Arapça, zorla vecd elde etmeye çalışmaya, tevâcüd denir. Asıl vecd, kendiliğinden gelendir. Bu gizlenmeye çalışılır. Ancak, kesbî olarak vecd elde etmenin (tevâcüd) caiz olduğunu görenler gibi, görmeyenler de vardır. Mütekellifler, müteşebbihler ve ehl-i diabe olmak üzere 3 çeşit tevâcüd vardır.

Tevazu Arapça’da alçak gönüllülüğü ifade eder. Nefsi tanıyıp ciddi olarak alçaltıma, Tevhid hürmetine nefsi yüceltme, Cüneyd, tevâzû’u kanadı indirmek, kenarı kırmak olarak tanımlar. “Gaybleri bilen (Allah)’ın hürmetine, kalplerin tezellülüdür,”, “Hak hürmetine Hak’dan dolayı Hakk’ı kabul etmektir”, “azlıkla öğünmek, alçak gönüllülüğe yönelmek, herkesin ağırlığını yüklenmek” şeklindeki tevazu tarifleri de, dikkat çeker.

Arapça, dönme, pişmanlık anlamlarını ifade eden bir kelime. Günahtan pişmanlık duyarak vazgeçmek. Nasuh tevbesi, halis tevbeye, gedik bırakmayacak tarzda, eskiyen yerlerin onarılmasına benzer şekilde tevbe etmeye, denir. Sütün çıktığı memeye dönmesinin mümkün olmadığı gibi, tevbe edilen günaha, bir daha dönmemeye de, nasuh tevbesi denmiştir. Tasavvufî olgunluk yolunda, yetmiş makamdan bahsedilir. İlki tevbe, sonuncusu kulluk (abd) tur. Sırf Allah rızası için yapılan tevbeye, evbe denir. Tevbeleri çok kabul etmesi münasebetiyle, Allah’ın “Tevvâb” diye bir ismi vardır. Cüneyd, “günahı unutmaya”, Sevrî de “Allah’tan gayri her şeyden yüz çevirmeye” tevbe demiştir. el-Megazilî, tevbeyi ikiye ayırır:    1. İnâbe Tevbesi : Allah’ın üzerindeki kudretinden korkarak yapılan tevbe. 2. Tevbe-i isticâbe : Sana yakın olmasından dolayı, utanarak yapılan tevbeye denir. Zünnun “Avamın tevbesi günahtan, havassınki gafletten, enbiyanınki de başkalarının nail olduğuna ulaşmaktan aciz bulunduklarını görmek şeklindedir” der.

Gönlümde günah işlemeğe istek var,

Dildeyse gezer tevbe-i istiğfar,

Halimle sakalımdan utandım billah!

Affeyle benim şu tevbemi ya Gaffar.

Tahir Olgun

Arapça, yönelmek demektir. Şeyhin, bütün manevî gücünü müridin kalbi üzerine yöneltmesi ve bu suretle ona aktarması. Bu, müridin ruhunda filizlenmelere sebep olacak bir manevî aşılama olayıdır. Yani müridin ruhî kabiliyet kapasitesinin artırılmasıdır. Mürid bu şekilde mürşidinin manevî özelliklerini yüklenmiş olur. Bu uygulamaya, teveccüh-i kalbî denir.

Arapça, vekil edinme, güvenme anlamında bir kelime. Gerekli tüm çabayı sarfederek, her türlü, tedbiri aldıktan sonra, işi tam bir inançla Allah’a havale etme, yani, deveyi bağladıktan sonra Allah’a emanet etmeye, tevekkül denir. Tevekkül bir kalp amelidir. Seri es-Sakatî tevekkülü “güç ve kuvvetten sıyrılmak”, İbn Mesrûk “hükümlerdeki kaza cereyanına tam anlamıyla teslim olmak” diye tarif ederken, onu ihsan makamında bulunma şartına bağlayıp, muhsinlerin tevekkülünü, işi Allah’a döndürmekten ibaret görenler de vardır. Tevekkül’de esas olan, kalbin ıstırapsız olmasıdır. Istırap halindeki kalpte tevekkül olmaz. Tevekkül maka- mındakilerin bir kısmı, Allah’ın huzurunda, ölü yıkayıcısı elindeki ceset gibi durur. Allah’a tevekkül edenin yaveri Hak’dır.

