Latest - Page 222

Sinan Paşa kimdir?

313 views
4 mins read

Türkçe nesrin önde gelen temsilcilerinden ve Fâtih devrinin en etkili âlimlerinden olan Sinan Paşa, muhtemelen Bursa’da doğmuştur. Dedesi, Sivrihisar kadısı Celâleddin Efendi, babası ise İstanbul’un ilk kadısı olan Hızır Bey’dir. Bâzı rivâyetlere nazaran Hızır Bey’in, Nasreddin Hoca’nın soyundan geldiği kabûl edilmesine rağmen M. Tulum’un da belirttiği gibi, “Nasreddin Hoca hakkındaki bilgilerimizin bu kabûle destek verecek yeterlikte olmadığını söylemeliyiz.” Sinan Paşa’nın annesi de ünlü âlim Molla Yegân’ın kızıdır. Babası Hızır Bey, Fatih Sultan Mehmed’in dâvetiyle İstanbul’a geldiğinde on üç on dört yaşlarında olan Sinâneddin Yusuf, bu târihten sonra devrin Molla Gürânî, Hocazâde, Molla Hüsrev gibi büyük şahsiyetlerinin ve Fatih’in İstanbul’u fethederek açtığı çığırın şehre çektiği başka pek çok İslâm âliminin ilmî halkası içerisinde yetişmiş, onlarla temas içinde olmuştur. Zeki bir çocuk olarak temâyüz eden ve yine M. Tulum’un Latifî ve Kınalızâde tezkîrelerinden naklettiğine göre, “bâliğ olmadan beliğ olup ve minber-i va’za çıkıp halka emr-i mâ’rûf ve nehy-i münker” eden Sinan, genç yaşlarda Aristo ve Eflâtun’un (Platon) ve diğer Yunan filozoflarının eserlerini Arapça tercümeleri vâsıtasıyla okumuş, İslâm felsefesinin temel eserlerini incelemiştir. Babasının 1458-1459’da vefât etmesi üzerine sultan tarafından evvela Edirne’de bir medreseye, ardından Dârülhadis’e müderris tâyin edilmiş; fakat az zaman sonra “hâce-i sultânî” unvânıyla Sahn Medresesi müderrisliğine nasbedilmiştir.

Yirmi bir yaşında eriştiği bu derece, onu vezîriâzam dışında bütün vezirlerin üstüne çıkarmış; şeyhülislâmla aynı mertebede, bayram tebriklerinde pâdişâhın ayakta tebrikleştiği bir rütbenin sâhibi kılmıştır. 1470 – 1471’de vezirlik rütbesi tevcih edilerek Hoca Paşa adıyla anılmaya başlanan Sinan, Gedik Ahmed Paşa’nın vezîriâzamlıktan alınmasıyla onun yerine vezîriâzam olmuş; fakat bir yıl sonra Taşköprülüzâde’nin Şakâyık’ına göre, anlamsız bir sebeple gözden düşerek 1476 – 1477’de hapse atılmıştır. M. Tulum, sebebi bilinmeyen bu hâdiseye, özgür düşünceli bir Vefâî bağlısı olan Sinan Paşa’nın pâdişâhın çok sevdiği ilmî ve felsefî tartışma meclislerinden birinde muhtemelen sultanı da inciten bir aşırı çıkışının sebep olduğu kanaatindedir. Bu hapis cezâsı üzerine devrin önde gelen âlimlerinin derhâl toplanıp sultâna, Sinan Paşa serbest bırakılmazsa bütün eserlerini yakarak ülkeyi terk edeceklerini ihtâr etmeleriyle hapisten çıkıp Sivrihisar kadılığı ve müderrisliğiyle başkentten uzaklaştırılan Sinan Paşa’ya karşı Fatih’in öfkesi dinmemiş olacak ki İstanbul’dan yeni görev yerine gitmek için ayrıldıktan sonra arkasından gönderilen bir tabip tarafından İznik’te yeniden hapsedilmiş ve kaynakların belirttiğine göre kendisine, “mecânine münâsib tedbîrat” gereği günde elli değnek vurulmuş; bundan haberdâr olan Molla Hüsâmeddin’in sultandan bir mektupla ricâcı olması üzerine serbest bırakılıp Sivrihisar’a gidebilmiştir.

Sinan Paşa, İstanbul’a Fatih’in ölümünden sonra dönebilmiş, Sultan (II.) Bâyezid tarafından vezirlik rütbesi ve îtibârı iâde edilerek Edirne’deki Dârülhadis Medresesi’ne müderris tâyin edilmiştir. Edirne veya İstanbul’da öldüğüne dâir kayıtlar olmakla berâber, bugün kayıp olan mezarının Eyüp Sultan civârında bulunduğu bilgisi aktarılmıştır.

Eserlerinden dervişmeşrep, tok gözlü, dünyâ malına kıymet vermeyen bir şahsiyet olduğunu anladığımız Sinan Paşa sâdece dinî ve felsefî ilimleri değil, matematik, fizik, astronomi, tıp gibi bilim dallarında zamânının bilgilerini temellük etmiş; nakilci değil sorgulayıcı ve şüpheci kişiliğiyle, aklı rehber edinen önemli bir Türk – İslâm düşünürü olarak devrin en yüksek ilim meclislerinde tebellür etmiştir. Onun Arapça eserleri çeşitli medrese kitaplarının şerhlerine düşülen haşiyelerden mürekkep risâlelerdir; fakat sürgünden döndükten sonra, ölümünden bir süre önce, büyük bir söz ve düzyazı ustası olarak kaleme aldığı Türkçe eserleri hem tefekkür târihimizin hem de Türk nesrinin en mühim örnekleri olarak kabûl edilmiştir. İlk Türkçe eseri, Tazarru’nâme’dir. “Duâsı makbûl, ağzı kutlu, dili tatlı” aşk erlerinin berzahta rûhunu müzâyakadan kurtarması amacıyla kaleme aldığı bu eserde dinî ve tasavvufî meselelere değinerek Allah’ı, peygamberleri, peygamberin âilesini ve dostlarını, çeşitli müçtehid ve âlimleri manzum – mensur övgülerle anan Sinan Paşa, M. Tulum’un tâbiriyle “Tanrı’nın gerçeklik katına adamakıllı yakınlaşmış bir ruhun naz ve niyazları”ndan mürekkep bu “aşk kitabı”yla Şeyh İbn-i Vefâ’nın mânevî kılavuzluğunda Türk tasavvuf edebiyâtına benzersiz bir eser kazandırmıştır. Sinan Paşa’nın ikinci Türkçe eseri Maârif-nâme’dir. Tazarru’nâme’den hemen sonra kaleme alınıp baştan sona nesirle yazılmış, hikmetli sözlerle süslü bir güzel ahlâk ve nasihat kitabıdır. Son Türkçe eseri ise tarîkat ve din ulularının menkıbe ve hayatlarına dâir Tezkîretü’l-evliyâ’dır.

Göktürk Ömer Çakır

Necati Bey kimdir?

318 views
3 mins read

Dîvân edebiyâtının ilk özgün şâirlerinden biri olan ve Bey unvânı muhtemelen Manisa sancağına çıkarılan Şehzâde Mahmud’un nişancılığını deruhte ettiği için kendisine tevcih edilen Necâtî’nin asıl adı İsâ veya başka bir rivâyete göre Nuh’tur. Kaynaklar şöhretini Kastamonu’da kazandığı ve burada hat sanatı ile uğraştığı bilgisini aktarmışlardır. Şâir, Fâtih döneminde İstanbul’a gelmiş, sultâna sunduğu şiirlerle onun takdîrini kazanarak Dîvân kâtibi olmuştur. Bununla birlikte kendisini asıl ortaya koyduğu dönem, (II.) Bâyezid dönemidir. Sultânın kişisel himâyesini gören şâir, evvelâ Şehzâde Abdullah’ın mâiyetinde Konya’ya giderek onun Dîvân kâtibi olmuş, şehzâdenin 1483’te ölümü sonrasında İstanbul’a dönüp burada ricâl-i devlete kasideler yazarak 20 yıl geçirmiştir. 1504’te bu defa Şehzâde Mahmud’un yanına, Manisa’ya nişancı olarak yollanmış, onun mâiyetinde Gazâlî’nin Kimyâ-yı Saâdet’ini, Avfî’nin Câmiü’l-hikâyât’ını tercüme edip bir Leylâ vü Mecnun mesnevîsi kaleme aldı. Bunlar dışındaki çalışmalarından da bahsedilir; fakat günümüze sâdece Şehzâde Mahmud’un yanında bulunduğu devirde toplayıp tertip ettiği Türkçe Dîvân’ı intikâl etmiştir. Himâyesinden çok memnun kaldığı bu şehzâdenin vefâtı sonrasına Necâtî, Sultan Bâyezid’in bağladığı maaşla geçinip vefâtına dek hiçbir mansıbı kabûl etmemiştir.

Eski Anadolu Türkçesinin bütün imkânlarını seferber edebilmiş bir şâir olarak Necâtî Bey, edebiyâtımız için önemli bir yerde durmaktadır. Onun, klâsik şiiirimize orijinal edâsını veren ilk şâirlerden olduğu ve Âşık Çelebi’nin “bi’l cümle şu’râ-yı Rûm’a üstâd-ı evveldir” sözüyle Osmanlı şiirinin kurucularından sayıldığı söylenmiştir; hattâÂşık Çelebi’nin aktardığına göre bizde İran şâirleri ayarında şâir bulunmadığı türünde incitici sözlerden onun sâyesinde kurtulduk (“Necâti Rûm’da fenn-i şi’rün maddetü’l-hayâtı ve şu’arâ-yı Fürsun seng-i ta’nı zahm-ı bî-rahmından şu’arâ-yı Rûm’un sebeb-i necâtıdur”). Sâde ve samîmî, tecrübelerini, dünya görüşünü ortaya koyan gazelleri, lirik ve hakîmâne beyitleri ve (II.) Bâyezid’in şehzâdeleri için yazdığı mersiyelerle tanınan Necâtî’nin en belirgin özelliği atasözü, deyim ve halk tâbirlerine duyduğu ilgi ile bunları şiirinde kullanmak konusunda gösterdiği başarıdır. “Egerçi agır olur taş koptugı yerde”, “Sa’y et göngül ki âşıga Bagdat ırak degül”, “Kim demişler dostum bing yıl yarak bir gün gerek”, “Bu meseldür dostum sag baş yastık istemez”, “Yerde kalmaz çün bilirsin dûd-ı âhı kimsenüng”, “Öksüz oglan göbegin kendü keser” gibi mısrâlarındaki atasözleri, “Kan yut cefâ-yı dehr ile bagrunga taş bas”, “Kadr ile şeref buldı yetişdi göge başı”,  “Agladıgını görüp başın döger taşdan taşa”, “Sık dost olmuşuz ki su sızmaz aramıza”, “Peri yüzlü güzeller hep senüng agzunga bakarlar” gibi mısrâlarındaki deyimler şiiriyeti bozmadan ve âhenkle kullandığı pek çok örnekten küçük bir kısmıdır. Yıldırım Bâyezid’in vezîri Kâsım Paşa ile başlayan, şiirde anlatım aracı olarak atasözlerini kullanma geleneği Necâtî’de doruk noktasına ulaşmıştır. Ayrıca şiirlerinde kelâm-ı kibâr tâbir edilebilecek özlü sözler de çokça kullanılmıştır. Muallim Naci’den öğrendiğimize göre, herhâlde bu edebî özelliklerinden ötürü, Yavuz Sultan Selim için çokça sarf edilen “Rakîbin ölmesine çâre yokdur / Vezîr ola meğer Sultân Selîm’e” beyti de bâzı tezkirelerde Necâtî’ye isnâd olunur. Oysa Selîm’in tahta geçmesi, onun ölümünden üç yıl sonra gerçekleştiği için bu isnatların gerçeği yansıtmadığını düşünmek gerekir.

Göktürk Ömer Çakır

Pir Sultan Abdal kimdir?

541 views
2 mins read

Alevî – Bektaşî geleneğinin yedi büyük şâirinden biri kabûl edilen Pir Sultan Abdal, “Mağrıptan çıkar görünü görünü / Kimse bilmez evliyanın sırrını / Koca Haydar şâh-ı cihân torunu / Ali nesli güzel imam geliyor” dörtlüğünden anlaşıldığı gibi, Şeyh Haydar’ın torunu ve Şah İsmâil’in oğlu olan Şah Tahmasb’ın zamânında yaşamıştır.  Sivas’ın Banaz köyünde doğan ve “İsmim Koca Haydar aslım Yemen’de” mısrâından aslen Yemenli ve isminin Haydar olduğunu anladığımız Pîr Sultan’ın Hz. Peygamber soyundan gelen bir seyyid olduğu da hemen her din ulusunda gördüğümüz gibi söylenegelmiştir.

Menkıbesine göre, küçük bir koyun çobanıyken bir elinde bâde, diğer elinde elma olan nûrânî bir ihtiyar görür ve onun elinden bâdeyi içtikten sonra elmayı alacakken ihtiyarın ayasındaki beni fark eder ve karşısındakinin Hacı Bektâş olduğunu anlar. Hacı Bektâş ona Pir Sultan mahlasını verip şöhretinin her yere yayılmasını, sazının ve sözünün üzerine saz ve söz gelmemesini dileyerek kaybolur.

Osmanlıların, doğuda yükselen Safevî tehlikesine karşı, onların siyâsî varlığı dışında Osmanlı coğrafyasındaki dinî-askerî odaklarına yönelik mücâdele ettiği bir dönemde bu “hasım” devletin ideolojisiyle hareket eden Pîr Sultan’ın da dikkatleri üzerine çekmesi muhakkaktı. Efsâne, bu konuyu trajik bir dille ele alır: Menkıbesinde Banaz’a gelip kendisini pîr olarak benimseyen bir Hızır’dan bahsedilir. Bu Hızır, kendisinin himmetini ve bu sâyede bir makâma geçmeyi dilemiş, Pir Sultan da “Hızır, vezir olursun; ama gelip beni asarsın” diyerek kerâmet göstermiştir; zîrâ aynı menkıbeye göre seneler sonra Pir Sultan’ı astıran, sonradan Paşa olacak bu Hızır’dır. Gölpınarlı, Hızır’ın kimliğinin net olmadığını söylemekle birlikte bir varsayımda bulunur. Ona göre; 1522’de Köstendil, 1554’te Şam Beylerbeyi olan, 1560’ta Bağdat’a tâyin edilip 1567’de ölen Hızır Paşa’nın, Pir Sultân’ın menkıbesinde geçen Hızır olma ihtimâli vardır. Muhtemelen paşa, Bağdat’a giderken Sivas’taki Pir Sultan hareketini de bastırmıştır. Bugünkü Kepçeli’de, uzun süre Darağacı olarak da bilinen mevkîde îdâm edilen Pir Sultan, yine menkıbesine göre darağacında kendisinden geriye sâdece hırkasını bırakarak yola koyulmuş, peşine düşen kollukları, Kızılırmak’ta üstünden geçtiği köprüyü “Gel köprü!” diye çağırmak sûretiyle batırıp, atlatmış, Horasan’a gidip Şâh’ın huzurunda nefes okuduktan sonra Erdebil’e vararak orada yatıp ölmüştür.

Türk halk edebiyâtının en önemli şâirlerinden sayılan Pir Sultan, kendisinden önceki halk şâirlerinden haberdardır ve onların temel nazım biçimi olan koşmayı çok kullanmış, halk şiiri tekniğinde büyük varlık göstermiştir. Şüphesiz en fazla etkilendiği şâir de Hatâyî’dir (Şah İsmâil). Dili yalın ve kimi zaman kullandığı terkipler halka mâl olmuş, bilindik terkiplerdir. Şiirinde mistik ve metafizik telâkkilerden ziyâde tabiî hâdiseler yer almıştır.

Göktürk Ömer Çakır

Karacaoğlan kimdir?

339 views
3 mins read

Doğduğu yer, yaşadığı dönem, şiirleri ve öldüğü yer konusunda pek çok ihtilâf olan şöhretli Türk halk şâiri. Araştırmacılar genellikle şiirlerine 17. asır cönklerinde rastlandığı için bu asırda yaşamış olabileceğini öne sürmüşlerdir; fakat cönklere şiir kaydedilmesi geleneğinin daha önceki asırlarda pek bulunmaması ve bahsedilen asırda yaygınlık kazanması bu geniş tarihlemenin bir alt terminus (sınır) kabûl edilemeyeceğini düşündürmektedir. Ayrıca 1546’da tamamlanan Lâtifî tezkiresinde Kar’oğlan adıyla geçmesi, Sultan (III.) Murad’ın 1582 yılında yaptırdığı sünnet şölenini anlatan Surnâme-i Hümâyûn’da “kimi Karacoğlan türküsü ile gönlün eğlendirir” ifâdelerinin yer alması, yine 16. asır bürokratı Gelibolulu Mustafa Âlî’nin görgü ve ahlâk kurallarını anlatan bir telifinde (Mevâidün Nefâis fi Kavâidi’l Mecâlis) adının şâir olarak zikredilmesi, 17. asır şâiri Âşık Ömer’in Şâirnâme’sinde çağdaşlarından bahsettikten sonra “Karac’oğlan eski meseldir” demiş olması, bir şiirinde geçen Şirvan’ın alınışına (1578 – 1579) yapılan atıf, çok güvenilir bir belge niteliği taşımamakla birlikte, “Sekseninde beratçığım yazıldı / doksanında kan damarım üzüldü / Yüz yaşında âzâlarım çözüldü” gibi bâzı mısrâlarından uzun bir ömür sürdüğü istidlâl edilebilecek  bu Türkmen halk şâirinin 15. asır sonları ile 16. asırda yaşamış olduğu iddiâsını güçlendirir.

Karacaoğlan’a atfedilen çeşitli şiirlere göre kendisini Erzurumlu, Kırşehirli, Binboğalı kabûl etmek mümkündür; fakat daha uzak iddialar da söz konusu edilmiş, meselâ W. Radloff Belgradlı olduğunu ileri sürmüştür. Yine Radloff’a göre asıl adı Simâyil’dir. Bazı kaynaklar ise adının Hasan, babasının da Kara İlyas olduğunu kaydederler. Doğum yeri hakkında şimdilik en kuvvetli ihtimâl Bahçe ilçesinin Farsak köyünde doğmuş olması ihtimâlidir. Daha genel bir ifâdeyle yazacak olursak, o, Güney Anadolu Türkmenlerindendir.

