bulunan Ebu Eyyı1b el-Ensan’nin evine misafir oldu. Onun hicreti sefıe­ biyle Yesrib şehri Medine (Medinetu’r-Resul) adını aldı.

Hicret birçok açıdan İslam tarihi için bir başlangıç/milat oldu ve bu nedenle Müslümanlar takvimlerini Hicret’le başlattılar. Hicret, Müs­ lümanların baskı ve zulümden kurtulmaları ve sosyal ve siyasal açıdan özgürleşmeleriydi. Yine Hicret, Hz. Muhammed önderliğinde yeni bir merkezde oluşturulacak olan siyasal yapılanmanın başlangıcıydı. Bir başka açıdan ise Hicret, Müslümanlar için bireysel anlamda alışkın ol­ dukları yerleşik yaşamlarından, mal ve mülklerinden feragat etmeleri ve Allah ve Resulü için fedakarlıkta bulunmaları anlamına gelmekteydi.

Hz. Muhammed, farklı rivayetler arasında genel kabul gören ka­ naate göre Fil Vak’ası’ndan elli (veya elli beş) gün sonra Rebiülevvel ayının 12’sinde (20 Nisan 571) Pazartesi günü Adnaniler’in ana yurdu kabul edilen Mekke’de dünyaya geldi. Babası Abdullah o doğmadan kı­ sa bir süre önce vefat etmişti; annesi ise doğumdan bir süre sonra vefat etti. Dolayısıyla yetim olarak doğan Hz. Muhammed kısa bir süre sonra annesini de kaybetmiş oldu. İlk yıllarını sütannesi Halime’nin yanında geçirmiş olan Hz. Muhammed’in annesinin ölümü sonrası bakımını de­ desi üstlendi. Dedesi Abdülmuttalib, ölümünden önce sekiz yaşında olan Muhammed’in bakımını Abdullah ile anne-baba bir kardeş olan E­ bu Talib’e vasiyet etti. Ebu Talib, ölümüne kadar Hz. Muhammed’in ba­ kımını üstlenerek onu himayesi altına aldı.

Peygamberlik öncesi dönemdeki yaşantısında Hz. Muhammed’in içinde yaşadığı müşrik Arap toplumunun putperestliğinden uzak durma­ ya çalıştığı, ahlaka, adalete, yardımseverliğe ve benzeri erdemlere önem verdiği dikkati çeker. Öyle ki onunla ilgili olarak kullanılan Muhamme­ dü’l-emin (güvenilir Muhammed) ifadesi onun bu üstün özelliğine işaret etmektedir. Yine bu dönemde Hz. Muhammed her zaman zayıfların ve ezilenlerin yanında olmaya gayret etmiş, Hılfu’l-Fudul gibi çeşitli yardım kuruluşlarında görev yapmıştır. Bu dönemde Hz. Muhammed her zaman sorun çözen bir hakem olarak halkın genel teveccühünü kazanmıştır. Örneğin Miladi 605 yılında Kabe, Kureyşliler tarafından yeniden inşa edilirken Hacerü’l-Esved’in yerine konulması hususunda ortaya çıkan ve şiddetli bir çatışmaya dönüşmesi an meselesi olan anlaşmazlık, o zaman­ lar otuz beş yaşlarında olan Hz. Muhammed tarafından çözülmüştür.

Hz. Muhammed yirmi yaşını geçtiği sırada ticari seyahatlere çıkma teklifleri alıyordu. Hastalandığı için bizzat gidemeyen bir tüccarın malla­ rını götürüp başarılı bir sonuç elde edince yeni teklifler aldı. Onun Hati­ ce bint Huveylid ile evlenmesi de bu ticari gelişmelerden sonra gerçekleşti. Bu evlilik sırasında kendisinin yirmi beş, Hatice’nin kırk yaşında ol­ duğu söylenmekle birlikte Hatice’nin daha küçük yaşlarda bulunduğu da rivayet edilmektedir. Hatice’nin yirmi sekiz yaşında olduğu yolundaki rivayet bazı araştırmacılarca daha makul olarak kabul edilmektedir.

İçinde yaşadığı cahiliye toplumunun şirk temelli inançlarından, zulüm ve kaosa dayalı toplumsal yapısıyla, ahlaki zaaflarından uzak du­ ran Hz. Muhammed’in, ciddi bir arayış içerisinde olduğu anlatılmakta­ dır. Onun zaman zaman şehirden uzaklaşarak sıklaşan aralıklarla Hira mağarasında uzlete çekildiği ve orada tefekkür ve murakabe şeklinde bir tür ibadet hayatı yaşadığı anlatılır. Nitekim Hira’da bulunduğu 610 yılı Ramazan ayının son on günü içinde bir gece, bazı rivayetlere göre pazartesi günü sabaha karşı melek Cebrail asli suretiyle gelmiş ve ona Kur’an’ın ilk ayetlerini getirmiştir.

Hz. Muhammed, getirdiği yeni mesajın Mekke’deki dini ve içtimai geleneği sarsıcı mahiyette oluşu sebebiyle önceleri gizli tebliğde bulun­ du ve üç yıl kadar sadece yakın çevresini dine davetle yetindi. Hz. Pey­ gamber o andan itibaren çevresindeki insanları lslam’a davet etmeye başladı. Bu davet üç yıl kadar gizlice sürdü. Önce eşi Hatice, ardından yakın dostu Ebu Bekir, Ali b. Ebi Talib ve Zeyd b. Harise, kızları Zeyneb, Rukıyye ve Ümmü Gülsüm Müslüman oldu. Üç yıllık gizli davet sırasın­ da Hz. Ebu Bekir’in yakın dostları olan Osman b. Affan, Zübeyr b. Av­ vam, Abdurrahman b. Avf ve Talha b. Ubeydillah gibi kişiler de lslam’ı benimsediler. Dördüncü yıldan itibaren belli bir sayıya ve güven duygu­ suna erişen ilk cemaat kendini belli eder etmez Mekkeli müşriklerin şid­ detli hücum ve işkencelerine maruz kaldı. Mekke’nin ileri gelenleri ve li­ derleri bu yeni dini kesinlikle kabul edilemez ve Mekke’nin sosyal, siya­ sal ve ekonomik yapısı için tehlikeli buluyorlardı. Zira onlara göre insan­ ları yalnızca Allah’ın tek ilahlığını ve rabliğini kabul etmeye davet eden bu inanç, Mekke’de kurulu olan yapıları ve inançları temelinden sarsa­ cak bir şeydi. Zira Araplar o dönemde Allah’ın varlığına inanmakla bir­ likte onun aşkınlığından dolayı alemden adeta elini eteğini çekmiş olan bir üstün güç olduğuna inanıyor; Allah adına yeryüzünde insanlar üze­ rinde egemenlik yetkisinin Lat, Menat, Uzza gibi birtakım tanrısal varlık­ larla kabile reisleri, toplumsal liderler, zenginler ve güçlülerde olduğunu kabul ediyorlardı. Bir bakıma bunlar Allah adına toplumda egemenlik tesis etmişlerdi. Bu yeni din ise bütün bunları tersyüz ederek, yalnızca Allah’ın uluhiyetini ve üstünlüğünü savunuyordu. Bu yeni söylemin bastırılması ve bu dinin yayılmasının engellenmesi için müşrikler, bu dinin, tespit ettikleri taraftarlarına acımasız bir takibat başlattılar.

Hz. Muhammed bir gün Safa tepesine çıkarak bütün Mekkelilere açıktan İslamiyet’i tebliğ etmeye karar verdi ve orada toplananlara şunları söyledi: “Ey Kureyşliler, size şu dağın arkasında bir düşman birliği var de­ sem inanır mısınız?” “Evet, senin yalan söylediğini hiç görmedik.” cevabı­ nı alınca konuşmasına şöyle devam etti: “Öyleyse ben büyük bir azaba uğrayacağınızı size haber veriyorum. Allah bana en yakın akrabalarımı uyarmamı emretti. Allah’tan başka ilah yoktur demediğiniz sürece size ne bu dünyada ne de ahirette bir faydam dokunur.” (Belazuri, I. 120).

Kureyşliler, Hz. Muhammed’in İslam’a davet faaliyetlerine engel olması için amcası Ebu Talib ile üç defa görüştü. Ebu Talib birinci müra­ caatı gönül alıcı bazı sözlerle savuşturdu. İkincisinde Kureyşliler tehdit edici ifadeler kullanınca Resulullah’ı çağırdı ve kabilesine karşı daha fazla direnemeyeceğini söyledi. Amcasının kendisini artık himaye etme­ yeceğini düşünen Hz. Peygamber şöyle dedi: “Bu işten vazgeçmem için güneşi sağ elime, ayı da sol elime verseler hiçbir şey değişmez, Allah bu dini üstün kılıncaya kadar çalışacağım veya bu uğurda öleceğim.” (tbn Hişam, 1. 266). Bu arada bazı Kureyşliler’in bizzat Hz. Peygamber’le gö­ rüşüp onu davasından vazgeçirmeye çalıştıkları, kendisine para ve mevki teklifinde bulundukları da kaydedilmektedir.