Arapça, dost edinme, beri olma anlamlarını içeren iki kelime. Âl-i Abâ’ya sevgi duymaya te-vellâ, onlara karşı çıkanları sevmemeye de, teberrâ denir. Tevellâ ve Teberrâ İmamiye’de, Furû-i Din’den sayılır.

Arapça, başarıya erdirmeyi ifade eden bir kelime. Her hangi bir iş vuku bulmadan önce, Allah’ın kuluna yaptığı yardım (inayet) a, tevfîk denir.

Allah’ın, kulunun yaptığı işi, rıza ve sevgisine uygun hale getirmesi yani kuluna, irade ve rızasına uygun işler yapmaya muvaffak kılması ki, buna inayet de denmiştir.

Arapça, birleşmek demektir. Cürcanî, Allah’ın zâtını, akılla tasavvur olunan, zihni olarak hayal edilebilen herşeyden uzak tutmak, diye tarif eder. Yine ona göre, tevhîd üç şeyde olur: 1. Allah’ı rubûbiyetle tanımak, 2. Vahdaniyetle ikrar etmek, 3. Eş ve benzer olanları O’ndan nefyetmek iki çeşit tevhid vardır: 1. Kusûdî tevhîd : Sadece Allah’ı kastetmek, istemek veya Allah’ın istediğini istemek. Yani kulun ve Allah’ın iradesinin bir noktada birleşmesine kusûdî tevhîd denir. Bu, kulun iradesini Hakk’ın irâdesinde eritmesi şeklinde de tanımlanır. 2. Şuhûdî tevhîd : Salikin vecd halinde masivayı terkederek sadece Hakk’ı görmesidir. Buna, vicdanî ve zevkî tevhid de denir.

Eskiden Allah’ın birliğini anlatan manzumelere Tevhîd denirdi.

Vahdet-i zât eyleyüb tahkîk,

İtmişimdir sıfatını tasdîk,

İlm-ü kudret, hayat ü sem ü basar

Zât-ı pâkinde oldular muzmer.

Karaçelebizade Abdülaziz Efendi

Arapça-Farsça, tevhîd evi demektir. Mevlevî tâbiridir. Bazı tekkelerde, sema âyininin yapıldığı yere, semahanelere, “Tevhid-hâne” denir.

Döndürmek, çevirmek anlamında Arapça bir kelime. Sûfî, kalbinin safa durumuna göre, Kur’an’ı Kerim’i her okuyuşta, farklı farklı mana doğuşlarıyla karşılaşır, ki buna, tasav-vufî planda te’vîl denir.

Hz. Musa’ya indirilen kutsal kitap. Sıfat isimlerinin tecellileri. Bu da, Hakk’ın yaratılmışların zuhur yerlerinde ortaya çıkışıyla olur. Zira Hak Teala, isimlerini sıfatlarına delil olarak nasbetmiş, sıfatları da zatının delilleri kılmıştır. Sıfatlar zatın ortaya çıkış yerleridir. Zatın ortaya çıkışı, sadece sıfatlar ve isimler vasıtasıyla olur. Mahlukat basit olarak yaratılmışlardır. O bütün İlâhî manaların sahibidir.

Arapça, tevbe edenler demektir. Ker-bela olaylarında, söz verdikleri halde, Hz. Hüseyin’e yardım etmeyen, faciadan sonra da bu duruma pişmanlık duyup, Şam’daki Emevî yönetimine ayaklanan siyasî bir akım. Allah’a tevbe etmek, tasavvufta ilk makamdır.

Arapça, arıtmak, temizlemek vs. gibi anlamları ifade eden bir kelime. Kur’an-ı Kerim’de, “nefsini arıtan felaha erdi” (Şems/10) şeklinde bahsedilen husus, nefsi, kirleten şeylerden temizlemekle alâkalıdır. Kısaca, nefsi yerilen ahlaktan, övülen ahlaka yükseltmeye tezkiye denir.

Arapça, ruhanî, manevî tıb demektir. Nefsin hastalıklarını tedavi usulünü ve kemale erdirme sırlarını ele alan ilim ki, buna ilm-i ledün denir.