Ölüm yeriye ilgili de ihtilâflar mevcuttur. Tarsus yakınlarındaki Eshâb-ı Kehf mağarasında intihar, Maraş civarındaki Cezel yaylasında öldüğü yâhut İçel’n Mut ilçesindeki Çukur köyünde medfûn olduğu veya Erzurum Oltu’daki Penek köyünde ölüp Zemzem Dağı’ndaki Yasamal Yaylası’nda gömülü olduğu gibi iddiâlar bahis mevzuudur.

Görüldüğü üzere hemen pek çok halk şâirinin başına gelen Karacaoğlan’ın da başına gelmiş, belirsiz zaman ve mekânlarda halkının dilinde ve gönlünde yaşamış ve hâlâ yaşamayı sürdürmektedir. Kendisine atfedilen şiirler de aynı gelenek uyarınca bâzen eski bir şiirin varyantıdır, bazen de söyleyişi onu andıran başka halk şâirlerinin dağarcığından çıkmıştır. Onun şiiri, Tanrı’dan ziyâde insana dönük ve hiçbir tasavvufî unsurun yer almadığı lâdinî bir şiirdir. Hayâlci değil gerçekçi olan Karacaoğlan, süs ve gösterişten uzak, söylemek istediklerini doğrudan söyleyen, merkezî yerlerde yaşayan halk şâirlerinin etkisinde kaldığı Dîvân edebiyâtı unsurlarından müteessir olmamış ve temel konusu maddî aşk olan, “Nerde güzel görsen orda kalırsın /Ben senin derdini çekemem gönül” ifâdelerinde görüldüğü gibi, her güzelliğe, her dilbere karşı istekle dolu, tutkulu, “Söyleyim ben sana sözün doğrusun / Soyunup koynuna girmeye geldim” mısrâlarından ve pek çok benzerlerinden de anlaşılacağı üzere sevmek ve sevişmek konusunda serbest, tabiatın içinde katı kural ve yasaklardan âzâde Türkmen oymak hayâtının parçası şeklinde vasfedebileceğimz bir halk şâiridir.

Göktürk Ömer Çakır

Taşköprülüzade kimdir?

416 views
2 mins read

Bursa doğumlu, aklî ve naklî ilimlerde uzman, ansiklopedist âlim. İlk derslerini, doğduğunda Ankara’da olan ve 12 -13 yaşlarındayken kendisini bu şehre getiren babasından almıştır. Amcasından Arapça dersleri alarak tahsilini sürdüren Taşköprülüzâde, 1525 – 1539 yılları arasında Dimetoka, İstanbul, Üsküp ve Edirne’de çeşitli medreselerde müderrislik yaptıktan sonra son olarak Sahn-ı Semân müderrisliğine getirilmiş, 1545’te Bursa kadılığına tâyin edilip yaklaşık 10 sene bu görevi deruhte ettikten sonra gözleri görmez hâle gelince bu vazifesini bırakarak kalan ömrünü ders vermek ve eser telif etmekle geçirmiştir.

Taşköprülüzâde’nin önemli eserlerinin başında, 1541’de Arapça kaleme alınan ve oğlu tarafından Mevzûât el-ulûm adıyla Türkçeye çevrilen, asıl adı Miftâh el-saâde ve misbah el-siyâde olan, ilimlerin tasnifi ve çeşitli ilimler üzerine yazılmış eserlerden bahsettiği bibliyografya kitabıdır. Bu konuda Fârâbî’nin -bir bibliyografya olmamakla berâber- İhsâü’l-ulûm (İlimlerin Sayımı) adlı eseri ve ondan ziyâde bilhassa bu vâdinin en şöhretli ilim tasnifi ve bibliyografya kitapları olan İbnü’n-Nedîm’in el-Fihrist’i ve Yûsuf el-Harizmî’nin Mefâtihû’l-ulûm’uyla aynı kategoriye giren bu kitap, kendi meşhûr bibliyografyası Keşfü’z-zunûn için Kâtip Çelebi’nin yararlandığı temel kaynaklardan biri olmuştur. S. Çaldak’tan öğrendiğimize göre; bu eserde, konu edindiği her şeyin bir varlığa sâhip olduğunu kabûl ederek ontolojik bir tasnife girişen ve bu bakış açısıyla bahsedilen gelenek içerisinde en özgün sınıflandırmayı yapan Taşköprülüzâde, harf, yazı ve hattı, kitâbî vücuda sâhip, söz ve telaffuzu, sesle ilgili vücudu bulunan, kavramları zihinde sûretleri olan soyut vücutlu varlıklar olarak kabûl etmiş, hepsinin dış dünyâda somut vücutları olduğunu söyleyerek her varlık mertebesinin, bir sonrakini göstermek için araç olduğunu belirtmiştir. Bundan sonra vücut mertebelerine göre ilimleri araç olan ilimler ve amaç olan ilimler olarak ayırıp buradan temel ve ana bilim dalları ile alt bilim dallarını tasnif etmiştir.

Taşköprülüzâde’nin diğer önemli eseri, 1558’de kaleme alınmaya başlanan, Şakâik el-nu’maniyye fî ulemâ el-Devlet el-Osmâniyye adlı Arapça biyografi kitabıdır. Kitapta, kendi notları, çeşitli menâkıbnâme, ruznâme, tezkîre ve tevârihten istifâde etmek sûretiyle Osmanlı Devleti’nin kuruluşundan 1555 senesine kadar yaşamış 371 âlim ve 150 şeyhin biyografileri, her pâdişah bir tabaka olmak üzere 10 tabakaya ayrılarak kaleme alınmıştır. Vefâtından 30 yıl kadar sonra Türkçe’ye çevrilen bu eser, Osmanlı âlimleri hakkında telif edilmiş ilk büyük kitap sayılmaktadır. Bir başlangıç kabûl edilerek kendisine sonraki dönemlerde çeşitli zeyller yazılarak muahhâr âlimlerin biyografileri kaleme alınmıştır.

Göktürk Ömer Çakır

Ebussuud Efendi kimdir?

343 views
2 mins read

Hoca çelebi, allâme-i küll, ikinci Ebû Hanîfe ve hocası Kemâlpaşaoğlu’nun el-muallimü’l-evvel unvanına nisbetle el-muallimü’s-sânî gibi unvanlarla anılan büyük Türk hukukçusu ve devlet adamı Ebûssuûd Efendi İstanbul yakınlarındaki Meteris köyünde doğmuştur. Âilesi İskilipli olan Ebûssuûd’un dedesinin babası, Uluğ Bey’in doğancıbaşısı olan Mehmed Kuşçu’dur ve onun oğulları, biri anne tarafından diğeri baba tarafından Ebûssuûd’un dedesi olan Mustafa İmâdî ve meşhur matematikçi – astronom Ali Kuşçu’dur. Mustafa İmâdî’nin oğlu Yavsı Muhiddin Mehmed, amcası Ali Kuşçu’nun kızı Sultan Hatun’la evlenmiş, bu evlilikten Ebûssuûd doğmuştur.

Ebûssuûd’un ilk memuriyeti İnegöl’deki İshak Paşa Medresesi’ndeki müderrislik görevidir. Sonraları İstanbul, Gebze ve Bursa’da da müderrislik yapmış, son olarak 1528’de Sahn-ı Semân Medresesi’ne müderris olup 5 yıl sürdürdüğü bu görevi tâkiben sırasıyla Bursa ve İstanbul kadılıklarına getirilmiş, 1537’de Rumeli kazaskeri tâyin edilmiştir. Serhat boylarının nazlı şehri Budin’in fethinden sonra burada ilk Cuma namazını kıldırma şerefine nâil olan Ebûssuûd, 1545 yılında şeyhülislâm nasbedilerek ölene kadar yaklaşık 30 yıl bu vazifede kalmıştır.

Büyük Türkçü Atsız Bey tarafından şeriatı Türk örfüyle bağdaştırması, mutaassıp din adamlarına karşı, para vakfedilmesini onaylayarak iktisâdî hayâtın ve kamu düzeninin korunması yolunda gösterdiği dirâyet ve toprak kanunlarını fetvâlar hâlinde tedvîn ederek ilmiye sınıfının ileriki muhalefetlerini önlemesi, fetvâ ve kânun arzları ile Türk hukuku, Türk medeniyeti târihinde işgâl ettiği önemli mevki dolayısıyla tebcil edilmiştir.

Ebûssuûd’un mektuplarını değerlendiren A. Dağlar’a göre de Ebûssuûd Efendi’nin ifâdelerinde “Osmanlı resmî ideolojisini oluşturan unsur ve kavramların, kelime katarı hâlinde göz önünden akıp gittiği fark edilecektir. Kelimelerin anlam dünyalarına inildiğinde görülecektir ki Ebûssuûd Efendi Osmanlı resmî ideolojisini özümsemiş, ona gönülden bağlanmış bir idealisttir.” Aynı yazar Ebûssuûd için “Yarı resmî de olsa, özel de olsa -çeşitli türlerde yazdığı- hemen her mektubunda Ebûssuûd Efendi’nin “fert-devlet-Allah” ilişkisine dâir temel felsefesi kendini ön planda hissetirmektedir. Sultan olsun, reâyâ olsun, fert fert her muhâtabın Osmanlı devlet felsefesini oluşturan “dâire-yi adliye” sistemine, “i‘lâ- yı kelimetullah” idealine ve Allah’a karşı yeri ve sorumluluğu hatırlatılır; öyle ki, bu konularla ilgili kullandığı ifâdelerin kalıplaşmış şekilleriyle karşılaşılır. Bu hususta Ebûssuûd Efendi’nin her makamdan ziyade kendisini salâhiyet sahibi gördüğü anlaşılmaktadır.” değerlendirmesi dikkat çekicidir. Öyle anlaşılıyor ki Ebûssuûd’u tıpkı Roma Cumhuriyetinin kadîm erdemlerini savunan ve gözeten meslektaşı Yaşlı Cato gibi bir Osmanlı “censor”u olarak görmek de mümkündür. O, “emîn-i dîn ü devlet ve yemîn-i mülk ü millet” yolunda, “devlet-i ebed-efzûn” bildiği ve mektuplarında eski Oğuz efsanelerindeki, göğü çadır belleyen siyâsî anlayışa benzer şekilde “âleme memdûd ve atnâb-ı hıyâm-ı devlet ü ikbâl” diyerek âlemi kuşatan çadır iplerinden bahsettiği devlet nizâmının bozulmaması için gayret gösteren bir idealisttir.

Göktürk Ömer Çakır

Piri Reis kimdir?

330 views
3 mins read

İlk Paşa sancağının merkezi ve Osmanlı denizciliğinde kaptan paşaların tahtı olarak bilinen Gelibolu’da doğan ve buraya Lârende’den göç eden bir âileden gelen Pîrî Reis, eseri Kitâb-ı Bahriye’de de belirttiği gibi (“Birâderzâde-i merhûm Reîs Gâzî Kemal Pîrî Reis bin el-Hac Mehemmed”), bir başka Türk denizcisi olan Kemal Reis’in kardeşi Hacı Mehmed’in oğludur. 1481’den îtibâren yanına yeğenini de alarak Akdeniz’de korsanlık yapan Kemal Reis’le sergüzeştlerine, kaleme aldığı meşhûr Kitâb-ı Bahriye’de, “Birlikte Akdeniz’i gezerek nice din düşmanının bağrını ezdiklerini ve Sultan Bâyezid’in (II) emriyle devlet hizmetine girdiklerini” söylemek sûretiyle değinmiştir. Bu giriş, muhtemelen 1495 senesinde gerçekleşmiştir. Devlet hizmetinde Adalar Denizi ve Doğu Akdeniz’de devriye görevi yapmak dışında Mekke ve Medine vakıflarının İstanbul’dan Hicaz’a götürülmesi ve Mısır’a giden konvoylara öncülük etmek gibi vazifeleri de uhdelerine alan amca ve yeğen, 1499 – 1502 yılları arasında cereyân eden Osmanlı – Venedik savaşlarının Barak Reis (Sapienza/Zonchia) ve İnebahtı savaşları ile Koron Seferi, Navarin’in istirdâdı gibi deniz safahatında bulunmuşlar, birliktelikleri Kemal Reis’in, Memlûklere yardım götürmek üzere çıktığı bir seferde (1511) fırtınaya yakalanarak şehîd olmasıyla sona ermiştir.

Bu hâdiseden sonra Gelibolu’ya çekilerek 1513’te tamamlayacağı ilk dünya haritası üzerinde çalışmaya başlayan Pîrî Reis – Afetinan’ın, muahhar haritasıyla birlikte, çağdaşı diğer coğrafyacıların dünya haritalarıyla kıyaslandığında teknik olarak daha ileri bir kartografya bilgisine dayandığını söylediği – bu haritayı şânı yüce Yavuz’un Mısır’ı ele geçirmesinden sonra kendisine Kâhire’de takdîm etmiştir. Kânûnî’nin Begrad seferinde Tuna donanmasında ve ayrıca Rodos kuşatmasında da bulunan Pîrî Reis, Ahmed Paşa’nın isyânını bastırmak üzere 1524’te Mısır’a giden sadrâzam İbrahim Paşa’nın, gemide incelediği Kitâb-ı Bahriye müsveddesini pâdişâha sunulmak üzere temize çekmesini istemesi (“Buyuruldu ki, zikr olan kitâbun müsveddâtını beyâza çıkarub kitâb eyleyem”) sebebiyle Gelibolu’ya dönmüş ve ikinci dünya haritası ile bu kitabı tamamladıktan sonra sadrâzam aracılığıyla pâdişâha takdim etmiştir.

Sonraki yıllarda büyük Türk denizcisi Barbaros Hayreddin Paşa’nın donanmasında gemi reisi olarak da bulunan Pîrî Reis, 1547’de Hint kaptanlığına getirilmiş, bu görevde ilk olarak Aden’i istirdâd etmiştir. Bu utkulu seferden sonraki 5 yıllık faaliyetleri bilinmeyen bu âlim Türk denizcisi, 1552’de Basra körfezindeki Portekiz üssü Hürmüz’e sefer düzenlemekle görevlendirilmiş, burada muhâsaranın uzaması üzerine bir Portekiz filosu tarafından kapana kıstırılmak endişesiyle muhâsarayı kaldırmış, böylece Bahreyn adalarına kadar uzayacak sefer akîm kalmıştır. Kuşatmayı kaldırmakla yerinde bir karar verdiği kısa süre sonra bölgeye ulaşacak olan Portekiz donanmasıyla teyîd edilmiş olsa da rüşvet karşılığında bu karârı verdiği dedikodusu şâyî olmuş ve o sırada Halep’te bulunan Kânûnî Sultan Süleyman’ın en fecî icraatlarından biri olarak emrindeki gemilerle döndüğü Mısır’da îdâm ve malları müsâdere edilmiştir.

Pîrî Reis’in asıl önemli yanı ömrü boyunca giriştiği deniz seferlerinde her ayrıntıya dikkat ederek yaptığı coğrâfî incelemeler, gözlemler, eline geçen Doğu ve Batı kaynaklı haritalar ve şöhretli Kolomb’un haritası gibi referansları değerlendirmek ve bunları Türk denizcilik târihinin birer mefâhir kaynağı olan haritalarla birlikte, hitâmında sonu olmayan bilim yollarında hatâlarını düzeltecek kullara Tanrı’dan bin lütuf dileyecek kadar ilmî ölçülere bağlılıkla hazırladığı, muhteşem bir telife dönüştürmek konusundaki başarısıdır. Bu emek karşılığında tek arzusunun, “Ümiddür ki bu tarîkde yürüyen ve bu fennün ehli olan karındaşlar da bu kitaba nazar eylediklerinde ve hîn-i amelde bu hakîri hayır duâdan ferâmûş eylemeyeler” sözleriyle sâdece dua olduğunu belirten, ayrıca denizcilik, haritacılık, coğrafya gibi bilimlerle birlikte bunlarla ilişkili olarak matematik, astronomi gibi bilim dallarında da mâlûmatdâr olan bu büyük denizciyi, şüphesiz Türk kartografyasının da pîri kabûl etmek gerekmektedir.

Göktürk Ömer Çakır

Kemalpaşaoğlu kimdir?

343 views
2 mins read

Dedesi olan Fâtih çağı bey ve bilgini Tokatlı Kemâl Paşa dolayısıyla Kemâlpaşazâde, Kemalpaşaoğlu veya İbn Kemâl olarak anılan büyük Osmanlı şeyhülislâmı, âlim, târihçi ve şâir. Amasya sancağında şehzâde Bâyezid’in nişancı ve lalası olan babası Süleyman Bey, bu sancağın askerleriyle İstanbul’un fethinde bulunmuş tımarlı bir sancak beyidir. Bu âileden geldiği için kariyerinin başında kendisi de asker olan Kemâlpaşaoğlu hicrî 897’de (1491-92) Filibe’deki bir toplantıda müftü Molla Lûtfî’nin protokolde meşhur akıncı kumandanlarının üstünde yer aldığını görünce kalemin kılıçtan daha fazla îtibârı olduğuna kanaat getirip, askeriye sınıfından ayrılarak ilmiye sınıfına geçmiştir. Klâsik öğreniminden sonra Edirne’de, Üsküp’te, İstanbul’daki Sahn-ı Semân Medreseleri’nde müderrislik yapan âlimin asıl şöhreti, büyük asker-pâdişah Yavuz Sultan Selim’in İran üzerine yürürken istediği fetvâları hazırlamasıyla gelmiştir. Bundan sonra Edirne kadılığı ve Anadolu kazaskerliği görevlerini ssırasıyla yürüten Kemâlpaşaoğlu, Yavuz Sultan Selim’in Mısır seferinde de bulunmuştur. Kânûnî döneminin başlarında Zembilli Ali Efendi’nin ölümü üzerine 1526 senesinde şeyhülislâmlığa getirilmiş ve ölene kadar bu vazifede kalmıştır.