Hz. Peygamberin Mekke döneminde en dikkat çekici gelişmeler­ den birisi Hz. Hamza ile Hz. Ömer’in Müslüman oluşlarıdır. Bu iki önemli şahsiyetin İslam’a girişi Mekke’de Müslümanların gücünü artır­ mış ve ciddi bir moral takviyesi yapmıştır. Ancak buna rağmen Müslü­ manlara yapılan baskı ve takibatlarda bir azalma olmamıştır. Nitekim aralarında Hz. Osman ve eşi Resulullah’ın kızı Rukıyye’nin de bulundu­ ğu bazı Müslümanlar Habeşistan’a hicret etmek durumunda kalmışlar­ dır. On bir erkekle dört kadından oluşan bu kafile MS. 615 yılında Habe­ şistan’a gitmiştir. Yaklaşık bir yıl sonra Hz. Peygamber yüz sekiz kişiden oluşan ikinci bir kafilenin de Ca’fer b. Ebi Talib önderliğinde Habeşis­ tan’a göç etmesine izin vermiştir. Müşriklerin Mekke’de kalan Müslü­ manlara yönelik baskı ve saldırıları artarak devam etmiş ayrıca Müslü­ manlar yaklaşık üç yıl (617-620) toplumdan tecrit edilmiş bir şekilde tam bir sosyoekonomik boykot ve kuşatma altında yaşamak durumun­ da kalmışlardır. Kuşkusuz bu durum, Mekke döneminde Müslümanla­ rın yaşadıkları en zor anlar olarak hafızalarda kalmıştır. Nübüvvetin 10. yılında Ebu Talib ile Hz. Hatice’nin üç gün arayla vefat etmesi (10 Rama­ zan/19 Nisan 620) Hz. Muhammed ve Müslümanlar için bir başka üzün­ tü kaynağı olmuş ve bu yıla “hüzün yılı” denilmiştir.

Hz. Peygamber Mekke’de artan baskılar karşısında kendisine İslam mesajını tebliğ etmede daha özgür bir ortam aramaya çalışmış ve bu ne­ denle Mekke dışına yönelmiştir. Bu amaçla yanına Zeyd b. Harise’yi ala­ rak Sakif kabilesinin yaşadığı Taife giden Hz. Muhammed’e Taif ileri ge­ lenleri kaba davranmışlar ve halkı kışkırtarak onun taşlanmasına ve şehir dışına çıkarılmasına neden olmuşlardır. Oldukça acı bir tecrübe olan bu olayda Hz. Muhammed Taiflilerin hidayete kavuşması için dua etmiştir.

620 yılı İslam tarihi açısından önemli bir gelişmeye kapı aralamıştır. Bu tarihte Hz. Peygamber, hac mevsiminde Yesrib’den gelen Hazrec ka­ bilesine mensup altı kişilik bir gruba İslamiyet’i tebliğ etmiş, onlar da İsla­ mı benimsemişlerdir. İçlerinden Es’ad b. Zucire, Yesrib’e dönerek bu yeni dini anlatıp bir yıl sonra tekrar Akabe’ de Resul -i Ekrem’le buluşma sözü verdi. Ensar zümresinin çekirdeğini oluşturan bu altı kişinin faaliyetleri neticesinde birçok Yesribli Müslüman oldu. Ertesi yıl onu Hazrecli, ikisi Evsli olmak üzere on iki kişi Resulullah’la gizlice Akabe’ de buluştu. Birin­ ci Akabe Biatı adıyla anılan buluşmada bu grup Allah’a ortak koşmamak, hırsızlık yapmamak, zina etmemek, çocuklarını öldürmemek ve iftira et­ memek üzere Hz. Muhammed’e biat etti. Hz. Peygamber Yesrib halkına Kur’an’ı ve islam’ı öğretmesi ve namaz kıldırması için Mus’ab b. Umeyr’i onlarla birlikte gönderdi. Mus’ab’ın bir yıl içindeki faaliyetleri Yesrib ileri gelenlerinin Müslüman olmasını sağladı. Nübüvvetin 13. yılı (Ms 622) hac mevsiminde ikisi kadın yetmiş beş Yesribli Müslüman Mekke’ye geldi ve hacdan sonra yine Akabe’de Resulullah’la gizlice buluştu ve Resulullah’a biat etti. Akabe Biatları, Müslümanların yeni bir merkez edinmeleri, sos­ yal ve siyasal anlamda yeniden yapılanmaları açısından bir dönüm nokta­ sı oldu. Bu gelişme İslam tarihindeki en önemli hadiselerden birisi, sosyal ve siyasal güç olma açısından bir başlangıç olan Hicret’e kapı araladı.

Kendisini, beyan, alemler için öğüt, doğruluk rehberi, yol gösteri­ ci, rahmet, müjdeci, açık bir delil ve nur olarak tanımlayan Kur’an, A­ rapça olarak nazil olan bir kutsal kitaptır.

O, Kuran’ı Allah’ın izniyle kendinden öncekini tasdik ederek, yol gösterici ve inananlara müjdeci olarak senin kalbine indir­ miştir (2. Bakara, 97) .

… Kuran uydurulabilen bir söz değildir. Fakat kendinden ön­ ceki kitapları tasdik eden, inanan millete her şeyi açıklayan, doğru yolu gösteren bir rehber ve rahmettir (12. Yusuf, 11 1).

Biz onu, anlayasınız diye, Arapça bir Kuran olarak indirdik (12. Yusuf, 2).

Kur’an metni ‘sure’ olarak adlandırılan farklı uzunluklardaki çeşit­ li bölümlerden oluşur; her bölüm ise ayetlerden meydana gelir. Bazı su­ reler yalnızca üç ayetten oluşurken bazıları ise yüzlerce ayetten meyda­ na gelmektedir. Kur’an surelerinin mevcut dizilişine göre ilk sure Fatiha son sure ise Nas’tır. Kur’an’ın nüzulü dikkate alındığında ilk nazil olan ayetler Alak surenin baş kısmıdır. Sure olarak ise Fatiha’nın Kur’an’ın ilk nazil olan suresi olma ihtimali yüksek olduğu düşünülmektedir.

Kur’an’ın yirmi üç yıllık bir sürede Mekke’de ve Medine’de nazil olduğu dikkate alındığında bazı surelerin Mekke’de bazılarının ise Me­ dine’de nazil olduğu anlaşılacaktır. Buna göre Mekke’de nazil olan su­ relere Mekki, Medine’de nazil olanlara ise Medeni denilmektedir. Sure­ lerin Mekki ve Medeni olmasıyla ilgili görüşler arasında en fazla kabul göreni, indiği yere bakılmaksızın hicretten önce nazil olan ayet ve sure­ lerin Mekki, hicretten sonra nazil olanların Medeni sayılması gerektiği şeklindedir. Yaygın olan görüşe göre surelerin seksen altısı Mekki, yirmi sekizi Medeni’dir. Bazı Mekki sureler içinde Medeni ayetler de bulun­ maktadır. Kur’an’ın Mekki olan ayetlerinde daha çok inanç konuların­ dan, müşriklerin içine düştüğü çelişkilerden, geçmiş ümmetlerin başına gelen hadiselerden, ahlaki ve insani değerlerden bahsedilmiş olup bu ayetler çoğunlukla kısa ve şiirsel bir anlatıma sahiptir. Buna rağmen Rahman suresi gibi bazı Medeni surelerin Mekki surelerdeki üslubu ta­ şıdığı da görülmektedir.

Hz. Muhammed’in yaşadığı dönemde Mekke’de Allah’a ortak koşma, putperestlik, kabileci, maddeci, hazcı bir ahlak ve hayat anlayışı hakim olduğu için bu dönemde nazil olan surelerde ağırlıklı olarak Al­ lah’ın birliğine, kudretine ve lütufkarlığına, ahiret gününe ve ba’s, haşir, amellerin karşılığı gibi ahiret meselelerine dair ayetlerle insanlarda mer­ hamet ve feragat duygularını geliştirmeyi, temel haklar bakımından in­ sanlığın eşitliği fikrine dayalı bir ahlak bilinci oluşturmayı hedefleyen ayetler geniş yer tutar. Bu surelerde genellikle tevhit ve ahiret konuları hakkında, insanın bizzat kendi oluşumundan, canlı ve cansız tabiattan ontolojik, kozmolojik ve psikolojik deliller gösterilir. “Dinin ana gayele­ ri” denilen din, can, akıl, mal ve nesebin korunması hususundaki temel hükümlerle fazilet ve ahlak prensipleri de Mekki surelerin ağırlıklı ko­ nularındandır. Daha çok Mekke döneminin ortalarında nazil olmaya başlayan ve hacimleri gittikçe genişleyen surelerde (mesela Hicr, İsra, Meryem, Enbiya, Şuara, Saffat, Zuhruf, Kamer, Nuh sureleri) Araplar’ın en azından bir kısmı hakkında bilgi sahibi oldukları Nuh kavmi, Ad, Se­ mud, İsrailoğulları gibi eski kavimlerle onlara gönderilmiş olan pey­ gamberlerin hayatından ibret ve ders almaya değer bilgiler verilerek Hz. Muhammed’in davet ettiği dindeki temel ilkelerin bütün peygamberle­ rin tebliğlerinde yer almış evrensel ilahı hakikatler olduğu, önceki pey­ gamberlerin de tebliğ faaliyetleri sırasında Hz. Muhammed’in çektikleri­ ne benzer sıkıntılar yaşadıkları ve bunlara göğüs gerdikleri, onların da­ vetlerini kabul edenlerin kurtuluşa erdikleri, inkar edenlerin ise Allah’ın mutlak yasası (Sünnetullah) gereğince helak olup gittikleri bildirilir.