Farsça, ucu iğne gibi sivri küçük demir iğneye denir. Rufaî tabiridir.Şeyh Efendi, zikr merasiminde, burhan makamında ,bu şişi müridlerinin çeşitli yerlerine batırır, kan akmazdı, kanın akmaması veya bir takım sebeplerle ortaya çıkan kan akışının durdurulması, burhan sayılmaktadır.

Farsça, kılıç bağı demektir, ki canların Bektaşiliğe girerken kestikleri kurbanların tüyünden örülür. Rehber, yeni ders alacak kişiyi şeyhin huzuruna götürürken, onun boynuna tığ-bend bağlardı. Can bunu takarken, “destur” der.Ardından “Pür Cemal Muhammed Kemal, Hüseyin, Ali râ salavât” der. Şeyh, mürid adayının tığ-bendine, eline, beline, diline sahip olma espirisini ifade etmek üzere üç düğüm atar, müridden artık bu ahde vefa etmesi beklenirdi. Bekar kalmaya niyet edenlerin tığ-bendine düğüm atılmazdı. Bu tabir, Mevlevîlerde de vardır. Mukabele günü, giyilen tennureyi biraz kısaltmak için bele bağlanan kuşağa tığ-bend denir. Tığ-bend üzerine elifî nemed sarılırdı.

Bektaşî tabiridir. Kurban kesilmesini ifade eder. Kurban kesildi yerine “kurban lığlandı” ifadesi kullanılır.

Farsça sihir, büyü demektir. Üç tür tılsımdan bahsedilir. 1- Kalbi yönelterek karşıdakini doğrudan, aletsiz etkilemek ki, gerçek sihir budur. 2- Yıldızlar, sayılar ve unsurların özelliklerinden yararlanarak etkili olmak, 3- Hayal gücüne da-yalı, gözbağcılık denilen etki. Tasavvufta, Hakk’ın zatının künhü, kamil insanı şerefli kılan sır, rûh-ı menfûh, izafî ruh gibi manaları içerir, “kuntu kenzen mahfiyyen” (Gizli bir hazine idim) kudsî hadisiyle işaret olunan hususa, “Genc-i Mutalsam” denir.

Açılır genc-i cemâlinden tılsım-ı kâinat,

Güyiyâ, efsun okur ürür saba pinhan ana.

Necâtî

Seyyid Ahmed Ticanî (1737-1792) tarafından, Afrika’nın kuzeyinde kurulmuş bir tasavvuf okulu.

Tekkelerde dervişlerin Kur’ân-ı Kerim o-kudukları yere tilâvet odası denir.

Arapça, perişanlık ve yaşamak anlamlarında iki kelime. Aşağı tabakadaki sûfîler, tecellide îyş, setr (gizleme) de tîş durumundadır. Yukarı tabakadaki sûfîler, bu ikisi arasındadır.

Buna, çizmeyi aşmamak da denir. Ehliyetsiz kişilerin, vakitsiz dava sahibi olmaları. Bu derin olma-yan, topuğa bile varılmayan sığ suların, derin denizlerle savaşına benzer.

Aşkına düşen âşıklar,

İçer ağuyu nûş eder.

Topuğa çıkmayan sular,

Deniz ile savaş eder.

Yunus Emre

Rifai tasavvuf okulu cihazlarından. Uzunluğu, bir karıştan fazla, üst tarafı yuvarlak veya oyuklu, baş tarafında, ağaçtan yuvarlak bir tepeliği bulunan âletin adıdır. Tepeliğin etrafında, ince zincir parçalarından saçak bulunur. Şeyh zikir sırasında, bunu müridin çeşitli uzuvlarına burhan olarak batırırdı.

Mevlevî tabiri. Pazarcı dervişin pazara çıktığında taşıdığı peşytemala, tor denir.

Arapça, müjde anlamında bir kelime. Cennette bulunan bir ağaç. Üns makamı, İlâhî huzurda sükûn ve huzur halinde bulunmak.

Padişahın fermanlara attığı özel imza, veya mühür. Faaliyet hâlindeki âşıkın vasıflarında ortaya çıkan hükümleri.