 Kemâlpaşaoğlu ilmî yetkinliği dolayısıyla gördüğü îtibârla, Mısır seferi dönüşünde Sultan Selim’in kaftanına atının ayağından çamur sıçraması üzerine pâdişâhın “Ulemâ ayağından sıçrayan çamurların medâr-ı zînet ve bâis-i mefharet” olacağı sözleriyle yüceltilmiş ve bâzı rivâyetlere göre sultan bu kaftanla gömülmek istediğini vasiyet etmiştir. İslâm Ansiklopedisi’ne yazdığı maddede Şerafettin Turan, muhakeme gücü, ilmî kuşatıcılığı ve hemen her ilim dalında verdiği eserlerinin çokluğu dolayısıyla onu överken, Türk Ansiklopedisi’nde hayatını anlatan Atsız Bey, Arapça’dan sonra en üstün dil olarak Farsça’yı övdüğü risâlesini millî gaflet, Âdem’in Hâbil’e yazdığı mersiyeyi gerçek sanıp buna şerh düşmesini veya kendi eserlerini şerh etmesini gayrı ciddî davranışlar olarak nitelendirmiş ve öğrencisi Ebûssuûd’un sağlam muhâkeme ve ilmî zihniyetine sâhip olmadığını ifâde etmiştir. Diğer yandan Şerafettin Turan, şer’î meseleleri çözme ve fetvâ verme konusundaki kaabiliyeti dolayısıyla “insanların ve cinlerin müftüsü” olarak anıldığını aktardığı Kemâlpaşaoğlu’nun, (II.) Bâyezid döneminde yazıp pâdişâha sunduğu, sonradan Yavuz ve Mohaç’a kadar olan Kânûnî devirlerini ilâveyle her pâdişâha bir defter tahsis ettiği, Osmanlı târihi üzerine 10 ciltlik büyük eserinde klâsik kaynaklardaki gibi Türklüğü aşağılayıcı ifâdelere yer vermediğini, bilakis Osmanlı’nın Türklüğünü dâima vurguladığını belirtmiştir.

Çoğu Arapça olmak üzere 200 küsur eser veren Kemâlpaşaoğlu’nun fetvâlarının büyük bölümü Türkçedir. Yavuz Sultan Selim vefât ettiğinde yazdığı mersiye, Türk edebiyatının en güzel ağıtlarından birisi olarak edebiyat târihimize geçmiştir.

Göktürk Ömer Çakır

Haul Video ve Youtube Makeup nedir?

364 views
1 min read

Türkiye’de güzellik- moda temalı kanallar olarak can bulmuş olan ‘’Haul Video’’ kavra-mı dünyada, çektikleri videoların içerikleri güzellik, moda, alışveriş, günlük işler, event, makyaj, izleyicilerin ‘’Haulgirls’’ (Youtube Moda İkonları) hakkında merak ettiklerini cevaplayan videolar, bakım ipuçları, haftanın-ayın-yılın ürünleri veya yükselenleri-tavsiyeleri ya da düşenleri, kişisel ev turları- oda turları, en sevdiğim ürünler- en nefret ettiğim ürünler-bekleneni veremeyenler, çantamda ne var gibi temalardan oluşan ve genç kızların gözlerinde ‘’ikon’’ olarak konumlanan, neredeyse tamamı kadınlardan oluşan bir izleyici kesimine hitap eden bireyleri tanımlamaktadır.

Evinin herhangi bir köşesinde yere oturarak ya da masanın başında tüm bu temalar hak-kında videolara çeken ‘’Haul Girls’’ (Youtube Moda İkonları), sebepleriyle birlikte izleyiciye sanki arkadaşıymış gibi tavsiyeler vermekte belki de postmodern dünyanın yalnız insanlarına arkadaş olmaktadır. ‘’Siz de deneyip videonun altına görüşlerinizi yazabilirsiniz’’, ‘’Sormak istediklerinizi sorabilirsiniz’’ ya da ‘’Benim hakkımdaki düşüncelerinizi paylaşabilirsiniz’’ gibi sorularla da onları da bu iletişime dâhil etmekte iletişimi interaktif hale getirmekte ve adeta bir sanal dert ortağı, ar-kadaş, kanaat önderi konumuna oturmaktadır. Yine Google’ın yaptığı bir araştırmaya göre ‘’Haul Video’’ izleyen her 10 kişiden 4’ü sözü edilen ürünlerin satıldığı mağazaları ya fiilen ya da online olarak ziyaret etmiştir (tubularinsights.com,Erişim Tarihi:01.03.2018). Öte yandan diğer önemli bir tespit ise Youtuber’ın kişisel özellikleri ile videolarının çekim kalitesinin yüksekliğinin videonun izlenebilme oranını arttırdığı yönündedir.

Sedefkar Mehmet Ağa kimdir?

435 views
3 mins read

Mîmar Sinan’dan sonra hakkında yazılı bir biyografi bulunan ikinci mîmâr, bugün târihî yarımadanın en önemli mimarlık anıtlarından biri olarak Ayasofya’nın karşısında yer alan ve turistlerin elliden fazla kompozisyonu içeren 21 binden ziyâde çini ve kalem işlerinden ötürü Blue Mosque (Mavi Cami) olarak tanıdıkları altı minâreli Sultan Ahmed Külliyesi’ni inşâ eden Sedefkâr Mehmed Ağa’dır.

Mehmed Ağa, 1562 – 1563’te Rumeli’den devşirme acemioğlan olarak İstanbul’a gelmiştir. Evliya Çelebi’de sözü edilen İlbasan’da yaptırdığı çeşmeler dolayısıyla bu yörede doğmuş bir Arnavut olma ihtimâli yüksektir. Beş yıl acemioğlan eğitimi görmüş, bostancı olarak 1567/68’de Sultan Süleyman’ın türbesinde bahçe bekçiliği yapmaya başlamıştır. Sedefkâr halifesi üstad Muhammed tarafından sınandıktan sonra sedefkârlar arasına katılan Mehmed Ağa, Mîmar Sinan’ın hacca gitmesiyle ona vekâlet de etmiştir. Yine Koca Sinan’ın tavsiyesiyle (III.) Murad’a yaptığı özgün bir tilâvet iskemlesi sultânın hoşuna gidince Dergâh-ı âlî Bevvabı nasbedilmiştir. Ayrıca İstanbul’daki dört kadıya muhzırbaşılık da yapan Mehmed Ağa, harem muhafızı (kulle sofisi) olarak bir suçluyu Mısır’a götürmüş ve bu gezide Hicaz, Filistin ve Suriye’yi dolaşmıştır. İstanbul’a dönünce Rumeli’nin teftişi için görevlendirilmiş, hayâtı hakkında bilgi veren Risâle-i Mîmâriyye’ye göre İstanbul’dan Selanik’e, oradan da Arnavutluk’a ve Malta’ya kadar Habsburglar’ın her kent ve kalesini incelemiş, sınır boylarında devam eden bu gizli faaliyetler dolayısıyla Bosna, Avusturya, Macaristan, Slovakya, Hırvatistan, İtalya, Fransa serhatlerine ve Buda, Temeşvar, Erdel, Eflâk, Polonya, Moldavya sınırlarındaki kalelere, ardından Kırım ve Kaffa’ya kadar uzanmış, tekrar Tuna boyundaki çeşitli şehirleri ziyâret ederek İstanbul’a dönmüştür. Bu, gelecekte başmîmar olacak biri için önemli bir görsel birikim elde etmesini sağlamış olmalıdır.

1593/94’te Diyarbekir Vâlisi Hüsrev Paşa’nın müsellimi olmuş, paşanın Diyarbekir’e gelmesinden sonra onun kapı kethüdâsı olarak İstanbul’a dönmüştür. Aynı paşanın Şam Vâlisi olduğu 1595/96’da da müsellimliğini yapmıştır. Bütün bu faaliyetler içinde Mîmarlar Ocağı’yla sedefkâr olarak ilişkisi devam eden Mehmed Ağa, Dalgıç Ahmed Ağa’nın mîmarbaşılığı döneminde birçok yapıdan sorumlu olduğu gibi, Mîmarlar Ocağı’nın ikinci adamı olarak Suyolcu Nâzırı vazifesiyle sekiz yıl çalıştıktan sonra 1606’da Ser-Mîmârân-ı Hassâ olmuştur. Ocakta sedefkâr olarak 20 yıl çalışan Mehmed Ağa, bu vazifesini de on altı – 17 yıl kadar sürdürmüş ve bu unvanla ölmüştür.

Doğan Kuban’ın belirttiğine göre pek çok yapının inşâına nezâret etmiş veya tasarlamış olsa da Mehmed Ağa’nın sanatı üzerinde konuşabilmek için tek referans kaynağımız Sultan Ahmed Külliyesi’dir. İçinde cami, hünkâr kasrı, sıbyan mektebi, medrese, arasta, hamam, dârüşşifâ, imâret-i âmire, tabhâneler, han, dârülkurrâ, türbe, sebiller, çeşmeler, dükkânlar, odalar, mahzenler, kahane ve evlerin yer aldığı külliyenin inşâına Sultan (I.) Ahmed’in emriyle başlanmış,  1609 – 1620 yılları arasında yapımı tamamlanmıştır; fakat pâdişah kendi külliyesinin bitişini görememiştir. Bu külliyedeki meşhûr câmiin tasarımında Sinan’ın modellerinden öteye geçen bazı yenilikler olması açısından Mehmed Ağa’yı yaratıcı bir sanatçı olarak gören Kuban, ayrıca kendisini, Sinan’ın tüm halîfeleri gibi iyi bir bürokrat olmanın dışında iyi yetişmiş bir teknokrat olarak da vasıflandırır.

Göktürk Ömer Çakır

Gelibolulu Mustafa Ali kimdir?

401 views
5 mins read

Abdullah’ın oğlu ve birtakım ikincil kanıtlara göre Boşnak kökenli olan Mustafa Âlî, 1556 – 1560 yıllarında Haseki Sultan ve Sahn-ı Semân medreselerinde Ebûssûd Efendi’nin oğlu Şemseddin Ahmed’in öğrencisi oldu. Bu dönemde, gelecek vaat eden genç şâirlerle birlikte ders gören ve edebiyat meclislerinde bulunan Âlî, ilmiye yolunda ilerlemek yerine bâzı şöhretli örneklerin de yaptığı gibi kalemiyeye geçmeyi tercih etmiş ve Mihr ü Mâh adlı manzum yapıtını sunduğu Şehzâde Selim tarafından 1561’de dîvân kâtipliğine alınmıştır. Cornell Fleischer’ın, onun hakkında kaleme aldığı muhteşem biyografide bir kariyerist olarak resmedilen Âlî’nin ilmiye sınıfından ayrılmasında şüphesiz bu özelliği belirleyici olmuştur. 16. asırda yeni biçimlenen bir bürokratik silk olan kalemiyede yükselmek, katı ilmiye hiyerarşisinde bir yerlere ulaşmaktan daha kolaydı.

Hırslı ve istekli Âlî, 1563 yılında bir görevle gittiği pâyitahtta pâdişâha bir dilekçe sunup sarayda görev almak istediğini bildirince, Sultan Süleyman’dan gelen “Seninle kendi efendin ilgilensin, şehzâdelerin adamları sarayımda dolaşmasınlar” cevabıyla dilekçesi reddedildi. Aynı yıl başka bir mesnevîyle yeniden Selim’in dikkatini çekmeye çalışmış; fakat mesnevîsinin – kendisi reddetse de – bir kopya ve intihâl olduğunun anlaşılmasıyla emeline ulaşamayarak, Halep’e atanan Lala Mustafa Paşa’nın, kendisinin sır kâtibi olması yolundaki teklifini kabûl etmiştir.

Lala Mustafa Paşa’yla birlikte Halep, Şam ve Mısır’da 6 yıl geçirip Lala Mustafa’nın Sinan Paşa’yla yaşadığı sürtüşmeler ve bununla bağlantılı bâzı meseleler sebebiyle azledilmesi üzerine Saruhan Sancakbeyi Şehzâde Murad’a sığındı ve ondan aldığı bir tavsiye mektubuyla daha sonra İstanbul’a gidip Sokollu Mehmed Paşa’ya eser sunmasına rağmen ümîd ettiği gibi sarayda bir kâtiplik elde edebilmek yerine Bosna Beylerbeyi Ferhad Paşa’nın dîvân kâtibi yapıldı. Âlî’nin kariyerist tavrı burada da bâzı örnek olaylarda kendisini gösterir. Meselâ âile bağları olan Nakşîbendi tarîkatine değil, sarayla ilişkileri güçlü Halvetîliğe bağlanması ve Sokollu Mehmed’in de pîri olan Nureddinzâde Muslihiddin ile ilişkisi hep ilerleme amacına katkı sağlamaya mâtuf işler gibi görünmektedir. Bununla birlikte onu Bosna’ya yollayan Sokollu’ya ileriki yıllarda yazdığı bir eserinde sınır boylarında kendisine gâzi olma imkânını sağladığı için şükranlarını sunması ilgi çekicidir. Mustafa Âlî yine de hiçbir zaman çabalarını sonlandırmamıştır. Şehzâde Murad pâdişah (1574) olunca tekrar İstanbul’a gelmiş ve ona Vâridatü’l-Enika adlı eseri ile bâzı kasîdeler sunmasına rağmen bir memuriyet alamayınca tekrar Bosna’ya dönmüştür. Buradan 1577’de ayrılıp sarayda bir görev almak umuduyla tekrar İstanbul’a gelerek bu defa pâdişâha Zübdetü’t-tevârih’i sunmuş, yine övgü dolu kasîdelerinde kendisini Ali Şîr Nevâî’ye benzetmekle birlikte Hüseyin Baykara gibi bir hâmisinin bulunmadığından yakınmayı da ihmâl etmemiştir. Fleischer’ın müzmin bir dilekçeci olarak tanımladığı Âlî, en azından Faslü’l-Hitâb adlı evliya tezkiresinin çevirisiyle görevlendirilmiş (1577); fakat pâdişah ölene dek (1595) ona şiir sunmayı da sürdürmüştür.

Eski hâmisi Lala Mustafa Paşa, Hoca Sâdeddin Efendi aracılığıyla Âlî’nin Şirvan seferi için kâtip olarak atanmasını sağlamıştır. Âlî, Şirvan’dan Erzurum’a dönen Lala Mustafa Paşa’nın görevinden azledilmesiyle, bu azli gerçekleştiren Sadrâzam Ahmed Paşa’ya mektup yazıp nişancılığa getirilmesini veya en azından büyük bir vilâyetin mal defterdarlığına yükseltilmesini istemiş; ancak yaklaşan ilkbahar seferi için erzak boşaltma – yükleme işlemlerini denetlemek üzere Trabzon’a gönderilmiş, buradan da, 1581 – 1583 arasında görev yapacağı Halep’e gitmiştir. Halep’te yazdığı mektuplar yine yakınmalarla dolu ve herkes kânunun öngördüğü çerçevelerde yükselirken kendisinin sürekli gadre uğramasıyla ilgilidir. Ayrıca burada kaleme aldığı Nushatü’s-selâtin adlı siyâsetnâmede hayâtına dâir önemli kayıtlar, “cevr-i mevfûr ve gadr-i nâ-mahsur beyanında”, yâni “uğradığı sayısız haksızlıklar” başlığı altında yer almaktadır. Aslında Âlî, tam bir meritokrasi taraftarıdır. Derdi, “ehil olmayan kimselerin kapı eşiğini yastık” yapmasıdır. Rütbe ve derece tevcihinde liyâkate ve yeteneklere önem verilmemesi, düşük insanların şeref sâhibi büyük insanların önüne geçmesi, ona göre Sultan Süleyman’ın saltanatıyla başlayan hastalıklı bir kânundur (“kânun-ı sakîm”) ve o, bu sıkıntılar içinde gönlünün –lâyık olduğu mevkileri- arzu etmesinden, kendisinin de bu arzuların peşinde koşmasından ötürü perişan olmuştur. Âlî, çeşitli defterdarlık görevlerinde bulunup kimi zaman açıkta kaldıktan sonra son olarak Cidde sancakbeyliğine tâyin edilmiştir.

O, ısrar etmekten sıkılmamış bir kâlem erbâbıydı; padişahtan Mısır Beylerbeyliğini istemek için, son eseri olacak Mevâidü’n-nefâis’i yazdı ve belki de tüm çağların, umduğunu bulamamış donanımlı merdûdu olarak son görev yeri Cidde’de vefât etti. Şiirlerinde yer alan, “Ma’ârife göre olsa manâsıb-ı dünyâ / Benüm olurdı cihân begligi bi-hakk-i Hüdâ” ve “Bir gevherüm ki kıymet ü kadrim bilinmedi” gibi mısrâlarla bu durumu trajikomik bir şekilde dillendirmiştir.

Çeşitli konularda yazdığı 60 civârında eserle zengin bir külliyât bırakan Mustafa Âlî, Farsça ve Türkçe dîvânları ile muhtelif şiir kitapları ve mektupları dışında mesnevî türünde edebiyat eserleri, nefis terbiyesi, tasavvuf ve ahlâkla ilgili eserler, kırk hadis tercümeleri, hat sanatçıları ve şâirler hakkında biyografik çalışmalar ile “Her ne yazdumsa esahh ve rast ile yazdum ve nakl eyledümse bî-kem ü kast takrir eyledüm” diyerek objektif bir dille kaleme aldığını vurguladığı ve yararlandığı yüz otuz civârında eserin ismini vermek sûretiyle pek çok târihçiden ayrılmasını sağlayan dört rüknden oluşmuş, son rüknünde Osmanlı târihini ele aldığı Künhü’l-ahbâr adlı dünyâ târihi sâyesinde sâdece buruk bir bürokrat olarak anılmaktan kurtulup çok yönlü bir Osmanlı aydını olduğunu da kanıtlamıştır.

Göktürk Ömer Çakır

Şeyhülislam Yahya Efendi kimdir?