Medeni surelerde ise Mekki surelerin ihtiva ettiği başlıca konula­ rın yanında ibadetler ve muamelat konuları ağırlık kazanmıştır. Medine şartlarında gelen ayetlerde, burada cereyan eden olaylarla ilgili başka konuların ve içe dönük yeni bir hitap tarzının ağırlık kazandığı görülür. Böylece bir yandan İslam dışı topluluklarla (müşrikler, münafıklar, Ehl-i Kitap), öte yandan yeni İslam toplumunun içyapısıyla ilgilenmek, iç dü­ zenini kurmak ve geliştirmek gerekiyordu. Nitekim seksen sekiz yerde tekrar edilen “ey iman edenler” şeklindeki hitap tarzının tamamı Medi­ ne’de inen ayetlerde yer almaktadır. Başta Medeni surelerin en uzunlarrından olan Bakara ve Al-i lmran olmak üzere bu dönemde inen bazı surelerde Yahudiler’e ve genel olarak Ehl-i Kitaba, onların tarihlerine ol­ dukça geniş yer verilmiştir.

İslam’ın tarihte hızlı yayılışı ve kısa zamanda birçok farklı etnik unsurun İslam egemenliğine girmesi ve Müslümanlaşması, metin olarak Arapça olan Kur’an’ın anlaşılması açısından yerli dillere tercüme edil­ mesi çalışmalarını ortaya çıkardı. Bu çerçevede Kur’an ilerleyen zaman içerisinde Farsça, Türkçe ve benzeri dillere çevrildi. Kaynaklarda belir­ tildiğine göre ilk tercüme Farsça’ya çok yakın olan Huzistan diliyle yapı­ lan, Mu’tezile alimi Ebu Ali el-Cübbai’ye (ö. 303/916) ait çeviridir. Ca­ hız’ın verdiği bilgilerden anlaşıldığına göre Musa b. Seyyar el-Esvar1 de Kur’an’ı Farsça’ya çevirmiştir. tık Türkçe Kur’an tercümesinin tarihi ve mütercimi ise bilinmemektedir; ancak bu çalışmanın Hicri 4-5. (Ms 10-1 1) yüzyıllarda gerçekleştiği sanılmaktadır. Kur’an’ın çeviri faaliyetleri özellikle son yüzyıllarda hızla artmıştır; öyle ki bugün dünyanın yaygın olarak konuşulan hemen her dilinde Kur’an tercümeleri bulunmaktadır. Ortaçağ’da bazı gayrimüslimlerin de çeşitli amaçlarla kısmen ya da ta­ mamen Kur’an çeviri çalışmaları yaptıkları bilinmektedir. Bu çeviri faali­ yetlerinin iki temel amacından birisi Müslümanların temel kaynağını ta­ nıyarak ona karşı reddiyelerde bulunmak bir diğeri ise Müslümanlara karşı yürütülecek misyonerlik benzeri faaliyetlerde Kur’an metinlerini kullanmaktır. Örneğin Batı dillerine yapılmış ilk Kur’an tercümesi olan Robertus Ketenensis (Retinensis) ile Hermannus Dalmata’nın Latince tercümesi (1143) bu düşüncelerle kaleme alınmıştır.

Hem okunan ve ezberlenen hem de yazılan bir vahiy olarak Kur’an, henüz Hz. Muhammed döneminde birçok sahabi tarafından ez­ berlenmiş ve ‘vahiy katibi’ adı verilen kişilerce parçalar/fragmentler ha­ linde yazıya geçirilmiştir. Hz. Peygamber, gelen vahiyleri öncelikle in­ sanlara tebliğ etmiş ardından da bunu vahiy katiplerine yazdırmıştır, ay­ rıca birçok kişi Kur’an metinlerini ezberlemiştir. Hz. Peygamber tarafın­ dan görevlendirilen vahiy katipleri, nazil olan ayetleri develerin kürek ve kaburga kemikleri, tabaklanmış deri parçaları, taşlar, hurma dalları, seramik parçaları, tahta, parşömen ve papirüs gibi çeşitli malzemeler üzerine yazmışlardır. Kur’an ayetlerinin Hz. Peygamber’in sağlığında bir araya getirilerek kitap şeklini aldığına dair bir bilgi bulunmamaktadır. O dönemde Kur’an’ın iki kapak arasına alınmamasının asıl sebebi Resulul­ lah hayatta olduğundan vahyin ne zaman kesileceğinin bilinmemesidir. Çeşitli kaynaklarda Ramazan aylarında Hz. Muhammed ile Cebrail’in o güne kadar inen ayetleri birbirlerine karşılıklı olarak okudukları, dolayı­ sıyla o güne kadar inzal olmuş olan Kur’an metnini baştan aşağı tekrar ettikleri anlatılmaktadır.

Hz. Muhammed’in vefatı öncesi dönemde son ayetin “Bugün si­ zin için dininizi ikmal ettim …” (5. Maide, 3) şeklinde başlayan ayet ol­ duğu ifade edilir. Bunun akabinde Hz. Muhammed vefat etmiş ve böy­ lelikle Kur’an’ın vahyi son bulmuştur. Peygamberin vefatından sonra Kur’an’ın derlenip toplanması çalışmaları başlamıştır. Bu çalışmalar önemli ölçüde buna duyulan bir ihtiyaçtan kaynaklanmıştır. Zira özellikle Yemame savaşı ile diğer bazı savaşlarda hafız sahabilerden bir kıs­ mının şehit olması, başta Hz. Ömer olmak üzere birçok Müslümanı te­ laşlandırarak harekete geçirmiştir. Kaynaklarda anlatıldığına göre Kur’an’ın toplanması (cem) fikrini Halife Ebu Bekir’e açan Hz. Ömer bu hususta onu ikna etmiş, Hz. Ebu Bekir de bu görevi Zeyd b. Sabit’e ver­ miştir. Yapılan duyuruyla, yanlarında yazılı Kur’an nüshaları ve parçala­ rı/fragmentleri olanların bu metinlerin Kur’an ayetleri olduğuna dair iki şahitle birlikte görevli heyete başvurmaları istenmiştir. Zeyd ve diğer heyet üyeleri son okumayı da dikkate alarak ashabın getirdiği yazılı me­ tinleri kontrol etmiş ve yazmışlardır. Böylece Kur’an yazılı malzeme ve ezber yardımıyla eksiksiz olarak toplanmış ve Hz. Ebu Bekir’e teslim edilmiştir. İki kapak arasındaki bu derlemeye ‘Mushaf’ adı verilmiş, bu kitap Ebu Bekir’den sonra Ömer’e, onun vefatı ile kızı ve aynı zamanda Resulullah’ın eşi olan Hz. Hafsa’ya intikal etmiştir.

Hz. Ömer ve Osman devrinde artan fetihlerle genişleyen İslam coğrafyasında Arapların dışındaki Müslümanlar, kendi bölgelerinde meşhur olan sahabinin mushaf ve kıraatiyle (okuyuşuyla) Kur’an’ı öğre­ nip okuyor, muhtemelen bu mushaflardan kendileri için özel nüshalar çıkarıyorlardı. Bu uygulama devam ederken “yedi harf” ruhsatına ve A­ rap dilinin yapısına bağlı olarak ortaya çıkan bazı kıraat farklılıklarını doğru biçimde değerlendiremeyenler, bunu önemli bir ihtilaf sebebi olarak gördüler ve ciddi tartışmalar başlattılar. Bu bağlamda ortaya çı­ kan tartışmalar bazı Müslümanları endişelendirdi. Örneğin Huzeyfe b. Yeman, Suriyeli ve Iraklı askerler arasındaki kıraat ihtilafından rahatsız oldu ve Halife Osman’ın yanına gelerek konuya bir çözüm bulmasını teklif etti. Muhtemelen başka şikayet ve ihtilafları da göz önünde bulun­ duran Hz. Osman, Hafsa’nın elindeki Ebu Bekir mushafını çoğaltarak belli başlı merkezlere göndermeye karar verdi. İstinsah ve çoğaltma işi için başkanlığını yine Zeyd b. Sabit’in yaptığı bir heyeti görevlendirdi. Yardımcılarla birlikte üyelerinin sayısı on ikiye ulaşan heyet çalışmaları­ nı başarıyla tamamladı ve orijinal nüsha Hafsa’ya iade edildi. Hicri 25-30 (Ms 646-651) yılları arasında gerçekleştirilen bu çalışma sonunda çoğal­ tılan Kur’an nüshaları Mekke, Küfe, Basra, Şam, Yemen ve Bahreyn’e gönderilmiş, bir nüsha da Medine’de bırakılmıştır.

Böylelikle Kur’an’ın derlenip iki kapak arasına alınması ve çoğal­ tılması işi tamamlanmıştır. Kur’an, içeriği yanı sıra, oldukça erken dö­ nemde henüz Peygamberin yaşamı esnasında hem yazılı hem de şifah olarak kayıt altına alınan özelliğiyle de diğer evrensel dinlere ait kutsal metinlerden ayrılmaktadır. Kur’an’ın Hicri takvimin henüz başlarında kayıt altına alınan metni, o günden bu güne otantizmini/sahihliğini ko­ rumuş ve günümüze kadar varlığını devam ettirmiştir.