Arapça, uzun emel, açgözlülük demektir. İnsanın hiç ölmeyecekmiş gibi dünya için çalışması. Mukabili, kasr-ı emel olup, hemen ölecekmiş gibi âhiret için çalışmaktır.

Arapça, tatmin olmayı ifade eden bir kelime. Nefsin, huzur, sükun ve istikrara kavuşması hali. Üns sebebiyle, nefsin kendisini rahat hissetmesi, Kur’an da, Fecr suresinin son ayetlerinde bu durumdaki nefse işaret vardır. “Ey huzura ulaşmış nefis. Rabbına dön. (O senden) razı, (sen de ondan) razı olarak, gir kullarımın içine, gir cennetime” (Fecr/27-30).

“Kalpler ancak Allah’ı zikretmek (anmak) ile itmi’nana (huzura) erer” (Rad/28) Tumâ’nine yüksek bir haldir. Bu, kulun imanının güçlenmesi, aklını tercih etmesi, ilminin derinleşmesi, zikrinin saflaşması, hakikatinin sabitleşmesidir. Üç çeşit tuma’nine vardır. 1. Avammınki; Allah’ı zikrettiklerinde, huzur bulanlar. Onların bu zikirden nasibi, rızk genişlemesi ve afetlerden kurtulmak şeklindeki dualarının kabulüdür. Bu da, Allah’tan başka meneden, kurtaran olmadığına duyulan iman huzuru şeklindeki nefs-i mutmainne”dir. 2. Seçkinlerin tuman’iniyyeti, bunların tumaniniyeti, kazasına rıza, belasına sabır, ihlaslı olmak, takvaya yapışmak ve sükûnete ermekle olur. Bunlar, Kur’an-ı Kerim’deki “Allah takvalı olanlar ve muhsinlerle beraberdir”, (Nahl/128) ayetindeki mana doğrultusunda itmi’nana ermişlerdir. “Allah sabredenlerle beraberdir” (Bakara/153) ikinci grup, faallerini görerek itmi’nana kavuşmuştur. 3. İleri derecedeki seçkinlerin itmi’nânı: Bu idrak edilemiyen bir yüceliktir. Üçüncü gruba, mensub olanlar, sırlarının itmi’nânı takdir edemeyeceğinin farkındadırlar. Yani, itmi’nanda boğulmuş olanlardır. “Leyse kemisli-hi”deki bilinmezliği, bu grup hal olarak yaşar. Tuma’niniyetleri müşahedeyi gerektirir.

Dağ demektir. Hz. Musa (a)’nın Allah’la konuştuğu dağ. Hak, Hz. Musa ile nefs yönünden konuşmuştur. Dağ konuşmada sarsılıp un ufak olduğu gibi, onun Allah ile konuşmasında da ilâhî tecelli sebebiyle nefsi toz olmuş, yani helak olmuştu. “Turun sağ yanından ona seslenmiştik”. (Meryem/80) ayetindeki sağ ifadesi, Hz. Musa’nın nefsini gösterir. Yani onun nefsi, fena fillah’a ermişti. Onun bayılması, mahv ve yok olmaktan ibarettir. Hak yok olmamış gibi, kul ise yok olmuş gibi vardır. Hz. Musa (a) Rabbisini görmedi, Allah, Allah’ı gördü. Allah’ın “Beni göremezsin” ifadesiyle anlatmak istediği buydu.

Bu, Ey Musa (a) eğer sen mevcud isen, Ben senden kaybolmuşum: eğer Beni bulmuşsan, sen kaybolmuşun, demektir. Hadis (sonradan olma) bir varlığın, kadim olanın ortaya çıkışında varlığını devam ettirmesi mümkün değildir. Cüneyd, bu konuda şöyle der: “Sonradan olan, öncesi olmayan (kadim) a bitişince, kendinde bir iz kalmaz”. Hz. Ali (r) de şu yorumu yapar. “Sen kayb olduğunda O gözükür, O ortaya çıkınca da beni kaybeder.”

Arapça, toprak demektir. Veli olduğu zannedilen kişiler için üstü kapalı olarak yapılmış mezara, türbe denir. Fatih Sultan Mehmed için yazılan bir şiir:

Her dem sana açıktır

Ebvab-ı arş-ı rahmet

Türbendir en azimi

Fethettiğin diyarın.

Abdülhak Hamid