432 views
2 mins read

Ahmed Refik’in, “Hoca Sâdeddin Efendi’nin Haçova besâletinden  sonra ulemâ mesleğinde tedricî bir inhitat hâsıl olmaya başladı. Bu sükûn içinde muhteşem bir sîma, hassas bir şâir, âşık bir şeyhülislâm, meşîhatta ibkâ-yı nâm etti. Bu sîma, Şeyhülislâm Yahya Efendi’ydi” sözleriyle övdüğü şâir şeyhülislâm Yahya Efendi, Bayramzâde Zekeriyya Efendi’nin oğlu olarak İstanbul’da doğdu. Çeşitli hocalardan ders aldıktan ve 1580’den îtibâren aralarında Sahn ve Atik Valide Sultan medreselerinin de bulunduğu pek çok medresede 16 yıl boyunca müderrislik yaptıktan sonra sırasıyla Halep ve Şam kadılıklarında bulundu. 1600’de azledilip dönmesini tâkîben Bursa, Edirne ve İstanbul kadısı olarak çalışan Yahya Efendi, 1605’te önce Anadolu, kısa bir süre sonra da 1617’ye kadar fâsılalarla üç kere deruhte edeceği Rumeli kazaskerliğine getirildi. 1622’de şeyhülislâm olan Yahya Efendi, 1634’e kadar –kazaskerliğinde olduğu gibi – yine fâsılalarla üç defa bu göreve getirildi ve son nasbından sonra ölümüne dek bu vazifede kaldı.

Ahmed Refik, şiire meclûb olduğunu söylediği IV. Murad’ın döneminde Yahya Efendi’nin bilhassa Bağdat seferinden îtibâren pâdişahla dâima berâber bulunduğunu, şiiriyle gönüllerde, nüfuzuyla sarayda hüküm sürdüğünü; fakat kendi tâbiriyle bu “fazl ü kemâl devri”nden sonra gelen Sultan İbrâhim’in “zevk ve sefahat, sihr ü füsun” devrinde müfsidlerin tahrîkiyle sultânın paylamalarına düçâr olmak gibi önceki devirde görmediği düşkünlükler sebebiyle 1644 Şubat’ında öldüğünü yazmıştır.

Yahya Efendi daha ziyâde gazelleriyle bilinen rindmeşrep bir şâirdir. Gazel bahsinde adı Bâkî’yle anılmış, onunla Nedîm arasında bir köprü vazifesi gördüğü yazılmıştır. Bir şeyhülislâm olmasına rağmen dîvânında küçük bir naat dışında dinî şiirler yer almamış, hatta bir vâiz tarafından câmide halka okunarak küfürle ithâm edilmesine sebep olacak “Mescidde riyâ-pîşeler etsin ko riyâyı / Meyhâneye gel kim ne riyâ var ne mürâî” gibi gayet serbest şiirler yazmıştır. Yine bir şeyhülislâma yakıştırılamayan âşıkâne gazelleri de vardır ve bunlar pek güzeldir: “Âşık odur ki yâri işiginde cân vire /  Mecnûn-ı gâfilün harekâtı yabânedür” mısrâlarıyla sevgili yolunda ölmeyi, “Dilde dâ’im âteş-i aşkı yakar dâg üzre dâg / Hamdü li’llâh rüzgâr ol şevk ocagın bozmadı” mısrâlarıyla aşk ıstırâbını yücelten, “Pervâne gibi yanmayıcak nâr-ı aşka ten / Ol şem-i hüsne vasl olımazsın cihânda sen” mısrâlarıyla bu ıstırâbı çekmeden vuslata erilemeyeceğini terennüm eden Yahya Efendi, yine Ahmed Refik’in tâbiriyle muhteris bir muhite vedâ ederek Sultan Selim Camii civârında, Çarşamba’ya defnolunmuştur.

Göktürk Ömer Çakır

Baki kimdir?

435 views
3 mins read

Âşık Çelebi’nin, “Fusahâ fırkasınun birisi de Bâkî’dür / Şu’arâ zümresinün şöhre-i âfâkıdur” dediği ve Sultânü’ş-şuârâ unvanıyla anılan, Osmanlı dîvân edebiyâtının, ilmiye sınıfına mensup (Yine Âşık Çelebi’nin ifâdesiyle “Mantık u kelâmda dem – i mesîhası vardur”) büyük şâiri. Daha ziyâde gazelleriyle tanınan, hatta Anadolu şâirlerine gazel tarzını öğrettiğine dâir mısrâlarla övülen şâir, Fuzûlî’nin aksine rind meşreplidir; hayata ve dünya nîmetlerine bağlı, ayrıca yine onun aksine ömrü boyunca ihsân görmüş, dört pâdişah devrinde çeşitli bürokratik mevkilerde bulunmuştur.

Eğitimine Süleymaniye Medresesi’nde başlayan şâir, yapımı esnâsında Süleymaniye Külliyesi’nin de binâ eminliği görevini deruhte etmiştir. Hocası Kadızâde Şemseddin Efendi’nin Halep kadılığı sırasında onun yanında bulunmuş, burada 4 yıl kalıp İstanbul’a döndüğünde şeyhülislâm Ebûssûd Efendi’nin çevresine girip, bundan birkaç yıl sonra da çeşitli medreselerde hocalık yapmıştır. Sultan Süleyman’ın iltifat ve hediyelerine nâil olmuş, sultânın vefâtı sonrasında onun için ünlü mersiyesini kaleme almıştır. Hatta Nef’î, bir kasidesinde bu mersiye dolayısıyla “Kim bilürdü şuarâ olmasa ger sâbıkda / Dehre devletlü gelüp yine giden şâhânı / Haşre dek âb-ı hayât-ı sühân-ı Bâkî’dür / Andırup zinde kılan nâm-ı Süleyman Hân’ı” diyerek şâirler olmasa pâdişahları kimsenin tanımayacağını, pâdişâhı ölümsüz kılanın Bâkî’nin ölümsüzlük suyunu andıran sözleri olduğunu ifâde etmiştir.

(II.) Selim döneminde câize bulamayıp kısa bir dönem açıkta ve mâzûl kalan şâir, büyük münşî Feridun Ahmed Bey vâsıtasıyla Sokollu Mehmed Paşa’nın himâyesini kazanmış ve Sahn-ı Semân müderrisliğine getirilmiştir. (III.) Murad döneminde Süleymaniye müderrisi olan Bâkî, bir yanlış anlama sebebiyle pâdişâhın gadrine uğrasa da bunun düzeltilmesi sonrasında Edirne’de Selimiye müderrisliğine, bunu tâkîben de Mekke kadılığına getirilmiştir. 1582’deki dönüşü sonrasında fâsılalarla birkaç defa İstanbul kadılığına nasb ve azledilen şâir, 1592’de Rumeli kazaskerliğine tâyin edildi; fakat bu da kısa süreli bir görev oldu. Ömrünün sonlarına doğru en büyük emeli şeyhülislâm olmaktı; lâkin bu konuda uyanan ümitleri hep hayâl kırıklığıyla sonlandı. Oturmaya niyetlendiği makâma geçerek onun arzularının son kez yıkılmasına sebep olan Sunullah Efendi, 7 Nisan 1600 târihinde vefât eden şâirin cenâze namazını kıldırırken onun, “Kadrini seng-i musallâda bilüp ey Bâkî / Durup el bağlayalar karşuna yârân sâf sâf” beytini okumuştur.

Bâkî, şiirlerinde hayâtın zevklerini dillendirip fâni insan ömrünün eğlence meclislerinde hayattan zevk alarak geçirilmesi gerektiğini söylemiştir. Bunu coşkun ilhamlardan ziyâde şekil üzerinde durup şiirini türlü edebî sanatlarla zenginleştirerek yapan şâir tasavvufa pek meyletmemiş, hattâ dîvânında dinî içerikli şiirler de pek yer bulmamıştır. Şiirinde İstanbul hayâtının ve devrinin haşmetinin yankıları duyulan, tabiattan canlı tabloların yansıdığı Bâkî, bu neşeyâb mısrâlarla Nedîm’in de öncülerinden kabûl edilebilir. Türk şiirine salt soyut bir bediî zevk lisânını terennüm ederek değil, teknik olarak da katkı sağlayan Bâkî, M. Çavuşoğlu’nun ifâdeleriyle “Kendi çağında ve sonraki yüzyıllarda gelen sanat ve edebiyat adamlarının çoğunun belirttiği gibi, şiirde söyleyiş tarzında yenilik yapmış, imâle ve zihaf denilen dil kusurlarını asgariye indirmiştir. Ahmedî’den Bâkî’ye kadar gelen şairler, Türkçe’yi aruza uydurmk için yapılan, hecelerde uzatma ve kısaltma şeklinde özetlenebilecek olan bu kusurları belli nisbette gitgide azaltmışlardı. Bâkî’nin şiirlerinde bunlar okuyanın dil zevkini incitmeyecek dereceye düşmüştür.” Türk târihini uzun bir şiir olarak kabûl edersek, bu şiirin berceste mısrâı sayılan yaşadığı 16. mîlâdî asırda pek çok zirveden birisi sayılacak Bâkî, Türk şiirini asırlar boyunca etkilemiş, şiirlerine Cumhuriyet devrinde bile nazîre ve tahmisler yazılmıştır.

Göktürk Ömer Çakır

Bağdatlı Ruhi kimdir?

310 views
2 mins read

Kendisini aynı mahlasla yazan diğer Rûhî’lerden ayırmak için kullanılan nisbesinden de anlaşılacağı gibi Bağdatlı olan Rûhî’nin babası, Kânûnî Sultan Süleyman’ın ordularıyla Bağdat’a gelen ve Ayas Paşa’nın mâiyetinde yer alan Rumelili bir sipâhîydi. Şâir de bir dönem sipâhilik yapmış ve kendisine bir dirlik tevcih edilmiştir. Askerlikten ayrılınca serâzât ruhunu yerleştirebileceği bir coğrafya parçası aramak üzere Şam ve Hicaz’da, Anadolu şehirlerinde gezinen, İstanbul’da Galata Mevlevîhânesinde bulunan Rûhî bu seyahatlerde aradığını bulamamış görünüyor.

Kalenderâne bir hayat yaşayan, derviş gönüllü, aydın, hür düşünceli, nüktedan bir şâirdir; şiirlerinde, bilhassa ömrünün sonlarına doğru kaleme aldığı meşhûr “terkîb-i bend”inde, tenkitçi yanıyla ön plâna çıkan Rûhî, sâde, samimi, lirik bir dille yazmıştır. Kendisinden sonra –en meşhurları Ziya Paşa olmak üzere, Sünbülzâde Vehbî, Şeyh Gâlib gibi- pek çok şâir tarafından nazîre yazılan on yedi bent ve yüz otuz altı beyitlik terkîb-i bendinde 16. asır Osmanlı toplum hayatı içerisinde yer alan zengin – fakir, dilenci ve riyâkâr sofu, esrarkeş şeyh – derviş, rind –zâhid, kâmil –câhil, tâlihli – tâlihsiz, dost – düşman, tipler; şâirler, işret meclisleri, makâm sâhipleri gibi gruplar, sefâ-cefâ gibi zıt kavramlar ve bunların doğurduğu çatışmalara, toplumdan beklentisi olmayan, onun yargılarını umursamayan sert bir heccav, bir nevi Osmanlı Iuvenalis’i olarak ve tıpkı onun gibi yukarıdaki başlıkları dolduran türlü sosyal budalalara, asırlar boyu değişmemiş ve her toplumda rastlanabilecek evrensel tiplere değinmiş; bütün bu gerçek hayat numûnelerine “Ebnâ-yı zamânun talebi nâm u nişandur / Her biri tasavvurda fülân ibni fülândur” diyen bir rind gözüyle bakarak onları yerden yere vurmuş satirik bir şâirdir. Yergilerinin evrenselliğe uzanma gücü, işte ele aldığı bu tiplerden kaynaklanır. Meselâ bir mürşid gibi seccâdeye kurulduğu hâlde aslında ipini koparmış eşekten farkı olmadığını söylediği (“Taklîd ile seccâde-nişîn olmış oturmuş / Tahkîkde ammâ har-ı güsiste-‘inândur”) yalancı hodbinlerin sâdece din adamları içinde değil, cemiyet hayatının her yerinde rastlanabilecek bir tip olduğu ortadadır. Ele aldığı tüm tipler hemen hemen bu evsaftadır. Şiirinin beğenilmesinin ve ünlü şâirlerce tanzîr edilmesinin sebebi de bu olsa gerek.

Muhtemelen şiirlerinde, özellikle terkîb-i bendinde tercih ettiği sâdelik, yergisinin doğasından kaynaklanan dolaysız anlatım ihtiyâcından doğmuştur. Iuvenalis’te yer yer görülen ironi, onda yoktur. Azıcık menfaat için kendini rezil edenlere “Yazık sana kim eyleyesin hırs u tamâ‘dan / Bir habbe içün kendünü ‘âlemlere bed-nâm” diyerek, millet anca karnını doyururken zevk ü sefâ sürenlere “Dünyâ talebiyle kimisi halkun emekde / Kimi oturup zevk ile dünyâyı yemekde” diyerek de dünyâ yansa umurunda olmayacak ve kendisinden başka kimseyi dert edinmeyecek hodkâmlara lâfı dolandırmadan değinmiştir.

Göktürk Ömer Çakır

Nefi kimdir?

320 views
3 mins read

Aslen Erzurum Hasankaleli ve asıl adı Ömer olan şâirin babası, Kırım hanlarının hizmetinde bulunmuştur ve o da şâirdir. Nef’î mahlası kendisine, hâmisi Gelibolulu Mustafa Âlî tarafından verilmiştir. İstanbul’a (I.) Ahmed’in saltanat döneminde gelen, ondan sonraki Genç Osman, (I.) Mustafa ve (IV.) Murad dönemini idrâk eden şâir, asıl şöhretine bu sonuncu Yavuzmeşrep pâdişah zamanında erişmiş ve onun musâhibi olmuştur; öyle ki pâdişah tarafından çok sevildiği gibi, şiir vâdisinde de çok methedilen ve kendi şâirlik değerinin Nef’î’den düşük olduğunu, şiir âleminin sultânı olan Nef’î’nin tâbii olduğunu belirten sultânın himâyesi olmasa, yaşadığı dönemin pek sert dilli heccavı olan Nef’î’nin çok daha önce katledilmesi muhakkaktı.

Nef’î, kendisine verilen bu kıymete rağmen, edebiyat târihçimiz merhûm Ahmet Kabaklı’ya göre, belki de değersiz şahsiyetlerin yükseldiği bir bürokrasi manzarası karşısında kendi küçük memuriyeti dolayısıyla duyduğu sıkıntıdan olsa gerek, devrin önde gelenlerini Sihâm-ı Kazâ adlı hiciv derlemesinde cem ettiği şiirlerinde zehirli bir dille yerden yere vurmuştur. Hatta kendisinden rahatsız olanların, onun hakkında söyledikleri “İsmi Nef’î olan hicivci şâirin öldürülmesi, tıpkı engerek yılanının katli gibi dört mezhepte de vaciptir” meâlindeki Farsça beyit, yarattığı rahatsızlığı kâfi derecede açıklamaktadır.

Nef’î, dilin tüm varlığını kullanabilen ve bu sâyede ihtişâmlı bir âhenk ile biraraya getirdiği kelimelerle aynı zamanda etkileyici bir mısrâ mûsıkîsine sâhip olmuş üstün bir sanatçıdır. O da bunun farkında olarak yazdığı kasidelerde bol bol kendisini methetmekten geri kalmamış, “Sözlerin de pâdişâh-ı kâmrânidir sözüm”, “Akl-ı küll ders okur, endişe-i idrâkimden” gibi mısrâlarla nefsini tebcil etmiş, kendisine “bir âlem-i lâhut-nişân lâzım” olduğunu söylemekten içtinâb etmemiştir. Onun beyitlerinde, geniş ve zengin mecazlarla süslü mısrâlar olmasına rağmen, Bâkî’deki gibi biçim kaygısı ve hesaplı söyleyiş yoktur. Bu teknik hesapsızlık hâriç tutulursa, büyük bir kasîdeci olmasına rağmen hiciv sanatkârı olarak ün kazanmasını şüphesiz aynı hesapsız kişiliğine borçludur. Nef’î, belki de kasîdelerinde devrin liyâkatsiz büyüklerini övmek zorunda kalırken, bu şeâmetli çürüme çağlarının ve tuhaf insanlarının ortasında, övmesi gereken destan kahramanlarının çağını geçirmiş ve yanlış bir zamanda doğmuş olmanın iç huzursuzluğu eşliğinde yergiye sarılmıştır. Öyle ki onda yerginin “iyileşmez bir illet gibi” olduğu ifâde edilmiştir. Bununla birlikte onu, Bağdatlı Rûhî’deki gibi bir Osmanlı Iuvenalis’i olarak anmıyoruz. Çünkü Rûhî’nin tepkileri, cemiyetin tüm sosyal zümrelerini kaplıyordu. Oysa Nef’î, ricâl-i devleti ve tanınmış isimleri gezleyen bir sövücü şâirdir ve nitekim bu sövgülerinin kurbânı olmaktan da kurtulamamıştır.

Rivâyete göre Sihâm-ı Kazâ adlı eserini okuyan Sultan (IV.) Murad’ın, o esnâda yakınına düşen bir yıldırımı uğursuzluk alâmeti sayarak Nef’î’yi çağırttığı ve kendisine bir daha hicviyye yazmamak konusunda tövbe ettirdiği söylenir. Hatta bu hâdiseye dayanılarak “Gökten nazîre indi sihâm-ı kazâsına / Nef’î diliyle uğradı Hakkın belâsına” beyti söylenmiştir. Görülüyor ki onun hiciv kudreti yıldırımla eşdeğerde tutulmuştur. Bu hâdiseye rağmen vezir Bayram Paşa hakkında hiciv yazmaktan geri kalmayan şâir, pâdişâhın bunu öğrenmesi üzerine huzura çağırılmış, yeni bir hiciv yazıp yazmadığı sorulunca da gafletle söz konusu kişi hakkındaki şiiri cebinden çıkarıp pâdişâha sunmuştur. Pâdişah, hicvi keyifle dinlemiş; fakat Bayram Paşa’nın ısrâsı üzerine şâiri odunluğa tıktırıp sonra da boğdurtmuş; Nef’î de şiirine yıldırımların nazîre yazdığı bir şâirin ateşini söndürebilecek tek mezarlığa, Boğaz’ın soğuk sularına bırakılarak edebiyat târihimizin hayıflı hikâyelerinden birine dönüşmüştür.

Göktürk Ömer Çakır

Hazarfen Ahmet Çelebi kimdir?