Prof. Dr. Şinasi Gündüz

Bütün dinsel inançların temelini oluşturan ve genellikle aşkın bir varlığa ya da varlıklara inanma şeklinde tezahür eden üstün güç ya da güçlere yönelik inanışlar dinlerin en temel özelliklerindendir. İnsanın aşkın bir varlığa/varlıklara inancının temelleri çeşitli açılardan açıkla­ nabilir. Örneğin insanın, yaşadığı çevrede birilerine sığınma, yardım dileme ya da yakarma duyguları taşıyan bir varlık olması da doğaüstü aşkın bir varlığa inanıp bağlanma duygusuyla yakından ilişkilidir. Her ne kadar akıl ve yetenekleriyle yaşadığı çevrede otoriter bir yapı kur­ muş olsa da insan, sıklıkla karşılaştığı sorunlarla acziyet içerisine düşer; güçlü bir elin içinde bulunduğu çaresizlik ortamından kendisini çekip çıkarmasını, himaye etmesini ister. Yaptığı yanlışlıklar nedeniyle içine düştüğü vicdan azabını hafifletecek, pişmanlığını duyarak kendisini af­ fedecek bir gücü arzular. İnsanın bütün bu duygularını yalnızca içinde bulunduğu maddi alem çerçevesinde kalarak tatmin etmesi mümkün değildir. Zira her insan, yaşamında maddi hiçbir güç ve kuvvetin güç yetiremeyeceği, yardımcı olamayacağı olaylarla ya da duygu yükleriyle yüz yüze gelebilir. Bütün bu durumlar, içinde yaşadığı maddi alem gibi sınırlı olmayan bir üstün güce; madde alemine, duygu ve düşüncelere; her şeye egemen olan bir aşkın varlığa insanın inanıp yönelmesini zo­ runlu kılmaktadır. Nitekim Kur’an, tevhide inanmayan insanlardan bahsederken zaman zaman onların çaresiz kaldıklarında Allah’a yöne­ lip ondan yardım dilediklerine ancak feraha çıktıklarında yeniden in­ kar ve şirk ortamına döndüklerine dikkat çeker. Böylelikle Kur’an, ina­ nan ya da inanmayan bütün insanların, gücünde sınır olmayan yüce bir varlığın himayesine sığınma ve onun yardımını dileme duygularını taşı­ dığını vurgulamaktadır.

Üstün güç/güçler metafizik bağlamdaki ilah! bir varlık ya da var­ lıklar olabileceği gibi, yaşanılan evrene ait herhangi bir obje, nesne, şa­ hıs ya da evrensel düzlemde etkili olduğuna inanılan bir ilke de olabilir. Dinlerin inanç ve ibadet sistemlerinde yer verilen üstün güç ya da güç­ ler genellikle tanrı veya tanrılar şeklinde karşımıza çıkar. Bununla birlik­ te yarı tanrısal ve ruhsal varlıklar, ata ruhları ve benzeri doğaüstü unsur­ lar da üstün varlıklar olarak tazim görebilir. Ayrıca Çin dinsel gelenekle­ rinde yer verilen Yin-Yang prensibi ve Hint dinlerinde önemli bir yer tu­ tan Karma (Dharma) doktrini gibi tanrısal güce sahip bir evrensel sistem de her şeyi kuşatan üstün bir güç olarak karşımıza çıkabilir.

Teizm tanrı ya da tanrıların doğaüstü üstün güçler olarak algılan­ dığı geleneklerdir. Bunlardan monoteist ya da tektanrıcı dinler insanla­ rın yaşamlarında yer verdikleri ya da verebilecekleri diğer üstün güçleri reddederek bir tek üstün gücün, yani bir tanrının varlığının kabul edil­ mesini ön plana çıkarmıştır. Örneğin İslam’da dinin temel öğretisi “Al­ lah’ın tek ilah olarak kabul edilmesi” mesajı ile ifade edilmektedir. Bu mesaj, Allah’ın tek ilah olarak kabul edilmesi ve bu konuda ona hiçbir şeyin denk tutulmamasıdır. İslam, insanlarca Allah’ın dışında ya da Al­ lah’la birlikte başka unsurların da üstün güç edinilmesini uygun görmemekte ve insanın yaşamında yalnızca Allah’ı ilah olarak kabul etmesini şart koşmaktadır. Benzer şekilde Yahudilikte de Tanrı’dan (Yahve’den) başka tanrılar edinmemek ve puta tapmamak Musa’ya verilen on temel emirden birisi (ve en önemlisi) olarak görülür.

Dinlerde üstün güç olarak inanılan tanrısal varlık bazı dinlerde ise düalist ya da politeist bir bağlamda düşünülür. Düalist ya da iki tanrıcı dinler genellikle iyi ve kötü düalitesi çerçevesinde bir iyilik bir de kötü­ lük tanrısının varlığını kabullenir; ancak kötülükten sakınmak amacıyla iyilik tanrısına tapınmayı esas alırlar. Çoktanrıcı geleneklerde ise insan yaşamından iyi ve kötü nitelikleri temsil eden bazen sayısız oranda tan­ rısal varlığın mevcudiyetine inanılır; hatta böylesi inanç sistemlerinde bunların yanında çeşitli doğal varlıklar, gök cisimleri, hatta krallar ve yöneticiler gibi insanlar da üstün varlıklar kategorisindeki yerlerini alır­ lar. Nitekim Eski Mısır, Roma, Babil ve Eski İran geleneklerinde kraliyet hanedanlarının -çoğunlukla yaşamları esnasında- bir şekilde tanrısal­ lıkla ilişkilendirilmiş oldukları bilinmektedir.

Çeşitli dinler tanrı evren ilişkisi ya da tanrı insan ilişkisi açısından birbirinden farklılıklar gösterir. Örneğin başta İslam ve Yahudilik olmak üzere birçok dinde tanrı yaratıcı bir güç olmanın yanında evreni ve insa­ nı yöneten ve yönlendiren bir üstün varlık olarak da düşünülür. Bu bağ­ lamda vahiy ve peygamberlik inançlarına yer verilir. Ancak bazı inanç sistemlerinde tanrı, yalnızca yaratan, var eden bir güç ya da bir ilk ne­ den/müsebbib olarak görülür. Bu bağlamda tanrı var etme sonrası, aş­ kınlığından dolayı evrenden ve insandan bir bakıma elini çekmiş bir de­ us otiesus’tur. Evren ve insanla ilgili olarak ise bu inanç sistemlerinde, ya insanın akıl yoluyla hakikati kavraması düşünülmüş ya da bazı yarı tanrısal veya ikinci dereceden tanrısal varlıklar aracılığıyla yüce tanrı ile irtibat kurulması hedeflenmiştir. Cahiliye dönemi Arap dini olarak da adlandırılan İslam öncesi geleneksel Arap inancı ile çeşitli deist gele­ nekleri bunlara örnek olarak verebiliriz.

Benzer şekilde inanılan tanrının sıfatları konusunda da dinler ara­ sında çeşitli farklılıklardan söz edilebilir. Genellikle çoktanrıcı dinlerde tanrılar, insanın tecrübe dünyasından hareketle insan biçimli ve insan nitelikli varlıklar şeklinde tanımlanır.

Prof. Dr. Şinasi Gündüz

Dinlerin çeşitli açılardan farklı tasniflere tabi tutuldukları dikkati çekmektedir. Dinle ilgili yapılan tasniflerde, dinin kendisinden hare­ ketle yapılan tasniflerle tasnifi yapan kişinin dine yönelik algılamaları­ nın etkili olduğu görülmektedir. Örneğin geçtiğimiz yüzyılda yaygın bir söylem olarak etkisini hemen her alanda hissettiren pozitivist para­ digma kendi evrimci anlayışı doğrultusunda bir dinler tipolojisi yap­ maya çalışmıştır. Bu bağlamda dinler “ilkel dinler” ve “gelişmiş dinler” şeklinde iki ana grupta toplanmıştır. Dinin ilkelliği ve gelişmişliğinde ise ilgili dine mensup olan insanların sosyokültürel yaşamları belirle­ yici olmuştur.

Diğer taraftan dinin kendisi merkezli yapılan tasnifler de dikkat çekici olmuştur. Örneğin her din mensubu kendi inanç ve değerlerini merkeze koyarak bir din tasnifi yapmaya çalışmıştır. Bu doğrultuda kendi inancını hak ve doğru din ya da yegane din, diğer inanç sistemle­ rini ise batıl dinler olarak tanımlamıştır.

Bu tür sınıflamalarda dinin doğru-yanlış ya da hak-batıl anlayışla­ rı etkili olmaktadır. Diğer taraftan dinler daha nesnel bir yaklaşımla tem­ sil ettiği mesajın evrenselliği, tanrı düşüncesi, vahiy geleneğine yer ve­ rip vermemesi, merkezi kavram ve değerleri, yaşayan bir gelenek olup olmaması ya da yaşadığı coğrafi alanlar gibi çeşitli özellikleri dikkate alınarak sınıflanabilir. Ancak bu sınıflamalar da mutlak anlamda sorun­ suz olmayıp zaman zaman çeşitli problemler ortaya çıkarmaktadır. Ör­ neğin mesajın evrensel olup olmaması açısından dinleri evrensel dinler, milli dinler şeklinde iki ana kategoriye ayırmak mümkündür. Bu sınıfla­ mada evrensel dinler, sahip olduğu inançları evrensel düzlemde yay­ maya çalışan, dolayısıyla tüm insanlar arasında yayılmayı hedefleyen inanç sistemleridir. Milli dinler ise dinin kapsamını yalnızca bir milletle, soyla, klanla ya da kabileyle sınırlamış olan geleneklerdir. Ancak öyle milli dinler vardır ki tarih içerisinde zaman zaman dinin evrensel planda yayılmasına yer vermiş, dolayısıyla evrensel bir din karakteri göstermiş­ tir. Örneğin Yahudilik genelde milli bir din olarak tanımlanır. Ancak Ya­ hudilik tarihinde bazı Türk boylarının, Afrikalı siyahilerin, Hintlilerin ve benzeri İsrailoğulları dışındaki halkların Yahudi oldukları bilinmektedir. Yine dinler -aşağıda tekrar değineceğimiz gibi- inanılan tanrının tekliği ya da çokluğu açısından monoteist, düalist, henoteist ve politeist dinler; tanrının bilinip kavranması açısından agnostik ve gnostik dinler ve ina­ nılan tanrının evrenle ve insanla ilişkileri açısından panteist, deist dinler gibi kimi sınıflamalara tabi tutulmaktadır. Bu sınıflamalar da her zaman tam olarak kapsayıcı olamamaktadır. Zira bir dinsel gelenek içerisinde tanrının varlığı, sıfatları ve benzeri konularda bazen birbirinden farklı algılamaların yan yana varlıklarını devam ettirdikleri görülebilmektedir.

Dinler inanç ve öğretilerinin merkezinde yer alan ana kavram ve­ ya değer açısından da tanımlanmaya çalışılmaktadır. Bu bağlamda örne­ ğin Hıristiyanlık tüm inanç ve değerlerinde Mesih inancına ağırlıklı yer vermesi nedeniyle Kristosentrik ya da “Mesih merkezli” bir dindir. Ya­ hudilik İsrailoğullarının seçilmişliği inancını merkeze koyan etnosentrik bir din olarak, İslam ise taviz vermez tektanrıcılığı ya da tevhit inancını merkeze alan teosentrik (veya daha yerinde bir ifadeyle tevhit merkezli) bir din olarak değerlendirilebilir.

Dinler yayıldıkları coğrafi alanlara göre de sınıflamaya tabi tutul­ makta ve bu bağlamda örneğin Asya dinleri, Afrika dinleri, Avrupa din­ leri ve benzeri tanımlamalar yapılmaktadır. Fakat buradaki temel sorun, bir dinin özellikle de evrensel dinlerin çoğunlukla birçok coğrafi bölge­ de aynı anda yaşıyor olmasıdır.

Görüldüğü gibi, hangi bakış açısı temel alınırsa alınsın dinlerin tasnifine yönelik yapılan/yapılacak değerlendirmeler sorunlar taşımak­ tadır. Bir diğer ifadeyle dört dörtlük bir din tasnifi yapmak fazla müm­ kün görünmemektedir.

Prof. Dr. Şinasi Gündüz

Birçok inanç sistemi, tarihte ortaya çıkışından ya da vazedilişin­ den sonra geçen süreçte çeşitli değişimler yaşamıştır. Bu değişimler, ba­ zen o inanç sistemine bağlı olan kişilerin dinin inanç ve ibadetlerine yö­ nelik algılamalarında oluşan farklı yorumlamalara bağlı iç etkenlerle ilişkili olmuştur. Bazen de bir inanç sisteminin diğer inanç sistemleriyle karşılaşması ve zamanla onlardan etkilenmesi şeklinde dış etkenlere bağlı olarak bu değişim gerçekleşmiştir. Hangi bağlamda olursa olsun dini inanç ve değerlerin farklı anlaşılıp yorumlanması mezhepleşme ha­ reketlerini beraberinde getirmiştir.

Dinin kapsamı içerisinde sayılan ekoller olarak nitelenebilecek olan mezhepler, yapıları itibarıyla itikadi, fıkhi ve siyasi olmak üzere üç ana kategoride incelenebilir. İtikadi mezhepler, çeşitli inanç konuların­ da farklı yorumlamalara bağlı olarak ortaya çıkan akımlardır. Tanrı, Tanrı’nın sıfatları, çeşitli metafizik varlıklar, ahiret ve dinde temel kaynağın ne olduğu gibi konularda farklı değerlendirmeler itikadi mezheplerin birbirleriyle farklılık arz eden yaklaşımlarını meydana getirir. Örneğin Hıristiyanlıkta, tanrı oğlu olduğuna inanılan İsa Mesih’in şahsı konusun­ daki kristolojik tartışmalar birçok mezhep hareketinin oluşumuna se­ bep olmuştur. Benzer şekilde Yahudi geleneğinde dinde temel referan­ sın ne olduğu (ya da sözlü geleneğin dinde kutsal kitabın yanı sıra bir referans olup olmadığı) konusu çeşitli mezhep hareketlerinin oluşumu­ na zemin hazırlamıştır. Diğer taraftan bazı mezhepler de dini hayatın ya­ şanması veya ibadet anlayışlarıyla ilgili farklı değerlendirmelerden kay­ naklanmaktadır. Dini yaşamın nasıllığı konusundaki farklı bakış açıları ve dinen yapılıp yapılmaması gereken hususlar konusundaki farklılıkla­ rın bu mezheplerin oluşumunda etkili olduğu görülmektedir. Örneğin Caynizmin temel mezhep hareketlerinin ortaya çıkışındaki temel tartış­ malardan birisinin giyim konusundaki farklı bakış açıları olduğu bilin­ mektedir. Son olarak, dini cemaatin siyasal otorite ile ilişkileri ya da si­ yasal otoritenin dine yönelik algılamaları da çeşitli siyasal mezhep hare­ ketlerinin ortaya çıkışına zemin hazırlamıştır. Din ve siyaset ilişkisi öte­ den beri birçok dini gelenek (özellikle de evrensel dinler) için ciddi bir sorun olmuştur. Gerek din adamları ve dinle ilgili kurumların siyasi güç­ lerle oluşturdukları ilişkiler gerekse siyasal güçlerin kendi politik hesap­ ları uğruna dini grup ve anlayışlara yönelik lehte ya da aleyhte tutumla­ rı dinin/dinlerin siyasallaşması sürecini beraberinde getirmiştir. Bu bağ­ lamda, örneğin Miladi 4. yüzyıl başlarından itibaren Roma’nın resmi di­ ni haline gelen Hıristiyanlığın, bu dönemden itibaren siyasallaşmasın­ dan söz edilebilir. Dinin siyasallaşması, çeşitli siyasal veya ideolojik ha­ reketlerin kendi otoriteleri açısından gerekli gördüğü din yorumlarının ortaya çıkmasını veya bununla irtibatlı gördükleri dini oluşumları des­ teklemelerini ve dini inanç ve değerlerin kendi siyasal çıkar ve menfaat­ leri doğrultusunda yorumlanması çabası içinde olmalarını ifade etmek­ tedir. Bu süreç doğal olarak bir inanç sistemi içerisinde bir dizi siyasal ağırlıklı mezhep hareketinin oluşumunu da beraberinde getirmektedir.

Mezhep hareketleri bir başka açıdan ortodoksi ve heterodoksi ayrışması şeklinde de kendisini gösterir. Ortodoksi-heterodoksi ayrımı, farklı dinsel gelenekleri değil, belirli bir gelenek içerisindeki farklılaş­ mayı ifade etmektedir. Öyle ki aynı gelenek içerisinde yer alan, ancak sosyal yapılanma, teolojik, tarihsel ve etnik arka plan açısından birbi­ rinden farklılık gösteren grup ve anlayışlar, çoğunluğu oluşturup oluş­ turmama ya da egemen güç olup olmama ve siyasal anlayışlarla özdeş­ leştirip özdeşleştirmeme açısından farklı kategorilerde sınıflandırılıp isimlendirilmişlerdir. Bu sınıflamada -bazen istisnai durumlar olsa da­ ortodoksi, genellikle egemen anlayış için kullanılmıştır. Bir başka ifa­ deyle, kendini çoğunluğun inancını ifade eden merkez! din anlayışıyla ve egemen siyasal güçle özdeşleştiren dinsel yorum, asıl doğru öğretiyi savunduğu, doğru ve kabul edilebilir inançların temsilcisi olduğu iddi­ asıyla Ortodoks olarak tanımlanmıştır. Bu durumda merkez! din anlayı­ şının dışında kalan görüş ve akımlar ise heterodoksi olarak görülmüş­ tür. Bu anlamda heterodoksi, çoğunluğun ya da bazı durumlarda siya­ sal gücün doğru ve kabul edilebilir saydığı resmi öğretinin dışında ka­ lan her türlü akımı ifade etmektedir. Dolayısıyla, çoğunluğa karşı azın­ lığı ve resmi din anlayışına karşı muhalefeti temsil eden akımlar hetero­ doksal mezhepler olarak değerlendirilmiştir. Heterodoksi içerisinde di­ ne, dinsel inanç ve değerlere getirdikleri yorum ve bakış açısıyla yay­ gın din anlayışının temel değerlerinden sapma temayülü gösterdikleri düşünülen ve sapkın inanç ve uygulamaları nedeniyle cezalandırılmayı hak ettiklerine inanılan akımlar ise heretik ya da sapkın akımlar olarak adlandırılmıştır. Bu durumda heresi, yaygın kabul edilen inançlardan ya da çoğunlukça temsil edilen öğretilerden kesin bir ayrılık ve farklı­ laşmayı temsil etmektedir.