339 views
1 min read

Lakabı olan ve “bin ilim” anlamına gelen hezârfen’den, pek çok uğraşı olduğunu çıkarabileceğimiz Ahmed Çelebi hakkındaki tek kaynak, Evliya Çelebi’nin meşhûr Seyâhatnâme’sidir ve burada “İbtidâ Okmeydânı minberi üzre yıldız rûzgarı şiddetinde kartal kanatlarıyla sekiz tokuz kere eflâkde pervâz ederek ta’lîm edüp ba’dehu Sultân Murâd Han, Sarâyburnu’nda Sinânpaşa köşkünden temâşâ ederken Galata kulesinin tâ zirve-i a’lâsından Ahmed Çelebi lodos rûzgârıyla uçup Üsküdar’da Doğancılar meydânına düşdüğü müsbettir. Ba’dehu Murâd Hân bir kîse altun ihsân edüp Hezârfen Ahmed Çelebi’yi Cezâyir’e nefy-i ebed edüp anda merhûm oldu. Ahmed Çelebi hakkında Murâd Hân, bu âdemden pek havf edecekdir kim her ne murâd edinse elinden gelir, deyü nefy etdi” ifâdeleriyle kayıtlıdır. Okmeydanı’nda tâlimlerini gerçekleştirip Galata Kulesi’nden Üsküdar’daki Doğancılar meydanına kadar olan yaklaşık 3,5 kilometrelik mesâfeyi kendi tasarladığı kanatlarla geçtiği rivâyet edilen bu Türk bilgini, aynı kaynakta yer alan yukarıdaki kayıtlardan anladığımıza göre bu işi başarması sebebiyle evvelâ kendisine bir kese altın ihsân edilip âhiren korkulacak bir kişi olarak görüldüğünden Cezâyir’e sürülmüş ve orada ölmüştür.

Benzeri bir uçuş denemesinin ilk örneğinin de 10. asırda yaşamış Fârâb doğumlu bir Türk olan ve esâsında Tâcü’l-lûga adlı sözlüğüyle tanınmış Arap dili bilgini İsmâil b. Hammâd Cevherî tarafından aklî dengesini yitirmesiyle gerçekleştirildiği kaydedilmiştir.  Arap sözlükçülüğü târihinde çığır açan ve sâdece fasih kelimeleri ihtivâ eden sözlüğünü kastederek “Bu dünyâda benzersiz bir iş yaptım, âhiret için de kimsenin yapmadığı bir iş yapacağım” diyerek taktığı kanatlarla uçmaya kalkmış; fakat düşerek ölmüştür.

G. Ömer Çakır

Kayıkçı Kul Mustafa kimdir?

362 views
2 mins read

Evliya Çelebi’nin Seyâhatnâme’sinde çöğür şâiri olarak zikredilen ve bilhassa (IV.) Murad’ın Bağdat seferi esnâsında şehîd olan Genç Osman adlı bir askerin kahramanlığını destanlaştırdığı veya zâten vârolan bir Genç Osman menkıbesini işleyip popülerleştirdiği Genç Osman Destânı ile şöhret bulan, şiirleri Yeniçeri ortaları, asker zümreleri ve halk arasında; serhat boyları ve levent kahvehâneleri ile bozahânelerde dilden dile dolaşan, Türk saz şiirinin önde gelen temsilcisi, ordu şâiri. F. Köprülü, Şam ve Halep’e gittiğine dâir ifâdelerinden istidlâlen ve Çukurova’dan bahsettiği bir manzûmesinden yola çıkarak Adana taraflarında yaşadığını iddia etmiştir. Y. Bilgin ise, Ege bölgesine has birtakım söyleyişlerden ve Kul Mustafa’nın leventlik kariyerinden yola çıkarak Aydın – Nazilli taraflarında doğmuş olabileceği düşüncesini öne sürmüştür.

Gençliğinde Murad Reis’in bir levendi olarak Cezâyir’deki Garp ocaklarında bulunan ve lakabını buradan alan Kul Mustafa İstanbul’a gelerek orduyla seferlere katılmış, askerî faaliyetleri, ordunun yürüyüşünü anlattığı koşmaları ve yiğitçe söyleyişleriyle dillere pelesenk olmuştur. F. Köprülü’ye göre, gereği olmadığı hâlde Arapça ve Farsça kelimeler kullanmak tasallüfünden tamâmen kurtulamamış olsa da alelumum Dîvân edebiyâtı etkilerinin çok uzağında, halk zevkinin tabiî edâsına bağlı kalan bir yalınlığa sâhip ve okudukça insanın cûş u hurûşunu artıran manzûmeleriyle târihî hâdiselerin heyecânını başarılı bir şekilde aksettirmiş, yaşadığı dönemde birçok saz şâirini de etkilemiştir.

Kendisinden sonraki asırda yaşayan ve Türk – Rus savaşlarını destanlaştıran Âşık Hâfız gibi saz şâirlerinde görülen etkisi ve bu devir cönklerinde kendisine âit çokça şiirin yer alması tesirini uzun süre koruduğunu gösterir. O, artık sönmeye yüz tutan fetih ülküsünün son dönemlerinde yaşamış ve belki de bu eski ülküye duyulan hasretle söylediği şiirler, aynı hasreti besleyen geniş halk kitlelerince benimsenip yayılmıştır. Şiirlerinde “kılıcından al kan saç”an kahramanlar karşısında “tedbiri şaşan kâfirler”, “hezerân kalkanlar, yahşı kolçaklar”, savaşa giden gâziler, denizlerde yelken eden “Türk pîrleri”, bugün de okuyanları türlü heyecanlara sevk edecek canlılıkta kendilerini gösterirler. Bununla birlikte sâdece destânî şiirler söylememiş, “Kaşların çatarsın gözün süzersin / Her bakışta ciğerciğim üzersin / Yâdlar ile yiyip içip gezersin / İstiğnâ satarsın bize gelince” gibi sevgiliye sitemle dolu âşıkâne şiirler de terennüm etmiştir. Yine de Kul Mustafa her şeyden evvel, “Sevgilisinin mebzul kaşlarını, kirpiklerini ‘altıbölük sipâhilerine’ benzeten” bir asker şâirdir.

Göktürk Ömer Ç.

Koçi Bey kimdir?

347 views
3 mins read

Türklerin Montesquieu’sü veya Machiavelli’si olarak anılan, arz ve lâyihâlar hâlinde yazarak Sultan (IV.) Murad’a ve Sultan İbrâhim’e sunduğu risâlelerinde, imparatorluğun çeşitli meselelerine dâir -bilhassa eski zamanları, orada bir altın çağ tasavvur edip örnek vermek sûretiyle- yapılması gereken ıslâhatları anlatan Osmanlı ıslâhatçısı mütefekkir. 19. asırdaki reform ihtiyaçları dolayısıyla çok baskısı yapılan bu risâleler için bir tanıtma yazısı kaleme alan meşhûr edîbimiz Şinâsî’nin tâbiriyle, “Pek büyük bir memur olmadığı hâlde arz tezkerelerinde her asırda yürürlükte olan kâideler ile içinde bulundukları asrın ıslâhı yolunda yerinde tedbirler göstererek sergilediği hamiyet sâyesinde ilelebet hayırla yâd edilmesi gereken Koçi Bey”in hayâtına dâir elimizde çok fazla bilgi yoktur.

Sicill-i Osmânî’ye göre çocukluğunda İstanbul’a girip Enderun’da eğitim gören, I. Ahmed’den (IV.) Murad zamanına dek hizmette bulunup Sultan İbrahim’e dahi risâleler yazmış olan Koçi Bey, (IV.) Mehmed devri başlarında vefât etmiş, siyâset işlerine vâkıf, kâmil ve akıllı bir kişiydi.

Murad ve İbrâhim devirlerine âit in’am defterlerinde, muhtemelen Arnavutluk’taki Görice’den geldiği ve yüzünün kırmızılığından kinâye Arnavutça’da kırmızı anlamındaki kuç’tan kaynaklanan, -yanlış bir şekilde bir lakap olduğu söylenen- Koçi’ye rastlanmamaktadır. Diğer yandan Bursalı Mehmed Tâhir’in Kâhire’deki bir kütüphâne kataloğunda “lakab”ının yanında gördüğünü söylediği Mustafa ismi dolayısıyla in’am defterlerinde çokça tesâdüf edilen ve Evliya Çelebi Seyahatnâmesi’nde de musâhib-i sâbık silâhtar Mustafa Ağa olarak geçen bir Has Odalının Koçi Bey olma ihtimâli üzerinde durulmuştur. Risâlelerin bir yazma nüshasının başında kendisinden “Has Odadan çıkma” olarak bahsedilmesi de bu fikri güçlendirmektedir; fakat hakkında TDV İslâm Ansiklopedisi’ne (DİA) madde yazan Ömer Faruk Akün bu iddiayı reddetmektedir. Ona göre, “Devlet mekanizmasının çeşitli şube ve müesseseleriyle işleyişine, idarî usul ve tatbikata dair derin vukufu, onun en azından ve hiç değilse Dîvân-ı Hümâyun kalemlerinin gün görmüş bir emektarı olduğunu düşündürür.”  Koçi Bey de kendisini hânedana yedi nesilden beri hizmet veren bir âilenin çocuğu ve aynı hizmetleri sürdürüp şimdilerde pîr olmuş bir emektar kul olarak tanıtmıştır.

Koçi Bey Risâleleri’nin en önemli özelliği, tagayyür ve fesat olarak adlandırılan devlet müesseselerindeki çürümüşlüğün, idârî bozuklukların, geçmişle mukâyese edip kânun-ı kadîm olarak andığı, mâzîdeki örnek nizamlara ve kurallara dönülmek sûretiyle ıslâhını öneren “altın çağ”cı tutumudur. Bu anlamda “Osmanoğullarının ulu soylarından gelen padişahlar arasında, her şeyden önce memeketinin genişliği, hazinenin çokluğu ve ululuk yönünden en üst mertebeye çıkanı merhum ve mağfur Sultan Süleyman Han’dı. Ve yine âlemin bozulmasına sebep hâller dahi onun zamanında ortaya çıktı” demekle Kânûnî dönemini hem devletin şevket ve kudretinin en üst noktaya vardığı örnek bir dönem olarak niteler hem de bozulmanın bu devirde başladığını belirterek eleştirir.

Mehmet Öz, Koçi Bey’in nasihatlerinin, kul taifesinin zabt u raptı ve sultânın otoritesinin tesisi, rüşvetin kökünün kazınması, mansıpların ehil ellere bırakılması, tımar sisteminin düzeltilmesi, dirlik sâhiplerinin durumlarının gözden geçirilmesi, gelir – gider dengesi gibi konularda bilhassa (IV.) Murad’ın ıslahatlarına ışık tutmakla birlikte yapılanların gelenekçi bir ıslahattan çok pragmatik bir nitelik taşıdığını ifâde eder. Bizim için ilgi çekici olan bu büyük ıslahatçı mütefekkirin dediklerinin yapılıp yapılmadığı veya hangi sâikle yapıldığından ziyâde kendi içsel tutarlılığıdır. O, önerilerinin kıymetini padişaha vurgulayarak hatırlatmış, Sultan Murad’a, bozulan devlet düzenini tesis etmekle meşgûl olmanın nice mescit ve cami yaptırmaktan hayırlı olduğunu, bahsi geçen sıkıntıların düzeltilmemesi hâlinde bunların hesabının Kıyâmet Günü pâdişahtan sorulacağını cesur bir ideâlist olarak söylemekten imtinâ etmemiştir.

Göktürk Çakır

Katip Çelebi kimdir?

299 views
5 mins read

17. asır Osmanlı ilim dünyâsının, çeşitli alanlarda pek çok eser vermiş ansiklopedist bibliyografı. Orhan Şâik Gökyay, ulemâ arasında Kâtip Çelebi, Dîvân-ı Hümâyûn üyeleri arasında Hacı Halîfe adıyla tanındığını söyler. Batılı oryantalistler de genellikle Hacı Halîfe adıyla kendisinden bahsetmişlerdir. Kâtip Çelebi 14 yaşında Dîvân-ı Hümâyûn kalemlerinden Anadolu Muhasebeciliği Kalemi’ne girerek hesap kâidelerini, erkam ve siyâkat yazısını öğrendi. Sonraki yıllarda gerek babasıyla berâber gerek onun ölümünden sonra tek başına, orduyla birlikte Hemedan, Bağdat ve Erzurum’a yönelik çeşitli sefer ve kuşatmalara iştirâk ettikten sonra İstanbul’da Kadızâde Mehmed Efendi’nin derslerine katıldı. Bulunduğu bir doğu seferinde Halep’te konaklanmasından istifâde ederek hac farîzasını yerine getirdi. 1635’te (IV.) Murad’ın Revan seferinde bulunduktan sonra kendi ifâdesiyle küçük cihattan büyük cihâda dönerek hayâtını bütünüyle ilmî çalışmalara hasretti.

Kâtip Çelebi hem kendisinden evvelki İslâm düşünce târihinin önemli duraklarıyla hem de ilgilendiği ilmî sâhaların Batı’da geldiği noktayla alışveriş hâlinde olan ve belki de yaşadığı çağın ilerisinde yer alan bir mütebahhir âlimdir. Onun devlet anlayışı ve târih görüşünün İbn Haldûn’un uzviyetçi/biyolojist bakış açısıyla örtüştüğü, insan ömrünün merhaleleri gibi devlet ve toplumun da çeşitli gelişim merhalelerinden geçtiği düşüncesinin kendisinde hâkim olduğu görülür. Bu bağlamda Naîmâ ve Cevdet Paşa’yı etkilemiş ve İbn Hâldun’la Geç Osmanlı târih düşüncesi arasında bir verâset halkası teşkîl etmiş olduğunu söyleyebiliriz. Bununla birlikte mukadder bir târih tasarımı olan bu şemadan, Naîmâ (“Pes bu takdirce her cem’iyyet zaman-ı inhitât nihâyetine varmak lâzım olmayıp (…) bir tabîb-i hâzıkın tedbirine mukârin kıldığı gibi”) ve Cevdet Paşa’nın, birtakım tedbirlerle çöküş ve gerilemenin önlenebileceği kanaatine sâhip olarak irâdî bir nazarla ayrıldığını belirtmeliyiz. Batılı bilimsel çalışmalardan yararlanma konusunda Osmanlı kültür târihinin ilk örneği olan Kâtip Çelebi, Fransız mühtedîsi Mehmed İhlâsî’nin yardımıyla bâzı târih ve coğrafya çalışmalarını, Lâtince’den çevirmiş, bilhassa Osmanlı memleketlerinin ilk sistematik coğrafya kitabı olan ve bu ilim sâhasında Doğulu anlayıştan kopuşu temsil eden ilk çalışma kabûl edilen meşhûr eseri Cihannümâ’da Batı menşeli yeni bilgilerden istifâde etmiştir. Târih-i Kostantiniyye ve Kayâsire ile Târih-i Frengî adlı eserleri de bu tür çeviri faaliyetlerine yaslanılarak oluşturulmuştur. Ayrıca Gerardus Mercator’un Atlas Minor adlı eserini de Cihannümâ’nın belli kısımlarına kaynak oluşturmak üzere tenkitli ve açıklamalı olarak çevirmiştir. Diğer yandan eserlerinde kullandığı Antik Çağ bilgisinin de Osmanlı kültür târihi açısından ilgi çekici olduğunu söylemek gerekmektedir. Bu kullanımın, 17. asırda yükselen Yeni Aristoculuk düşüncesiyle bağı ve Kâtip Çelebi’nin bu eğilimlerden haberdâr olup olmadığı sorusu merak uyandırıcıdır. Kendisinden hemen sonra Müneccimbaşı’nın da Câmiü’d-düvel’inde antik çağları mevsuk kaynaklardan anlatması Kâtip Çelebi’nin, bu ilginin başladığı noktada durduğu düşüncesini akla getirebilir. Bu asırda, Evliya Çelebi’nin de daha iptidâî bir atîkiyat bilgisini kullandığı görülürken, bir sonraki asırda Atina kadısı Mahmud Efendi’nin Târih-i Medînetü’l-Hukemâ (1738)’sıyla bu eğilimler bizde de akis bulmuş sayılabilir.

Kitaplara çok düşkün olan ve bâzı geceler yaktığı mumu söndürmeyi ihmâl ederek sabahlara dek okuduğu bilinen Kâtip Çelebi’nin ilgisini en çok târih, tabakât ve vefeyât eserleri çekmiştir. Ayrıca bir olayı aydınlatmak için pek çok farklı kaynağa bakarak modern denilebilecek kadar ilmî yöntemleri benimsemiş, Fezleke ve Âdem’den başlayıp 1648’e kadar cereyan eden vakaların kronolojik cetveli olan Takvîmü’t-tevârih adlı eserlerini telif ederken elinden 1300 kitabın geçtiğini belirtmiştir. En önemli eseri sayabileceğimiz Keşfü’z-zunûn’da 9.000’den fazla yazar ve 15.000 kadar bilim dalı hakkında bilgi vermiş, bu çalışmasının mukaddimesi olarak, bugün dahi önemli bir referans teşkîl edebilecek bir bilim felsefesi metnini ortaya koymuştur. Meselâ orada, bilimlerin tasnifi ve niteliklerinin açıklanması konusunu bile bir bilim saymış, hatta Allâme Şerîf’ten naklen, “Bilimin niteliğinin anlaşılması, hakkında söylenenlerin en güzelidir” sözünü aktararak metod ilmini bütün ilmî faaliyetlerin gümrahına yerleştirmiştir. Batı dünyâsında da ilgi gören ve oryantalizm çalışmaları için muazzam bir mehaz kıymeti olan bu çalışma 1835 – 1858 yıları arasında Gustav Flügel tarafından Lâtinceye çevrilerek Leipzig’te basılmıştır. Fârâbî ve İbnü’n-Nedîm gibi büyük isimlerin ilim tasnifi ve bibliyografya geleneğine bağlı olarak kendisinden önceki Taşköprülüzâde’nin Miftâh el-saâde’sinden de epey yararlanarak hazırladığı bu kitap, dilimize ancak 2007 senesinde kazandırılabilmiştir.

Kâtip Çelebi bütün bu ilmî faaliyetleri içinde toplumsal meselelerden uzak kalmamış, 1645’te başlayan ve yılarca süren Girit seferi münâsebetiyle halkın mânevîyâtını yükseltmek için eski deniz zaferlerimiz hakkındaki Tuhfetü’l-kibâr fî esfâri’l-bihâr (Deniz Seferleri Hakkında Büyüklere Armağan)’ı kaleme almıştır. Son eseri olan Mizânü’l-hakk’ta da devrin din adamlarının hiçbir fayda hâsıl olamayacağı gibi toplumsal gerilimlere de sebep olan tartışmalarını, boğuldukları taassuptan bütünüyle uzak müsbet bir bakışla ele almıştır. O, Mizân’ın mukaddimesinde yazdığı gibi, hiçbir faydaya mâtuf olmasa da “mutlak ilim” adına elden geldiğince öğrenmeyi tebliğ eden bir ilim mübeşşiridir.

Ömer Çakır

Evliya Çelebi kimdir?

304 views
5 mins read

Kendisini “seyyâh-ı âlem ve nedîm-i benî-âdem” olarak tanımlayan, millî kültürümüzün en anıtsal eseri olan büyük boyda on ciltlik ve yaklaşık dört bin sayfalık seyâhatnâmesiyle sâdece Türk edebiyâtında değil dünyâ seyâhatnâme literatüründe de haklı bir şöhreti bulunan Evliya Çelebi’nin ne yazık ki gerçek adını bilemiyoruz. Ataları Kütahya’daki Zereğen mahallesinde ikâmet edip, fetihten sonra İstanbul’a yerleşmişlerdir. Hâfız olan ve Şeyhülislâm Hamid Efendi Medresesi’nde 7 yıl tahsil gören Çelebi, 1636 yılı Ramazan’ında Ayasofya Camii’nde pâdişâh (IV.) Murad’a takdim edilir ve Harem-i Hâs’ta eğitim görürken sultânın da musâhibi olur. Sarayda, iki yıl kalacaktır. Seyâhatnâme’nin muhtelif ciltlerinde Türklerin ulu din öncüsü Hoca Ahmed Yesevî’nin soyundan geldiğini, bir taraftan da Germiyanoğulları ile bağlantısı olduğunu ifâde eden Evliya Çelebi, seyyah olup yollara düşmesinin ve muazzam eserinin yazılış sebebini, Yemiş İskelesi yakınındaki Ahî Çelebi Camii’nde gördüğü bir rüyâya bağlar. Rüyada, Kırım’da kâfir üzerine yapılacak bir cenge yardıma gitmek için Hz. Peygamberin başlarında bulunduğu büyük sâhabeler bu câmiye namaz kılmak için uğrarlar. Kemankeşler pîri, Sa’d-ı Vakkâs’ın aracılığıyla hâdiseyi anlayan Çelebi’nin tatlı diliyle olay şöyle gelişir: “Sa’d-ı Vakkâs hazretleri destimden yapışup huzûr-ı Hazret’e götürüp; “Âşık-ı sâdıkın ve ümmet-i müştâkın Evliyâ kulun şefâ’atin ricâ eder” deyüp Hazret’e götürüp “Mübârek dest-i şerîflerin bûs eyle” deyince bükâ-âlûd olup mübârek dest-i şerîfine küstâhâne leb urub mehâbetinden,”Şefâ’at yâ Resûlallâh” diyecek mahalde hemân “Seyâhat yâ Resûlallâh” demişim. Hemân Hazret tebessüm edüp “Şefâ’atî ve seyâhatî ve ziyâretî ve Allahümme yessir bi’s-sıhhati ve’s-selâme” deyüp Fâtiha dediler (…) Hemân Sa’d-ı Vakkâs hazretleri belinden sadağın çıkarup hakîrin beline kuşadup tekbîr edüp; “Yürü sehm ü kavs ile gazâ eyle ve Allâh’ın hıfz u emânında ol ve müjde olsun sana bu meclisde ne kadar ervâh ile görüşüp dest-i şerîflerin bûs etdinse cümlesini ziyâret etmek müyesser olup seyyâh-ı âlem ve ferîd-i âdem olursun. Ammâ geşt ü güzâr etdüğin memâlik-i mahrûseleri  ve kılâ-‘ı büldânları ve âsâr-ı acîbe ve garîbeleri ve her diyârın memdûhât, sanâyi’ât, me’kûlât ü meşrûbâtını ve arz-ı beledi ve tûl-ı nehârların tahrîr edüp bir âsâr-ı garîbe eyle.”

Bu muazzam eser, müellifin ölümünden yüz otuz yıl kadar sonra meşhûr Osmanlı târihçisi Hammer tarafından keşfedilip gün yüzüne çıkarılmıştır. Eser, ilk defa 1843’te seçmeler şeklinde, Müntehâbât-ı Evliya Çelebi başlığıyla yayınlanmış, tam metin neşri ise ilk altı cildi 1896 – 1900 arasında Ahmed Cevdet’in İkdam Neşriyat Yurdu’nca, yedi ve sekizinci ciltleri 1928’de Türk Tarih Encümenince, dokuz ve onuncu ciltleri ise 1935 ve 1938’de Maarif Vekâletince ve yeni harflerle yapılmıştır. Eserin ilk bilimsel ve güvenilir neşri ise 1996 – 2011 yılları arasında Yapı Kredi Yayınları tarafından gerçekleştirilmiştir.

Robert Dankoff’a göre Seyâhâtnâme’nin iki amaca mâtuf iki yaklaşımı vardır. Bunlardan ilki, Osmanlı İmparatorluğu’nun eksiksiz bir tasvîrini sunmaya dönük ve eski Müslüman coğrafyacılarının mesâlik ve memalik geleneğine bağlı olan emperyal yaklaşım; ikinci amacı ise seyâhatlerinin eksiksiz bir kaydını sunmaya dönük kişisel ve otobiyografik yaklaşımdır. Bu anlamda da Evliya Çelebi son derece özgün bir şahsiyet olarak aynı özgünlükte bir eser ortaya koymayı başarmıştır.

Çelebi’nin, Seyâhatnâme’de, yaşadığı, görüp gezdiği veya içinden geçtiği şehir sayısı iki yüz elli yedi olarak tesbît edilmiştir ve adımladığı coğrafyada bugün otuz ülke bulunmaktadır. Geçtiği yerlerde kendisinden bir bergüzâr bırakmayı seven Çelebi’miz, mezarlık, saray, kilise, cami ve türbe duvarlarına çeşitli notları veya adını kazımıştır. Meselâ; Köstendil’deki İnceli Ahmed Bey Zoğu Camii’nde, “Melek Ahmed Paşa hazretlerinin müezzini, Evliyâ-i Gülşenî rûhiyçün, Allah rızâsıyçün fâtiha, sene 1071”, Karaman’da, Pir Ahmed Efendi Camii’nde “Seyyâh-ı âlem Evliya rûhiyçün fâtiha, sene 1082” şeklinde ve bugüne intikâl eden notlarla, daha ölmeden kendisi için fâtihâ istemesi, bu yazıları istikbâle bıraktığının delilleri olsa gerek. O, bu tür konularda hassas ve dindar bir insandır ve yine kendi ifâdesine göre yüce atası Hoca Ahmed  Yesevî ibn Muhammed Mehdî’den beri ataları içinde şarap ve keyif verici şeylerden yemiş içmiş kimse yoktur.

Evliya, seyâhâtlerinin çoğunu resmî vazifeli olarak yapar. İlk gezisi ise, herhangi bir görevi olmadan, babasının ahbâbı Ketenci Ömer Paşa ile çıktığı Trabzon gezisidir. Üstlendiği görevler, musâhiplik, müezzinlik, tahsildarlık, elçilik vs.dir. Bununla birlikte, Halil İnalcık’ın dediği gibi, onun kişiliğinde birleşen esas ikili nedîm ve seyyâhtır ve eserinin analizinde bu iki nokta göz önünde tutulmalıdır.

Evliya Çelebi’nin, dönemindeki abdalları, meczupları, melâmîleri anlattığı bir bölüme düştüğü “Şakanâme’mizde taklîdi mufassal tahrîr olunmuştur” derkenârından, bu isimle bir başka kitabının olduğu anlaşılmaktaysa da bunun hiçbir nüshası elimize ulaşmamıştır.

Çelebi’nin güvenilirliği hakkındaki eski tartışmaların, yerini ilmî değerlendirmelere bıraktığı söylenebilir. Zaten ona bakışımız, Ahmet Hamdi Tanpınar’ın dediği gibi olmalı: “Ben Evliya Çelebi’yi tenkîd etmek için değil, ona inanmak için okurum. Ve bu yüzden de dâima kârlı çıkarım.” Bugün aktüel bir soru olarak sık sık yöneltilen, “Bir adaya düşecek olsanız yanınıza hangi üç kitabı alırdınız?” sorusunun cevapları içinde muhakkak yer alması gereken eseriyle Evliya Çelebi, bizim için haklı bir gurur ve neşe kaynağı olarak yüreğimizin coğrafyasında gezinmeye devâm etmektedir ve edecektir.

Göktürk Çakır

Vani Mehmet Efendi kimdir?

394 views
4 mins read

Van’ın Hoşap kasabasında dünyaya gelmiş olan ve buna nisbetle Vanî veya Hoşâbî olarak anılan tefsir âlimi, vâiz. Osmanlı fikir ve kültür târihinin yetiştirdiği ve 17. asırda Türk milliyetçiliği bayrağını dalgalandıran büyük şahsiyet. İlk eğitimini Van’da almış, Tebriz, Gence ve Karabağ’da tahsilini sürdürdükten sonra Erzurum’a geçmiştir. 1659 Eylülünde Erzurum Beylerbeyi olarak şehre gelen Köprülüzâde Fâzıl Ahmed Paşa’nın beğenisini kazanmış, onun sadrâzam olmasıyla birlikte İstanbul’a dâvet edilerek (IV.) Mehmed’in çevresine dâhil olmuştur. Kaynaklarda etkileyici bir hatip olduğundan bahsedilen, Yenicâmi kürsü vâizliği ile pâdişâhın hocası (Hâce-i sultânî) görevlerine getirilen ve sultânın çok sevdiği Mehmed Efendi, II. Viyana kuşatmasına da ordu vâizi olarak katılmış, askerleri şevklendirmek için siperlerde vaazlar vermiştir. Viyana kuşatmasının hezîmetle sonuçlanması netîcesinde, Merzifonlu Kara Mustafa Paşa’nın isteği doğrultusunda kuşatma için kamuoyunu ve bu işe taraftâr olmayan pâdişâhı iknâ etmek konusunda etkili olması dolayısıyla, Bursa Kestel’e sürgüne gönderildi; fakat bir menfi olarak yaşamaya katlanamayarak burada kısa süre sonra vefât etti.

Vanî Mehmed Efendi fakih – mutasavvıf çekişmelerinin bir tarafıydı. 40 yaşına dek tasavvufla ilgilendiğini; fakat fıkıh kitaplarına yönelince tasavvuf şeyhlerinin yanlış yolda olduklarını anladığını kendi diliyle ifâde etmiştir. Niyâzi-i Mısrî’nin Midilli’ye sürülmesinde, Babaeski’de bir Bektâşî tekkesinin ve Hafsa’daki Kanber Baba Türbesinin yıktırılması ile Mevlevî ve Halfetî dergâhlarının kapatılmasında etkili olduğu bilinmektedir. Üstelik bunu, Mevlevî hayrânı olan bir sultâna yaptırtabilmiş olması da tesir ve iknâ gücünü gösteren güzel bir örnektir. Bu sebeple olsa gerek, pâdişah tarafından kendisine bağışlanan ve onun adıyla Vaniköy olarak anılan Boğaz kıyısından vapurla geçen Mevlevîlerin asırlar sonra bile bu semte arkalarını döndükleri rivâyet edilir. Ayrıca Vanî Mehmed Efendi, 17. asrın tuhaf sîmâlarından biri olan ve dönmelik mezhebinin kurucusu Sabatay Sevi’yi, Sadaret Kaymakamı Mustafa Paşa ile Şeyhülislâm Minkârîzâde Yahya Efendi’nin bulunduğu bir dîvanda yargılamıştır.

Arâ’isü’l-Ķur’ân ve nefâ’isi’l-Furkan adlı eserinde Kur’ân kıssalarını tefsîr etmiş, bu meyanda bâzı millî değerlendirmeleri sebebiyle büyük târihçi İsmâil Hâmi Dânişmend tarafından “Osmanlı medresesinin taassup devrinde Türkçülük bayrağını tefsîr ilminin tepesine diken yegâne Türk âlimi” olarak tebcîl edilmiştir. Bu özelliğinden olsa gerek Şemseddin Sâmî’nin Kâmusü’l-a’lâm’ında “Milel-i sâireye karşı olan taassubuyla meşhur” ifâdeleriyle kendisinden bahsettiği Mehmed Efendi, Türk milletini Kur’ân’da adları anılan Yecüc ve Mecüc tâifesi olarak gösteren yorumlara karşı çıkmış, asıl onlara karşı mücâdele eden Zülkarneyn’in Oğuz Kağan olduğuna dâir yorumları tereddütsüz savunmuştur. Ayrıca Mâide sûresinin 54. âyetinde “Ey îman edenler, içinizden kim dininden dönerse Allah — mü’ minlere karşı alçak gönüllü, kâfirlere karşı onurlu ve zorlu, kendisinin onları seveceği, onların da kendisini seveceği — bir kavim getirir ki onlar Allah yolunda savaşırlar ve hiçbir kınayanın kınamasından çekinmezler. Bu, Allahın lûtf u inâyetidir ki onu kime dilerse ona verir. Allah ihsânı bol olan, en çok bilendir.” ifâdeleriyle bahsedilen kavmin “Allah ü Teâlâ’nın av ü inayetiyle hüsn ü tevfîkine istinâden biz deriz ki, bu kavim, Arap kavmine mugâyeret-i tâmme ile mugâyir bulunan Türk kavmidir” yorumuyla Türkler olduğunu belirtmiş, bunun sebebini de “Uzun zamanlardan beri karada ve denizde, Şarkta ve Garpta Rumlar ve Frenklerle mücâhedede bulunan gâzilerin bütün Bizans ülkelerini zaptedip oralarda tavattun etmiş olan Türkler olduğunu görüyoruz; bu suretle Rum, Ermeni ve Gürcü ülkeleriyle Frenk memleketlerinin bazıları ve Rus diyarının bir kısmı, Türk memleketi hâline gelmiş, Türk dili oralarda taammüm ve intişâr etmiş, Türkler tarafından bu memleketlerde İslâm ahkâmı tatbik ve icrâ edilmiş ve Türklerin yümn ü bereketi sâyesinde hıristiyan cemaatlerinin ekserisi İslâm dinini kabûl ederek evvelce Rum, Frenk ve Rus oldukları hâlde bilâhare Türkleşmişlerdir ve bu, Allah’ın Türklere nasib etmiş olduğu bir fazl-ı ilâhîdir.” sözleriyle açıklamıştır.

İsmâil Hâmi Dânişmend, “Türk milliyetinin 17. asırda yetişen bu büyük mübeşşiri”nin vazıh bir Türkçü olduğunu, hakîki Türklüğü Oğuz dairesine ircâ eden, dil ve kültür esaslarını ihmâl etmeyen sıkı bir ırkçılığa istinâd ettiğini belirtmiştir.

Dânişmend, onun, bilhassa bu konudaki fikirleri dolayısıyla celbettiği düşmanlıklar yüzünden sürüldüğünü, bu sebeple “Türk milliyetinin büyük şehidi” olduğunu kaydetmiş, Vanî Mehmed Efendi’yi, Türk medreselerinde Türklük aleyhinde intişâr eden fikirlerin ve taassup karanlığının ortasında doğmuş büyük bir nur olarak tasvîr etmiştir.

Göktürk Ömer

Itri kimdir?

391 views
4 mins read

Yahya Kemal’in, “Büyük Itrî’ye eskiler derler, /Bizim öz mûsıkîmizin pîri; /O kadar halkı sevkedip yer yer, /O şafak vaktinin cihangîri, /Nice bayramların sabâh erken, /Göğü, top sesleriyle gürlerken, /Söylemiş saltanatlı Tekbîr’i” mısrâlarıyla başlayan ve onun Türk mûsıkîsindeki yerini tüm metinlerden güzel ve özlü bir dille terennüm eden şiirinde ifâde ettiği gibi “öz mûskıkîmizin pîri” olan Itrî, sâdece bir hânende ve bestekâr bir mûskıkîşinas değil, aynı zamanda şâir tezkirelerinde adı geçen ve Yine Yahya Kemal’in aynı şiirinde “O ki bir ihtişamlı dünyaya / Ses ve tel kudretiyle hâkimdi; / Âdetâ benziyor muammâya; / Ulemâmız da bilmiyor kimdi? /O eserler bugün defîne midir? Ebediyyette bir hazîne midir? / Bir bilen var mı? Nerdeler şimdi?” mısrâlarında gönderme yaptığı gibi muamma ustası bir şâir, Tuhfe-i Hattâtîn gibi hattat biyografilerinde kayıtlı ve ta’lik hattında usta bir hattattır. İstanbul dışında ikâmet ettiği ve İstanbul surları dışındaki evinde bahçe işleriyle uğraşmaktan zevk aldığı için kendisine Itrî mahlasının verildiği rivâyet edilmiştir. Ayrıca bunun Buhurî ile de yakın anlamlarda bir kelime olduğuna dikkat edilmelidir.

İstanbul’da Mevlânâkapı semtinde doğan ve (IV.) Mehmed döneminde sarayda mûsıkî hocalığı ve hânendelik yapan ve M. Bardakçı’nın neşrettiği, Topkapı Sarayı’nda bulunan bir hazîne tezkeresinden, Temmuz 1682’de günlük 60 akçe ile cariyelere mûsıkî hocalığı yaptığını öğrendiğimiz bu büyük üstâdın pâdişah tarafından sık sık çağırılıp eserlerinin kendisinden dinlendiği de kaynaklar tarafından kaydedilmiştir. N. Özcan’dan öğrendiğimize göre, saraydaki küme fasıllarında bulunduğu sıralarda, kendi isteğiyle, kabiliyetli ve güzel sesli gençleri bulup yetiştirmek ve geldikleri ülkelerin mûsıkîsi hakkında onlar vâsıtasıyla bilgilenmek için, esirciler kethüdâlığıyla görevlendirildiği de söylenir. Kendisinin Yenikapı Mevlevîhânesi’ne devam ettiği, ney üflemeyi de burada öğrendiği bilgisi bâzı yakın dönem kaynaklarında yer almıştır. Bu bilgi, Yahya Kemal’in mısrâlarına da “Vâkıâ ney, kudüm gelince dile, / Hızlanan mevlevî semâıyle / Yedi kat arşa çıkmış “Âyîn”i” şeklinde aksetmiştir. Buradaki “Âyîn”den kasıt, bestelediği N’at-ı Mevlânâ veya segâh âyînidir.