Tarihsel süreç içerisinde cereyan eden olaylar ve gelişmeler dik­ kate alındığında, inanç ve tutumlardan hangilerinin ortodoksiyi hangi­ lerinin heterodoksi veya heresiyi temsil ettiği konusunda farklı anlayış­ ların bulunduğu görülür. Örneğin Hıristiyanlık tarihinde bir dönemde ortodoksi kapsamında görülen bir kişi ya da öğretinin bir başka dönem­ de heretik olarak ilan edildiği bilinmektedir. Örneğin Origen’in öğretile­ ri kendi zamanında ortodoksi öğretiler olarak değerlendirilirken, 4. 5. ve 6. yüzyıllarda tenkit edilmiş, acı ve şiddetli çatışmaların nedeni ol­ muştur. Hatta onun öğretilerinden bazıları lskenderiye, Kıbrıs ve Ku­ düs’te toplanan bazı yerel konsil kararlarıyla itham edilmiştir.1 Benzer şekilde ilerleyen dönemlerde heresi ya da sapkınlık Papalık tarafından açıktan ya da ima yollu olarak suçlanan ve itham edilen şeyler olarak değerlendirilmiş, dolayısıyla zamanın papalarının kendi inisiyatif ve ba­ kış açılarına göre heresinin kapsamı belirlenmiştir.

Heterodoksal akımların az ya da çok oluşunda dinlerin kaynak­ larının ve öğretilerinin yapısı önemli rol oynamaktadır. Örneğin, S . Runciman gibi bazı araştırmacıların da dikkatini çektiği şekilde,2 Hıris­ tiyanlığa göre İslam’da heterodoksal akımlar daha azdır. Bunun en önemli nedenlerinden birisi İslam’ın temel kaynaklarının Hıristiyan kaynaklarına nispetle, tarihsel otantizm açısından üzerinde daha fazla uzlaşma sağlanan bir yapıya sahip olması; bir diğeri ise İslam inanç esaslarının sade ve sıradan insanların bilinç ve anlama düzeyine hitap eden bir özellik taşımasıdır. İslam’a karşılık Hıristiyanlık’ta ise örneğin dinsel kaynakların otantizmi konusunda çok erken sayılabilecek dö­ nemlerden itibaren çeşitli görüş ayrılıkları ortaya çıkmış ve bu ayrılık­ lar doktrine! ayrılıklara da zemin hazırlamıştır. Örneğin, henüz 2. yüz­ yılda ünlü Hıristiyan ilahiyatçı Marcion’un İnciller konusunda ciddi eleştirilerde bulunduğu ve Luka incili ile Pavlus’un bazı mektupları dı­ şında diğer Yeni Ahit metinlerini otantik saymadığı bilinmektedir. Marcion’un bu yaklaşımının dışında Hıristiyanlığın ilk yüzyıllarında heterodoksal akımlarca kullanılan onlarca farklı İncil metninin ve or­ todoksi tarafından apokrif ilan edilen diğer dinsel metinlerin olduğu bilinmektedir. Bunların birçoğu tarihsel süreçte yok olduğu halde, bir kısmı günümüze kadar varlığını sürdürmüştür.

Tarih boyu dinsel geleneklerde yer alan ortodoksi-heterodoksi çekişmelerine baktığımızda, ortodoksinin kendisini, “doğru/kanonik inanç ve öğretilere sahip olan” şeklinde gördüğü ve hakikati ifade etme konusunda bir tekelcilik ya da monopoli oluşturduğu dikkati çeker. Öy­ le ki kendi anlayışının dışındaki her tür yorum ve anlayışın doğrunun dışında olduğunu düşünür. Yine ortodoksi, kendisini hegemonya! güç­ le özdeşleştirerek ya da egemen gücün siyasal, askeri veya ekonomik desteğini arkasına alarak tüm toplumda bir üstünlük tesisine yönelir. Ortodoksinin penceresinden bakıldığında kendisinin dışındaki tüm ba­ kış açıları ve anlayışlar, yalnızca teolojik veya dinsel farklılığı değil, aynı zamanda siyasal ve kültürel farklılığı, karşıtlığı, değişimi ve yozlaşmayı ifade etmektedir. Doğal olarak bu anlayış, diğer din yorumlarına karşı bir dışlamayı ve çoğunlukla şiddeti de beraberinde getirmektedir.

Savaşlar, istilalar, sürgünler, göçler ve benzeri nedenlerle farklı dini geleneklerin zorunlu olarak yan yana varlıklarını devam ettirme­ leri durumu, zamanla bu geleneklere bağlı insanların birbirleriyle bi­ linçli ya da bilinçsiz bir ilişkide bulunmaları durumunu doğurmakta­ dır. Bu da doğal olarak farklı din mensubu insanların dini anlama ve yaşama noktasında birbirlerinden etkilenmelerine neden olmaktadır. Bu durum zamanla yeni din yorumlarının ve mezhepleşme hareketle­ rinin ortaya çıkışına zemin hazırladığı gibi, bazı durumlarda dini senk­ retizmin yaşanmasına ve farklı dini değerleri bir araya getirmek sure­ tiyle oluşturulan yeni inanç sistemlerinin/dinlerin oluşumuna da se­ bep teşkil edebilmektedir. Bu şekilde ortaya çıkan ve farklı inanç sis­ temlerinden, inanç ve ibadet unsurları taşıyan melez dinsel gelenekler “senkretik dinler” olarak tanımlanmaktadır. Örneğin İslam ile Hindu geleneğinden birçok unsur taşıyan Sih dini senkretik bir din olarak ta­ nımlanabilir. Yine son dönemlerde ortaya çıkan ve Hıristiyanlık ile Ya­ hudilik’ten ya da Hıristiyanlık ile Budizm’ den birçok unsur taşıyan Ya­ hova Şahitleri, Moonculuk, Sayentoloji gibi hareketler senkretik akım­ lar olarak değerlendirilebilir.

Son olarak, dinlerle müstakil bir din olmaktan öte çoğunlukla bir dini gelenek içerisinde belirli bir obje ya da değere tapınmayı ön plana çıkaran kültler arasındaki farkı da vurgulamak gerekir. Genel kullanımı açısından ‘kült’ terimi belirli bir varlık ya da obje ile ilgili inançları ve i­ badet anlayışlarını ifade etmede kullanılsa da özel anlamda bu terim, genellikle esoterizmi ve komün toplum/cemaat anlayışını kendilerine temel edinmiş olan akımlar için kullanılmaktadır. Kültler, içe dönük ce­ maat anlayışıyla ve gizemcilikleriyle diğer din mensuplarından ayrılır. Örneğin son dönemlerde Batı dünyasında sayıları hızla artan çeşitli Neo-Gnostik grupları bu çerçevede değerlendirmek mümkündür. Ayrı­ ca müstakil bir inanç sistemi ve ibadet anlayışını geliştirip temsil etmek­ ten öte, kurulu yaygın dinsel geleneklere ve sosyal değerlere karşı bir anarşizmi, başkaldırıyı temsil eden, bütün tutum ve tavırlarını buna göre oluşturan ve bu bağlamda bazen nefret, şiddet ve teröre yer veren hare­ ketler de kült kapsamında sayılabilir. 20. yüzyıl ortalarından itibaren Ba­ tıda yayılan satanizmi bu bağlamda değerlendirmek mümkündür.

Genel olarak insanın çeşitli duygu ve düşünceleriyle tutum, tavır ve davranışlarının ifadesi olan dinin ne olduğu ya da nasıl tarif edileceği öteden beri bir tartışma konusudur. Halk arasındaki yaygın kullanımın­ da din kavramı genellikle ‘kutsal’ terimiyle birlikte ele alınır. Öyle ki din, zihinlerde öncelikle kutsal terimini çağrıştırmakta; kutsal alana yönelik duygu ve düşüncelerle tavır ve davranışları ifade etmektedir. Nitekim halk arasında yaygın olarak dinin Allah’tan kaynaklanan ilahi bir yapı ya da kurum olduğu ve çeşitli kutsal değerlerin ifadesi olduğu düşünül­ mektedir. Bu bağlamda, ‘din’ terimi sınırlı bir çerçevede kullanılmakta­ dır. Örneğin kendilerini yeni ya da müstakil bir din olarak tanımlasalar da çeşitli kişi ya da gruplarca tasarlanan veya sosyal gelişmelere paralel olarak ortaya çıkan bazı akımlar din kapsamında görülmemektedir. Pe­ ki, kutsal nedir? Birçok araştırıcı, kutsalın çeşitli tariflerini yapar. Bu ta­ riflerde, üzerinde ittifak edilen temel özellikler arasında ‘kutsal’ın sıradı­ şılığı, olağanüstülüğü ya da diğer şeylerden farklı bir değer taşıması, bambaşkalığı, bu evrenin dışından gelen bir güç olması gibi anlamlar taşıması dikkat çekmektedir.