Dinî mûsıkîmizin en güzel örneği olan ve “Söylemiş saltanatlı Tekbîr’i” mısrâında kendisine gönderme yapılan segâh tekbîr, câmi mûsıkîsinin şâheserlerinden kabûl edilir. Itrî’ye âit olarak mecmuâlarda kaydedilen bütün şiirler kendisine âit olmasa ve bu mahlasla başka şâirler bulunsa bile yine Yahya Kemal’in revnaklı kalemi kendisinden pek çok eserin bize intikâl etmemiş olabileceğini dillendirir: “Kıskanıp gizlemiş kazâ ve kader / Belki binden ziyâde bestesini, / Bize mîrâsı kaldı yirmi eser. / “Nât”ıdır en mehîbi, en derini.”

Itrî, erken cumhuriyet dönemi uygulamalarından biri olarak rafa kaldırılan ve millete Garp mûsıkîsini dayatan yanlış inkılâpların 70’li yıllara yansıyan bir tartışmasının da öznesi olmuştur. Bu kavgada, bir bediî zevk meselesi olarak dahi Türk mûsıkîsine tahammül edemeyen Batıcı millî şuur düşmanlarının hedefi hâline gelen Itrî, büyük Türkçü Nihâl Atsız Bey tarafından savunulmuş ve Cumhurbaşkanlığı Senfoni Orkestrası Salonunda, 1971 yılının Aralık ayında bir geceyi “Itrî Gecesi” adıyla Türk mûsıkîsi konserine tahsis eden Kültür Bakanlığına saldırarak millî kültürü ve Itrî Efendi’nin şahsında tek sesli Türk müziğini aşağılayan Suna Kan’a, “Bu dünyaya bir Suna Kan gelmeseydi Türk milleti hiçbir şey kaybetmezdi. Gitmesiyle de kaybedecek değildir. Çünkü, o nihayet usta bir çalgıcıdır ki kendisinden daha usta olanlar da vardır. Fakat dünyaya bir Itrî gelmeseydi Türk ırkının müzik yönü bugünkünden biraz daha aşağıda kalacaktı. Çünkü o, gerçek sanatkâr, yani bestekârdı (…) Suna Kan’ın hücumlarına rağmen de Itrî tarihteki yerini almıştır, yıkılmaz. Hafif keman yayı ile vurarak üç yüzyıllık taş anıtı devirmeye imkân yoktur. O, millî ruhtan bir parçadır ve Türk ırkı yaşadıkça dimdik ayakta duracaktır” sözleriyle çok sert bir yanıt vermiş ve Itrî’nin bizim için ne ifâde ettiğini en beliğ ifâdelerle ortaya koymuştur.

Itrî, Yahya Kemal’in diliyle,  “Tâ Budin’den Irâk’a, Mısr’a kadar, / Fethedilmiş uzak diyarlardan, Vatan üstünde hür esen rüzgâr”ların, bütün baharlardan ses götürdüğü, bizi toplayan bir dehâ, “Yedi yüz yıl süren hikâyemizi” ihtiyâr çınarlardan dinlemiş, millî târihimizin ulularındandır.

Göktürk Ömer

Müneccimbaşı Ahmet Dede kimdir?

400 views
2 mins read

Âilesi Konya Ereğlili olmakla birlikte, muhâcir olarak Rumeli’ye gelmişler ve Ahmed Dede bu vesileyle Selanik’te doğmuştur. İlme düşkünlüğü dolayısıyla burada Mevlevî tarîkatine girip hem tarîkat âdâbını öğrenmiş hem Selanik müftüsünden tefsir ve fıkıh dersleri almıştır. 1654’te İstanbul’a gelip burada da Galata ve Kasımpaşa mevlevihânelerinde eğitim almış, 1668’de ise saraya müneccimbaşı ve ondan birkaç sene sonra da pâdişâha musâhib olmuştur. Sultan (IV.) Mehmed’in hükümdarlığı süresince yüksek bir îtibâra sâhip olan Ahmed Dede, sultânın ölümü sonrasında tahta geçen kardeşi (II.) Süleyman devrinde görevinden azledilmiş ve Mısır’a giderek 4 yıl kadar burada kaldıktan sonra Hicaz’a geçip ömrünün kalan 11 senesini burada tamamlamış, Medine medreselerinde müfessir ve fakih olarak çalışmış, Mekke’de mevlevî dergâhının şeyhliğini uhdesine almıştır. Bir şâir de olan Müneccimbaşı’nın tezkîrelerde bâzı şiirlerine de rastlanmıştır. Atsız Bey, “Yine sahn-ı çemen reşk-i cinân olduğı çağlardır / Değil nerkis görünen câbecâ zerrin ayağlardır” şiirinin Hâfız Post tarafından bestelenmiş olduğunu kaydetmiştir.

Müneccimbaşı, Merzifonlu Kara Mustafa Paşa’nın emriyle, 47’si Arapça, 17’si Farsça ve 8’i Türkçe olmak üzere bugün bir bölümü kayıp olan 72 kaynaktan ve birtakım risâlelerden istifâde ederek Câmiü’d-düvel olarak bilinen evrensel târihini kaleme almıştır. Kitap, Âdem’den başlayarak kendi yaşadığı döneme kadar pek çok hânedânı ele alan tenkidî bir dille yazılmış önemli bir eserdir. Arapça kaleme alınan bu eser, Sadrâzam İbrâhim Paşa’nın “tekellüf-i münşîyâneden sâde Türkî’ye” çevrilmesi isteğiyle Lâle Devri’nin meşhûr şâiri Ahmed Nedîm tarafından, yazılışından 30 sene sonra, 1720 – 1730 yılları arasında Sahâ’ifü’l-ahbâr fî Vekâyi‘i’l-a‘sâr adıyla, birtakım hata ve eksiklerle mâlûl olarak, Türkçe’ye çevrilmiştir. Bu dönemde Aynî Târihi, Habîb’üs-siyer gibi eserler bir heyet tarafından çevrilirken Câmiü’d-düvel’i tek başına Nedîm’in çevirmesi dikkat çekicidir. Nedîm tarafından, mukaddimede “Bâ-husûs selâtin-i izâm ve havâkîn-i kirâm ve vüzerâ-i fiham hazerâtına elzem-i lüzûm olan fenn-i târih” sözleriyle kıymeti vurgulanan târih iliminin, Antik Çağ’dan bu yana, dönemin hâkim devletini merkeze alarak veya daha doğru tâbirle hikâyesini o devletle sonlandırarak yazılmış ve ilk Osmanlı tarihçilerinden Ahmedî’nin manzûm eserinde de tâkip edilmiş evrensel târih geleneğinin parçası olan kitapta başka kaynaklarda zikredilmeyen kısa ömürlü hânedanlar ve birtakım küçük kabilelere de yer verilmiştir. Tabiî kitabın en önemli kısmı, müellifin çağdaşı ve tanığı olduğu (IV.) Mehmed dönemine dâir bölümleridir.

Göktürk Ömer

Nabi kimdir?

359 views
3 mins read

Türk edebiyâtının, 17. asırda yaşamış,  asıl adı Yusuf olan ve eserlerinden, ilim yolunun sâliki ünlü bir âileye mensup olduğunu öğrendiğimiz Urfa doğumlu büyük şâiri. (IV.) Mehmed’in saltanat döneminde (1648 – 1687) İstanbul’a gelmiş ve Musâhib Bozoklu Mustafa Paşa’nın himâyesiyle dîvân kâtibi olmuştur. 1678-79’da hacca giden Nâbî, yolculuğunu Tuhfetü’l Haremeyn adlı eserinde mensur olarak anlatmıştır. Ayrıca Türkçe Dîvân’ının hâricinde, eserleri arasında, Lehistan’daki Kamaniçe kale şehrinin 1672’deki fethine dâir yazdığı Târih-i Vekâyi-i Kamaniçe ile Veysî’nin Dürretü’t-tâc fî sîreti sâhibi’l-mi‘râc’ına yazdığı zeyl ve sonraları kendi zeyline yazdığı zeyl (Zeyl-i Zeylü’n-Nâbî) gibi mensur târih kitaplarıyla, Molla Câmî’nin Kırk Hadis (Hadîs-i Erba’în)’inin serbest bir şiir çevirisi de yer alır.  Nâbî, hac dönüşünde Musâhib Mustafa Paşa’nın kethüdâsı olmuş, onun ölümünden sonra 25 yılını geçireceği Halep’e gitmiştir. Mâiyetinde bulunduğu Halep Vâlisi Baltacı Mehmed Paşa’nın ikinci defa sadrâzam nasbedilmesi sâyesinde tekrar İstanbul’a gelerek burada darphâne emîni, Anadolu muhasebecisi, süvâri mukâbelecisi gibi memuriyetlerde bulunmuştur. Bu geliş, şâir Sâbit tarafından “Yükledüp tâze kumâş-ı Haleb-i ma’nâyı / Geldi İstanbul’a şehbender-i mülk-i irfân” mısrâlarıyla kutlanmış, Nâbî, “İrfân ülkesinin şehbenderi” olarak tebcil edilmiştir.

Nâbî’nin Osmanlı şiirinde kendisine has özelliği, bilhassa oğluna mesnevî tarzında yazdığı nasihatleri içeren Hayriyye adlı eserinde göze çarpan hikemî/felsefî anlatımı ile didaktik/öğretici tarzıdır. Şiirlerine atasözlerini uygun şekilde yerleştirmek konusundaki ustalığı, 15. asır şâiri Necâtî’yi andırır. Yaşadığı devrin ekâbiri arasında şöhretli ve şâirler içinde mümtaz bir yeri olan Nâbî, “Şeyhü’ş-şuâra” unvânıyla anılmış, muakkipleri içinde Koca Râgıp Paşa gibi şâirler bulunmuştur.

Kabaklı’nın, Dîvân edebiyâtının en toplumcu şâiri olduğunu belirttiği ve bu yanıyla Rûhî’ye benzettiği Nâbî’nin, onun aksine, sâkin, kararlı ve ağırbaşlı bir tenkidci olduğunu da kaydetmiştir. Bu yanıyla kuvvetli bir heccav da olan Nâbî, 17. asır Osmanlı toplum hayâtının türlü unsurlarına yönelik eleştirilerini hicivleriyle dillendirmiştir. Mevkî ve makam düşkünlerine “Sana ey câh-perest el yumaga âlemden / Miski sâbun ile simin legen ibrik gerek”, samimiyetsiz sofulara “İhlâsun olmayınca hudâvend-i âleme / Ey zâhid-i ġabî ne oķursun namazda” gibi mısrâlarıyla yüklenirken, câhilleri, kişisel zaafları ve kendi nefsinin hatâlarını da diline dolamaktan imtinâ etmemiştir. Şâir, aynı zamanda müdânaasız bir insandır. Halep’teyken gadre uğrayıp oturduğu ev elinden alınınca söylediği düşünülen, “Bâğ-ı dehrin hem hazânın hem bahârın görmüşüz / Biz neşâtın da gamın da rûzgârın görmüşüz / Çok da mağrûr olma kim meyhâne-i ikbâlde / Bir hezârân mest-i mağrûrun humâın görmüşüz” mısrâları, bu vâdideki en meşhûr sözleridir.

Ölüm ânında, “Nâbî be-huzûr âmed” mısraıyla kendi irtihaline târih düşürdüğü rivâyet edilen Nâbî’nin mezarı, Karacaaahmet’tedir.

Göktürk Ömer

Naima kimdir?

477 views
4 mins read

İlk resmî Osmanlı vak’anüvisi ve târihçi Mustafa Naîm, Halep’te doğmuştur ve burada mukîm bir yeniçeri âilesine mensuptur. Şöhret bulduğu Naîmâ mahlasını, devlet hizmetine girdikten sonra dîvân kâtipliği sırasında almıştır. Halep’te ilk eğitimini alıp İstanbul’a geldikten sonra girdiği memuriyet, Saray-ı Atîk baltacılığıdır. Bir taraftan Beyazıd Camii’nde derslere devam etmiş, 1686’da ise Dîvân-ı Hümâyun kâtipleri arasına girmiştir. Muhtemelen 1702’den önce kendisine vak’anüvislik görevi verilmiştir. Bu resmî tarihçilik görevinin Kânûnî Sultan Süleyman devrinde kamu görevine dönüşen şehnâmenüvisliğin devâmı olduğu da ifâde edilmiştir. Başka bir görüşe nazaran (II.) Bayezid’in İdrîs-i Bitlisî ve Kemalpaşaoğlu’ndan veya (IV.) Mehmed’in Nişancı Abdi Paşa’dan Osmanlı târihleri telif etmelerini istemesi bu kamu görevini doğurmuştur; fakat bunlar şahsî talepler üzerine yazılmış eserlerdir. Oysa Naîmâ, Sadrâzam Amcazâde Hüseyin Paşa tarafından Şârihülmenarzâde Ahmed Efendi’nin târih müsveddelerini düzenlemekle görevlendirilmiş ve bunu tamamlayınca bir kese atıye ve 120 akça maaşla birlikte kendisine görev beratı verilmiştir. Halefi Râşid Mehmed Efendi de bu görev tevcihine dayanarak kendisinden ilk vak’anüvis olarak bahsetmiştir. Bundan sonra Dîvân-ı Hümâyûn hâcegânı zümresine girip fâsılalarla üç kere Anadolu muhasebeciliğine getirilen Naîmâ, defter eminliği, başmuhasebecilik ve silâhdar kâtipliği gibi görevlerde de bulunmuştur.

Şüphesiz ona asıl şöhretini kazandıran, genelde Naîmâ Târihi adıyla bilinen ve takriben 1400 başlıktan oluşan, Ravzatü’l-Hüseyn fî hulâsati ahbâri’l-hâfikayn adlı târih eseridir. Eser, (III.) Murad’ın saltanâtından (1574) başlayıp 1655’e kadar Şârihülmenarzâde’nin kayıtları kullanılarak getirilmiş ve Karlofça Anlaşmasının da eklendiği bir mukaddimeyle Amcazâde Hüseyin Paşa’ya sunulmuştur. Amcazâde’nin yerine sadrâzam olan Damat Hasan Paşa’nın talebiyle eserine devam eden Naîmâ, ilk telifin 1592’ye kadar gelen kısmını ayırmış, Amcazâde’ye sunduğu ve 1655’te biten metne sonraki 5 yılın olaylarını ve Edirne Vak’asının anlatıldığı bir risâleyi ekleyerek 1592 – 1660 yıllarını içeren yeni bir tensîkatla metni takdîm etmiştir.

Naîmâ, eserinin mukaddimesinde özgün olmamakla birlikte bir târih felsefesi ortaya koyma çabasına girerek “Ma’lûm ola ki âdet-i ilâhiyye ve irâdet-i aliyye bu veçhile cârî olagelmiştir ki her devlet ü cem’iyyetin hâli dâ’imâ bir karar üzre müstekar ve vetire-i vâhid üzre müstemirr olmayıp” dedikten sonra “Pes etvâr-ı mütegâyire-i devlet gâlib-i hâlde beş tavrı tecâvüz eylemez” kaydıyla bu beş tavrı, “zafer vakti”, devleti doğuran kabile ve aşiretin “İstiklâl vakti”, “ferâğ ü râhat ve sükûn u emniyet vakti”, “kanâ’at ü müsâleme tavrı”, “tebzîr ü isrâf ve izâ’at ü itlâf tavrı” başlıkları altında açıklayıp İbn Haldun’un Mukaddime’sinde bahsettiği dâire-i adliyye konusuna temâs etmiş, uzviyetçi/biyolojist görüşü ve beş tavır nazariyesini benimsemiştir. Bu konuda esas kaynağı, Kâtip Çelebi’dir; fakat Naîmâ, cemiyetin bir hâzık tabîbin tedbiriyle kurtulabileceğine de inanmaktan geri kalmamıştır.

Eserinde târih yazmanın şartlarından, doğru sözlü olmak, araştırmak, salt hikâyeci olmayıp kıssadan hisse çıkarıcı olmak, şâyiâ ve dedikodulara kulak asmamak olarak bahseden Naîmâ, Türk tarih yazıcılığı içerisinde gerek üslûbu, gerek tasvir gücü açısından beğenilip benimsenerek kendisinden yararlanılan önemli bir kaynak olmuştur. Refik Halit Karay, Rıza Nur’un zuhûrunu anlattığı bir makalesinde Naîmâ’nın üslûbunu taklîd etmiş (Kirpinin Dedikleri içinde “Be-tarz-ı Naîmâ-yı Sühendân Târîh-i Devr-i Mebûsân Eser-i Hâme-i Kiprî-i Nâtevân”, İstanbul, 1336/1920), Dr. Rıza Nur da târihçiye olan hayranlığını belirtmiştir. Ayrıca B. Ayvazoğlu’nun “Beyazıt Meydanı’nın Derin Tarihi”ni anlattığı eserinden öğrendiğimize göre, ilk millî kütüphânemiz olan “Kütüphâne-i Umûmî-i Osmânî[5], 1884 Ramazan’ının ilk günü, raflara bir takım Naîmâ Târihi konulmak suretiyle” açılmıştır.