Arapça bir kökene sahip olan ve genel olarak belirli inanç sistem­ lerini ifade etme doğrultusunda sınırlı bir anlamda kullanılan ‘din’ teri­ minin Arap dilindeki kullanımlarına bakıldığında çeşitli anlamlara geldi­ ği görülür. Örneğin Kur’an’da din terimi, “yol, hayat tarzı, hesap günü, kanun, hüküm” ve benzeri anlamlarda kullanılmaktadır. Buna göre din, insanın her türlü inancını, düşüncesini, tavır ve davranışlarını ifade eden, insanın yaşam tarzı ya da yaşamında izlediği yol anlamına gel­ mektedir. Diğer taraftan Kur’an, din terimini özel anlamda İslam dini için de kullanmakta ve “Allah katında din (ed-dfn) İslam’dır.”(3 . Al-i İmran, 19) demektedir. Bir diğer ifadesinde ise “Kim İslam’dan başka bir din seçerse bu ondan kabul edilmeyecektir. ” (3. Al-i İmran, 85) diyerek İslam’ın dışındaki dinlere de dikkat çekmektedir. Kur’an’ın bu kullanımı dikkate alındığında, Allah’ın inanan insanlara öngördüğü dinin İslam olarak belirtildiği, ancak bunun dışındaki dinlerin mevcudiyetinin de prensip olarak kabul edildiği aşikardır. Kur’an’ın bu özel kullanımı yine Kur’an’da din terimine yüklenen genel anlamlarla bir arada düşünüldü­ ğünde, dinin, insanın bütün yaşamında takip ettiği temel yol, hayat tarzı şeklinde değerlendirildiği ve insana benimseyip takip etmesi için esas­ ları Allah tarafından belirlenen bir hayat tarzı olan İslam’ın öngörüldüğü anlaşılmaktadır. Erken dönem Müslüman alimler de eserlerinde dini, Kur’an’daki bu anlama uygun şekilde kullanmışlar ve insanın düşünsel olduğu kadar bireysel ve sosyal yaşamını tanzim eden her türlü hayat anlayışını din olarak ele alıp değerlendirmişlerdir. Başta ‘milel’ ve ‘nihai’ türü eserler kaleme alan yazarlar olmak üzere, dinler tarihine ilişkin eserler veren İslam alimlerinin çalışmalarında insanın düşünce ve inanç sistemini ve her türlü tavır ve davranış kalıplarını belirleyen tüm yaşam modelleri birer dinsel gelenek olarak ele alınıp incelenmiştir. Abdulka­ hir el-Bağdad!’nin, el-Fark beyne’l-firak başlıklı çalışması buna bir ör­ nek olarak verilebilir.

Çeşitli Batı dillerinde religio ya da religion terimleriyle ifade edi­ len dinin nasıl anlaşılması gerektiği konusunda Batı’da da çeşitli görüş ayrılıkları mevcuttur. Dinle ilgili genelde yaygın olan kanaat, dinin, “in­ sanın tanrı, metafizik alem ya da kutsala yönelik duygu, düşünce ve davranışlarını ifade eden sistem” olduğu yönündedir. Batı’da, Aydınlan­ ma döneminden itibaren çeşitli din bilimleri teorisyenlerince dile getiri­ len tanımlamalar, din kavramını niteleme konusunda “efradını cami, ağ­ yarını mani” bir tarif değildir. Öncelikle dinin ‘ne’liğine ilişkin bu tanım­ lar, Batı kültür dünyasında, insanlığın tanrı, ahiret, metafizik alem ve kutsala yönelik kült ve ritüellerinden oluşan sistemleri ifade etme ama­ cıyla yapılmaktadır. Çeşitli Batılı bilim adamları dini tarif ederken örnek olarak ele aldıkları dinsel sistemler ve ilgilendikleri bilim dalları doğrul­ tusunda bir din tanımlaması yapmıştır. Bununla beraber yaptıkları ta­ nımlamalarda içinde bulundukları toplumun temsil ettiği dinsel gelene­ ğin karakteristik özellikleri de önemli rol oynamıştır. Bu çerçevede din tarifinde kimi bilim adamları tanrı kavramını, kimi ruhsal tecrübeyi, ki­ mi aşkınlıkla ilişkiyi, kimi bilim adamları da tapınma ve inancı ön plana çıkarmışlardır. Bütün bu din tanımlamalarında, tarih boyunca tüm in­ sanlığın temsil ettiği dinsel yapıyı kapsayıcı bir yaklaşımdan ziyade sı­ nırlı bir din tarifinin ön plana çıkarıldığı görülmektedir.

Ancak yapılan bu tariflerin, dinler tarihinin konusuna giren, yer­ yüzünde gelmiş geçmiş tüm dinsel gelenekleri kapsamı içerisine alma konusunda yetersiz olduğu görülmektedir. Zira dinler tarihinde, tanrı ya da aşkın varlık düşüncesine yer vermeyen hatta materyalist bir görüntü­ yü ön plana çıkaran inanç sistemlerinin varlığı bilinmektedir. Nitekim bu nedenle günümüzde bazı bilim adamları haklı olarak, dinin ne oldu­ ğu konusundaki geleneksel Batı kaynaklı tanımlamaların yetersizliğini vurgulamakta ve daha kapsamlı bir din tanımına ihtiyaç duyulduğunun altını çizmektedir.

Gerek günümüzde gerekse başlangıcından itibaren tarihi süreç içerisindeki insanlığın din tecrübesini tanımlayabilecek kapsamlı bir din tarifi, insanla, temsil ettiği dinsel gelenek arasındaki üç önemli ilişkiyi ifade edecek yapıda olmalıdır. Öncelikle her dinsel gelenekte o gelene­ ğe bağlı olan kişinin duygularını, düşüncelerini yönlendiren ve kişinin belirli şeylerin varlığına ya da yokluğuna, doğruluğuna ya da yanlışlığı­ na inancını ifade eden bir yapı vardır. İnancı, yalnızca bazı metafizik ya da aşkın varlıkların var olduğunu kabullenmeyle sınırlamak doğru de­ ğildir. Zira metafizik ya da aşkın aleme yönelik bir varlığın veya varlıkla­ rın mevcudiyetini kabullenme kadar bunların yokluğunu kabullenme de bir inançtır. Örneğin, islam’da Allah’a inanma, Allah’tan başka hiçbir üstün gücün var olmadığına inanmayı da içermektedir. Aynı şekilde, er­ ken dönem Budizminin tanrı inancı konusunda suskun kaldığı ve tanrı inancından öte insanın yeryüzündeki var oluşuna yönelik düşüncelerin bu dinin temel karakteristiklerinden birisi olarak ön plana çıktığı bilin­ mektedir. Yine, insanın içinde yaşadığı aleme ve hayata ilişkin doğru ya da yanlış şeklindeki değerlendirmeleri de inanç sistemi kapsamındadır. Ayrıca her dinsel gelenek, muhatap aldığı insanın tavır ve davranışlarını düzenleme, yaşamını bir düzene sokma hedefini taşır. Bu doğrultuda insanlar, inanç ve düşünceleri ya da doğru ve yanlışa ilişkin değerlen­ dirmeleri çerçevesinde kişisel tavır ve davranışlarını belirleme yoluna giderler. Son olarak dinsel gelenekler, bağlısı olan kişi ya da kişilerin di­ ğer insanlarla ve toplumla olan ilişkilerini düzenlemeleri konusundaki tutum ve davranışlarını belirler. Böylelikle kişi, gerek etrafındaki insan­ larla ve toplumsal yapıyla olan ilişkilerini gerekse sosyal kurumlarını, inanç, düşünceleri, tavır ve davranış kalıpları doğrultusunda belirler.

İnsanlığın yaşadığı ve yaşamakta olduğu din tecrübesiyle ilgili ola­ rak değindiğimiz bu hususlar doğrultusunda dinin, (i) insanın düşünce ve inanca dayalı değerlendirmelerini içeren zihinsel fonksiyonlarını, (ii) her türlü tavır ve davranışlarını ve (iii) insanın diğer insanlarla ilişkilerini ve kurumsal yönünü ifade eden sosyal yapısını belirleyen ve disiplin altı­ na alan bir sistem olduğu söylenebilir. Bu şekilde yapılan genel bir din tarifi, insanlığın temsil ettiği tüm dinsel gelenekleri kapsayıcı bir tanımla­ madır. Dinin bu genel tanımı, yalnızca düşünce sisteminde tanrı veya tanrılar, metafizik varlıklar ve ahiret gibi değerlere yer veren sistemleri değil, aynı zamanda insana belirli bir düşünce ve yaşam tarzıyla bir ce­ maat anlayışı sunan her geleneği kapsamı içerisine alan bir tanımdır.

Dini inanç ve tutumlarla yakından ilgili olan bir durum, insanın kendisini ve çevresini tanıyıp algılaması doğrultusunda ontolojik ve te­ leolojik merakları içerir. İçinde yaşadığı alemi tanıma, kendisinin ve alemin nasıl ve neden var olduğunu, var oluşun bir amacının olup ol­ madığını araştırma, öteden beri insanın ilgi konusu olmuştur. Aynı şe­ kilde insan, gerek kendisinin gerekse etrafındaki diğer canlıların do­ ğum-ölüm kuralına tabi olduklarını gözlemlemekte ve ölüm sonrasını da merak etmektedir. Ölüm nedir, ölüm sonrası neyi ifade etmektedir, şu ana kadar ölen ve hatırası zihinlerde yaşayan insanların (atalar) şu an nerede olduğu ve benzeri sorular, tarih boyu insanın zihnini meşgul eden hususlar olmuştur. İnsan, kendisi ve etrafındaki varlıklarla ilgili tüm bu sorulara yalnızca içinde yaşadığı maddi alem ve tecrübe dünya­ sı sınırlarında kalarak, daha doğrusu doğaüstü bir aşkın varlık inancına müracaat etmeksizin tatmin edici cevaplar bulamamaktadır. En basitin­ den, maddi alemin nasıl var olduğu sorusunu, düşüncelerini maddi alemle sınırlayarak cevaplamakta ve bu yetersiz cevapla da aciz kal­ maktadır. Bu da insanın zorunlu olarak bu alemin dışındaki aşkın bir varlığı kabullenmesini gerekli kılmaktadır. Zira insan, ontolojik ve tele­ olojik meraklarını ve sorularını ancak bu yüce aşkın varlığı hesaba ka­ tarak tatmin edici şekilde cevaplama imkanı bulabilmektedir. Dolayı­ sıyla dinsel inançlar insanın bu tür sorularına bir şekilde cevap arama süreciyle yakından ilgili olmaktadır

Dini inanç ve değerlerin insanın ahlaki yapısıyla da yakından ilgi­ si vardır. Ahlak ve din ilişkisine yönelik çeşitli görüşler ileri sürülmekte ve dinin ahlakın kaynağı olup olmadığı tartışılmaktadır. Ancak bütün bu tartışmalar bir tarafa bırakılırsa dinin ahlaki tutum ve davranışların sür­ dürülmesinde önemli bir olgu olarak insanın karşısına çıktığı görülür. Bilindiği gibi insanı, çevresinde yer alan canlı ve cansız diğer varlıklar­ dan ayıran önemli bir özelliği de ahlaki bir varlık olmasıdır. Hukuk ve ahlak kuralları, insanın gerek kendisiyle ve diğer insanlarla gerekse ta­ bii çevresiyle olan ilişkilerini düzenlemektedir. Peki, insan neden ahlak­ lı olma ihtiyacı duyar ya da insanı ahlaklı olmaya iten zorlayıcı sebep nedir? Varlığı yalnızca madde ile sınırlandıran, kendisini yaratan, kont­ rol eden ve hesaba çekecek olan yüce bir aşkın varlığa inanmayan bir kişinin diğer insanlara ve tabii çevreye karşı davranışlarında kendisini serbest hissetmesi ve yalnızca kendi çıkar ve menfaatlerini ön plana çı­ karması kadar doğal ne olabilir? Oysa yeryüzünde düzen ve intizamın sağlanması, adalet ve huzurun tesis edilmesi, gerek bireysel gerekse toplumsal yaşamın sağlıklı temellere oturtulması, doğal çevrenin koru­ nup gözetilmesi açısından kişilerin kendi çıkar ve menfaatleri doğrultu­ sundaki mutlak serbestlikten öte ahlaki kurallarla yükümlü olmaları şarttır. İşte bu noktada, tecrübe dünyasının ötesinde her şeyden üstün, her şeyi gören, bilen ve gözetleyen, davranışlarından dolayı insanı he­ saba çekecek olan bir aşkın varlığa inanmak, ahlakın tesis edilmesi ve sürdürülmesi için vazgeçilmezdir.

Böylelikle din, tarih boyu metafizik alemle insan arasındaki ilişki­ nin kurulmasında, insanın yaşamında yer verdiği üstün güç ya da güçle­ rin tanımlanıp ifade edilmesinde ve insanın sığınma ve yakarma gibi duygularını cevaplamada önemli bir rol oynamıştır. Bundan başka din, insanın vicdan duygusunu harekete geçirmek suretiyle insanı kötülük­ ten alıkoymaya çalışmış ve iyiliği teşvik etmiştir. Bazı tali konularda iyi kötü, günah olan ve olmayan konularında farklı tutumlar sergilemiş ol­ salar da dinler, insanın mal, can, ırz ve yaşam haklarının korunması, an­ ne ve babaya saygı, fitne ve kötülükten uzak durulması ve benzeri te­ mel konularda genelde benzer yaklaşımlar içerisinde olmuştur. Örne­ ğin ‘Nuh kanunları’ olarak bilinen temel prensipler, yalnızca Yahudilikte ve Hıristiyanlıkta değil, diğer birçok dinsel gelenekte de uyulması gere­ ken önemli ilkeler olarak kabul edilmektedir. Dinler, insanın yapmama­ sı gereken tavır ve davranışları günah kapsamında değerlendirmekte ve günahtan uzak durulması konusunda da öncelikle insanın vicdanını ha­ rekete geçirmektedir.

Yine dinler, insanın sosyal ve doğal çevreyle uyum içinde olması­ na özel bir önem vermektedir. Hemen hemen bütün dinlerde doğal çevrenin tahrip edilmesi, tanrının düzenine karşı gelmekle eşdeğer gö­ rülmüş ve günah sayılmıştır. Örneğin İslam, tevhit ilkesi doğrultusunda Allah’ın mutlak birliği ve tekliği yanında Allah’ın yarattığı insanın ve ale­ min birliğini de vurgulamış ve yeryüzünün tahrip edilmesini değil imar edilmesini öngörmüştür. Doğal çevreye yönelik değerlendirmeler bazı dinlerde, tanrıyla doğanın birbirine içkinliği (panteizm) düşüncesine kadar çeşitli inançlar şeklinde de ortaya çıkmıştır.

Dinin, tarih boyu üstlenmiş olduğu önemli işlevlerden bir diğeri de toplumsal yapının tesisinde ve devamında oynadığı olumlu roldür. İnsanın bağlı olduğu ahlak sisteminin temeli olması, hak ve adalet ilkesinin yerleştirilmesine vurgu yapması ve aile kurumuna verdiği önemle dinler, toplumun geleceğini temin etme açısından önemli bir işlev gör­ müştür. Hemen hemen tüm inanç sistemlerinde ahlak, inanç esasları ya­ nında önemli bir ilke olarak karşımıza çıkmaktadır. İnsanın diğer insan­ lara ve içinde yaşadığı toplumsal yapıya karşı sorumluluklarının ifadesi olan temel ahlak kuralları bütün dinsel mesajların özünü oluşturmakta­ dır. Örneğin Kur’an mesajında ahlak, son derece önemli bir değer ola­ rak karşımıza çıkar. İnsanların söz ve davranışlarıyla bir bütün olmaları, yalandan, gösterişten, kibirden kaçınmaları, adaleti gözetmeleri, insan hak ve hukukuna riayet etmeleri, baştan sona Kur’an mesajına egemen olan temadır. İnanç düzleminde ‘tevhid’ kavramına dayalı dinsel söy­ lem, tavır ve davranış biçimi düzleminde ahlaka dayanır. Benzer şekilde Hıristiyan kutsal metni olan Yeni Ahit’te de Hz. İsa’nın diliyle insanlar ikiyüzlü olmaktan sakınmaya, adil olmaya, birbirini sevmeye, bağışla­ maya ve benzeri olumlu davranış biçimlerine çağrılmaktadır. Ahlakın yanı sıra aile kurumuna verdikleri önemle de dinler dikkat çekmektedir. Tarih boyu birçok dinde aile, çekirdek bir cemaat olarak düşünülmüş ve aile kurumunda dinin öngördüğü doğrular ve ahlak anlayışı çerçeve­ sinde çocukların eğitimine özel bir önem verilmiştir. Ailenin tesisi ve ço­ cukların yetiştirilmesi, insanın var oluşunun en temel nedenlerinden bi­ risi olarak görülmüştür.

Prof. Dr. Şinasi Gündüz

Rüyada dosdoğru bir ağaç görmek, o yerin imar edileceğine delâlet eder.

Bir kimsenin rüyada ağaç yaprağı görmesi, elbiseye işarettir. Zincir ağacının yaprağını görmek ise, üzüntü ve keder ile tâbir olunur.

Rüyada Kur’ân-ı Kerim’den bir yaprak görmek, temiz rızka delâlet eder.. Böyle bir rüya gören kimse hiç ummadığı yerden nimete ve rızka nail olur.

Rüyada ağaç tekne  görmek,  dünyalığa  ve yolculukta elde edilecek mala delâlet eder. Tekne mal, nimet ve rı-zık bolluğu ile tâbir olunur.

Çanaklar ve taslar, ne türlü olursa olsun, insanın geçimi için tedbir almaya işarettir. Rüyada çanak veya parmaklarını yaladığını görmek, rızkın tükenmesine ve ecelin yaklaşmasına delâlet eder.

Tekne, kadın ve hizmetçi ile de tâbir olunur.

O ağacın cevherinin nisbeti ile tâbir edilir. Yine rüyada ağaç sakızı görmek, fazilet ve meziyet sahibi birine delâlet eder.