Kıymetli hocamız Turgut Güler’in ifâdeleriyle “Naîmâ, şahsına münhasır üslûbu ve tahkiye tarzı olan müstesnâ bir kalem erbâbıdır. Bâzı mahfillerde, onun, başkalarına âit bilgi ve görüşleri nakletmekten öte bir vasfı olmadığı dile getirilse de, bu hüküm, çok acele verilen ve de bâzı kasıtlarn zemîn hazırladığı bir yaklaşma şeklidir. Naîmâ, bu kısır bakış açısını aslâ hak etmiyor. Bir ân için bu karakûşî değerlendirmeyi doğru kabûl etsek bile, asılları zaman tünelinde kaybolmuş Şârihü’l-Menârîzâde Ahmed Efendi ve Ma’noğlu Hüseyin Efendi gibi çok mühim kaynakları bize aktarmış olmasından dolayı, Naîmâ’ya minnet duymamız lâzımdır. Oysa o, çok daha fazlasına lâyık bir gayret ehlidir. Yazıldığı günden bu yana, en çok okunan ve basılan târîhlerden birine imzâ atmış olması, Naîmâ’yı Türk Büyükleri Galerisi’ne almamız için yeter de artar.”

Göktürk Ömer

İbrahim Müteferrika kimdir?

307 views
5 mins read

1942’den beri Galata Mevlevîhânesi hazîresinde medfun olan ve yaşadığı devirde Basmacı lakabıyla tanınıp Tercüman İbrâhim Efendi olarak anılmış ve târihlerimizde yaygın olan unvânı, dergâh-ı âlî müteferrikalığı vazifesinden gelen, Türk matbaasının kurucusu. Günümüzde Romanya’nın Cluj şehri olan, Erdel’in Koloszvar şehrinde dünyaya geldi. Macaristan’da matbaacılık alanında çalışmalarıyla bilinen teslîs karşıtı Unitarius mezhebine mensup bir ilâhiyat öğrencisi iken Katolik Avusturyalıların baskısı karşısında bir hâmi olarak görülen Türklerin dinine diğer Unitarianlarla topluca geçmiş ve Avusturya karşıtı Tökeli İmre’nin isyânı sırasında Türk ordusuna sığınmış olması ihtimâli yüksektir. E. Afyoncu, hakkında yazdığı ve arşiv kaynaklarından belgelerle yeni bilgilere ulaştığı İslâm Ansiklopedisi maddesinde henüz Osmanlı hizmetine girmeden önce de devletin muhâberat ve tercümanlık işlerinde çalışmış olabileceğini kaydetmiştir.

Ulaşılan yeni bilgiler arasında kendisinin 18 Nisan 1716’dan önce kapıkulu süvârilerinin bir bölüğünden maaş aldığı bilgisi yer almaktadır. 1716’da Avusturya seferinde görev yapan İbrahim, bu esnâda Osmanlı’ya sığınan Macarların yanında görevlendirilmiş, bir yıl sonra da Osmanlı ülkesine dâvet edilen, Macar bağımsızlık hareketlerinin önemli isimlerinden (II.) Ferenc Rákóczy’nin yanına tercüman ve mihmandar olarak verilmiştir. Onun ölümünden sonra Türkiye’de kalan diğer Macar soylularının da hizmetinde bulunmuştur. İbrâhim’in çeşitli diplomatik görevlerde bulunarak ülke dışına çıktığı, Orşova Kalesi’nin vire ile Osmanlı’ya teslîm edilmesi için yapılan görüşmeleri yürüttüğü bilinmektedir. 1738’de Dîvân-ı Hümâyûn’da hâcegân zümresine dâhil olan İbrâhim 1743’te yine bir görevle Dağıstan’a gönderilmiş, dönüşte kısa müddet uhdesinde kalacak Dîvân-ı Hümâyûn târihçiliği vazifesine atanıp bu sırada Yalova’da bir kâğıt fabrikası kurmuştur.

Şüphesiz târihimizdeki esas şöhretini matbaacılığıyla kazanan İbrâhim 1718’de bir harita matbaası kurmak için izin almış; fakat asıl matbaa girişimi 1727 yılında gerçekleşmiştir. (III.) Ahmed’in fermânı ve Şeyhülislâm Yenişehirli Abdullah Efendi’nin fetvâsı ile İbrâhim’in Yavuzselim semtindeki evinde ilk Türk matbaası kurulmuştur. Böylece İstanbul’da Yahudiler tarafından 1493’te kurulan matbaadan yaklaşık 230, Gutenberg’in faaliyetinden 280 yıl kadar sonra ilk Türk matbaası açılmış olur. Matbaanın ülkemizde geç kurulmasıya ilgili pek çok spekülasyon yapılmıştır ve bunun dayandırıldığı sebeplerin başında dinî taassup gelmektedir; fakat durumu sosyal şartlarla açıklamak daha doğrudur; zîrâ İbrâhim Müteferrika’dan sonra matbaayı işletenlerin kadılık görevlerinde bulunmuş ilmiye mensupları olması, kitapların tashihini ulemadan oluşan heyetlerin gerçekleştirmesi böylesi bir taassubun mevcûdiyetini şüpheli hâle getirir. Bununla birlikte hattat ve müstensihlerin tepkisi de bir tahminden ibârettir. İstanbul dışındaki yerlerde sayısı 90.000 olarak verilen ve 6.000 kadarı başkentte yer alan hattatların muhtemel tepkisi gayrı dinî kitapların basımına izin verilmesiyle zâten çözülmüştür. Diğer yandan, R. Kurtuluş’un da belirttiği gibi, öyle olsa dahi Avrupa’nın önemli merkezlerinden olan Paris’te 6.000 müstensih ve kitap ressamının matbaayı şeytânî bir sanat olarak yaftalaması, bunun bize özgü bir sosyal tepki olmayacağını da ortaya koyar. Aynı yazar bahsedilen gecikmeyi daha ziyâde Avrupa hurûfâtının bediî olarak göze hoş gelmemesi ve Avrupa’da bile görüldüğü gibi matbu eserlere uzunca bir süre îtibâr edilmemesine benzer “estetik ve psikolojik” sâiklere bağlamaktadır. Diğer yandan İbrâhim Müteferrika’nın bastığı kitapların da memleketimizde çok alıcısının olmaması, pek çok eserin elde kalması ve baskı adetlerinin azaltılması göstermektedir ki okumaya dönük yaygın bir talep maalesef yoktu.

Kendisine âit telif ve tercümeleri de bulunan Müteferrika’nın matbaasında yirmi üç ciltten oluşan on yedi kitap toplam 12.500 adet basılmıştır. Bunların ilki, Sıhâh el-Cevherî (Tâcü’l-lûga) adlı Arapça sözlüğün (Bunun yazarı için Hezârfen Ahmed Çelebi maddesine bkz.)  Vankulu Mehmed Efendi tarafından yapılan ve Kitâb-ı Lûgât-ı Vankulu olarak bilinen tercümesidir. Diğer kitaplar: Polonyalı bir Cizvit misyonerin Afganlar hakkındaki rûznâmesinin Müteferrika tarafından gerçekleştirilen ve Târîh-i Seyyâh adıyla bilinen çevirisi, Amerika’ya ve keşif târihine ilişkin ilk eser olan Târîh-i Hind-i Garbî, İbn Arabşâh’ın Timur’u yerden yere vurduğu meşhûr târihinin Târîh-i Timur-i Gürgân adlı çevirisi, Süheyl Efendi’nin 1632’de yazdığı Târîh-i Mısr-i Kadîm ve Mısr-i Cedid, Nazmizâde Hüseyin Murteza’nın yazdığı, kuruluşundan 1718’e kadarki Bağdat târihini anlatan Gülşen-i Hulefâ, Johann Babtist Holderman’ın Fransızlara Türkçeyi öğretmek için yazdığı Grammaire Turque, İbrâhim Müteferrika tarafından telif edilen bir siyâsetnâme olan Usûl el-hikem fî Nizâm el-ümem, Müteferrika’nın çevirdiği, pusula ve faydaları hakkındaki Füyûzât-ı Mıknatısiyye, Kâtip Çelebi’nin  meşhûr coğrafya ve târih eseri Cihannümâ’nın Müteferrika’nın çeşitli katkı ve tensîkâtını içeren baskısı, yine Kâtip Çelebi’nin Takvîmü’t-tevârih adlı izahlı kronolojisi, Naîmâ’nın Târih-i Naîmâ olarak bilinen telifi, Râşid Mehmed Efendi’nin Târih-i Râşid’i, buna ek olarak yazılmış Çelebizâde Âsım’ın Târih-i Âsım’ı, Ahvâl-i Gazavât der Diyâr-ı Bosna adlı 16. asrın ikinci yarısında burada süren Osmanlı – Avusturya mücâdelelerine dâir bir risâle ve son olarak Şuûrî Hasan Efendi’nin iki cilt olarak tab edilen Kitâb-ı Lisân el-Acem el-müsemmâ bi-ferheng-i Şuûrî adlı Farsça –Türkçe sözlüğüdür.

Ömer Çakır

Yirmisekiz Mehmet Çelebi kimdir?

286 views
4 mins read

Edirne’de doğan ve Yeniçeri Ocağı’nın 28. ortasına mensup olduğu için bu lakapla tanınan Türk diplomatı. Ocak’ta, çorbacı, muhzırbaşı, hâcegân ve yeniçeri efendisi olduktan sonra 1718 senesinde şıkk-ı sâlis defterdârı olarak Pasarofça görüşmelerinde bulundu.  Hem Avusturya’ya karşı bir ittifak tesis edebilmek hem de devletin ıslâhı ve yeni dış siyâset gereği müşâhede (“Fransa’nın vesâit-i umrân ve maârifine dahi lâyıkıyla kesb-i ıttılâ ederek kābil-i tatbîk olanlarını takrîr etmesi”) amacıyla Batı’ya elçi göndermek ihtiyâcı doğunca, Nevşehirli Dâmat İbrâhim Paşa’nın desteğiyle, “…mükâleme-i mezbûrede tertîb-i muhâverât ve desâis-i nasaraya tahsîl-i ıttılâ etmiş bir kârdan-ı dakîka-şinâs…” yâni, ikili görüşme yapabilen, hıristiyanların desîselerini bilen, işinin erbâbı, dakik bir kişi olarak fevkâlâde elçi sıfatıyla Paris’e yollandı. Seksen kişilik heyet, 7 Ekim 1720’de Fransız elçisi Marquis de Bonnac’ın temin ettiği bir gemi ile yola çıktıktan kırk gün sonra Toulon limanına varmış, buradan kara yolu, kanal ve nehirler vâsıtasıyla Orleans üzerinden Paris’e ulaşmıştır.

Fransa’da, kendi ifâdesiyle “Osmanlı gördükleri olmadığından aceb ne asıl âdemlerdir deyu görmeye talip” halkın olağanüstü ilgisine mazhâr olan, (XV.) Louis ile Tuileries Sarayı’nda görüşüp onunla ava çıkan, Paris’in önde gelenlerinin dâvetlerine katılıp şehrin kale ve istihkâmlarını gezen, şaşırtıcı bulduğu (“Görülmedikçe inanılmayacak kadar acayiplikler, gariplikler temâşâ olundu”) çeşitli operaları izleyen (“Paris şehrine mahsus bir eğlence var imiş, şehrin kibarları, vasi dahi ekseriya varır; kral bile ara sıra gelir imiş”), Versailles, Trianon ve Marly saraylarını gezen Çelebi, gördüğü bahçe, havuz ve saraylara karşı duyduğu hayranlığı, yazdığı Sefâretnâme’de izhâr etmiş ve bütün bu manzara karşısında “Dünya müminlerin hapishânesi, kâfirlerin cennetidir, maznûn-ı şerîfinin nükte-i latîfesiyle” teselli bulduğunu söylemekten kendisini alamamıştır. Târihimizin, Lâle Devri olarak bilinen ve daha ziyâde Sâdâbad eğlenceleri, zevk ve sefâhatla ve bütün bunları sonlandıran bir ayaklanmayla anılan faslının mîmârî ve peyzaj manzarası, onun bu gördüklerine, yanında getirdiği plânlara ve resimlere dayanmıştır.

Osmanlı, azametli dönemlerinde, Batı ülkelerinde elçi bulundurmadığı gibi, ülkemize gelip kâidelere uygun davranmayan elçileri hapsetmek veya pataklamaktan çekinmeyen mağrur bir devletti. Yirmisekiz Çelebi Mehmed ise Tanpınar’ın deyişiyle, “Paris’i Evliyâ Çelebi’nin Viyana’yı seyrettiği gibi Kânûnî asrının şanlı hâtıraları arasından ve bir serhad mücâhidinin mağrur gözü ile görmez. O, 18. asır Paris’ine Karlofça’nın ve Pasarofça’nın millî şuurda açtığı hazin gediklerden ve devlet işlerinde pişmiş zeki bir memur tecrübesiyle bakar.” Artık gidişâtın pek iç açıcı görülmediği, ilk toprak kayıplarının yaşandığı, askerî üstünlüğün yavaş yavaş tersine dönmeye başladığı bir dönemin, tagayyür ve fesat çağının insanı olarak bir şeyler öğrenmek ve memleketine taşımak üzere müşâhedelerini kaydeder. E. Z. Karal’ın tâbiriyle onun Sefâretnâme’si, Batı’ya açılmış ilk penceredir. Bu özelliği ve yukarıda bahsedilen koşulların sonucu olarak, bir asır öncesinin kânûn-ı kadîm arayışlarının (bkz. Koçi Bey maddesi), yerini yeni bir düzen çabasına bırakmaya başladığı dönemin ürünüdür ve Tanpınar’ın tâbiriyle “hemen her satırında gizli bir mukâyese fikri” görülür. Yirmisekiz Çelebi Mehmed’in hayranlık ve şaşkınlıklarının açıklıkla yansıttığı bu Sefâretnâme’yi, Batılılaşma târihimizin pîşdârı bir metin olarak görmek de bu sebeple gayet mümkündür.

Diğer yandan, Z. Arıkan’ın belirttiği gibi, bu elçilik faaliyeti Batı’da Türklere karşı duyulan önyargıları kırmış, Çelebi’nin uyumlu, medenî, nâzik kişiliği ve zekâsı bilhassa Paris’teki Türk imgesinin değişmesine, her ne kadar kendisinden önce ortaya çıkmaya başlamış olsa da, Turquerie modasının ve alaturka ilgilerin yayılmasına, kendisinden yirmi yıl sonra aynı vazifeyi deruhte eden oğlu Said Efendi’nin sefirliğiyle birlikte, katkı sağlamıştır.

Fransa’dan döndükten sonra ruznamçe-i evvel, defter emîni ve başmuhasebecilik gibi görevlerde bulunan Yirmisekiz Mehmed Çelebi, Patrona Ayaklanması’ndan sonra ricâl-i devlete yakınlığı dolayısıya Lefkoşe’ye nefy edilmiş ve orada vefât etmiştir.

Göktürk Ömer

Ali Kuşçu kimdir?

333 views
2 mins read

Semerkand’da doğduğu tahmin edilen ve Uluğ Bey’in doğancıbaşısı olduğu için Kuşçu unvanıyla anılan Ali Kuşçu, hem bu büyük hükümdârın hem de Anadolu’dan Molla Fenârî tarafından Semerkand’a yollanan Kadızâde-i Rûmî’nin tedrîsinden geçmiştir. Önemli bir matematikçi ve astronom olan Ali Kuşçu, hâmisi ve hocası Uluğ Bey’in Semerkand Rasathânesi’nin kuruluşunda yer aldığı gibi onun meşhûr zîcine bir şerh yazarak gökyüzü çalışmaları konusunda Doğu ve Batı’da önemli bir kaynak olan bu esere katkı sunmuştur.

Uluğ Bey’in Şahruh’un ölümünden sonra yâver gitmeyen tâlihi ve taht mücâdelelerinin neticesinde katledilmesiyle Timurlu mirzalarından Hacca gitmek için izin alan ve Tebriz’e ulaştığında Akkoyunlu büyük Türkmen Beyi Uzun Hasan’dan iltifat görerek onun yanında kalan büyük âlim, Akkoyunlular ve Osmanoğulları nezdinde elçilik vâzifesini de uhdesine almış, bu vesileyle gittiği İstanbul’da Fâtih’in talebi üzerine vazîfesini bitirince geri dönme sözü vererek Tebriz’e dönmüş, dediği gibi sözünü tutarak Osmanlı ülkesine geri gelmiş ve Uzun Hasan üzerine gerçekleştirilen 1473 yılı seferi sonrasında Ayasofya Medresesi’ne müderris tâyin edilmiştir.

İlim adamlarının bile tâkip ettiği dersleriyle o, Fâtih devri ilim dünyâsının en önde gelen sîmâsı olarak Molla Hüsrev ve vezir Mahmud Paşa ile birlikte –İstanbul Üniversitesi’nin nüvesi kabûl edilen – Fâtih Medreseleri’nin (Sahn-ı Seman) müfredâtını ve tedrîsat nizamnâmesini hazırlamıştır. Ayrıca bu medreselerde aklî ilimlerin dinî ilimlerle beraber okutulması şartını getirmiş ve bu tesir Süleymâniye Medreseleri’ne kadar uzanmıştır. Türkiye’de astronomi ve matematik çalışmalarının yükselmesini sağlayan Ali Kuşçu’nun, Osmanlı eğitiminde tesirinin ve temsil ettiği astronomi geleneğinin asırlar boyunca sürdüğünü 1824’te Mühendishane-i Berr-i Hümâyun hocası Seyyid Ali Bey’in onun el-Fethiyye’sini Mir’ât-ı Âlem adıyla çevirerek neşretmesi de göstermektedir.

Ali Kuşçu, ilginç bir verâset silsilesinin halkalarındandır. İlk Osmanlı şeyhülislâmı kabûl edilen Molla Fenârî’nin öğrencisi Kadızâde-i Rûmî tarafından eğitilip Anadolu’yı yakıp yıkan Timur’un Semerkand’daki rönesansının bir parçası olarak parlamış, Timur ihtişâmının sönmeye başladığı sıralarda bu bâdireyi atlatıp yeniden yükselen Osmanlı Devleti’nin hizmetine girerek, belki de vaktiyle Timur yıkımı sebebiyle fethi 50 yıl geciken, İstanbul’un Türk pâyitahtı olduğu bir çağda ilmî faaliyetlerini bu şehirde sürdürmüştür.  Ayrıca Fâtih’in kütüphânecisi olan büyük âlim Molla Lûtfî de onun öğrencisidir. Târih, işte böyle muhteşem tevâfukların destansı hikâyeleriyle doludur.

Göktürk Ömer Çakır

Youtuber nedir?

502 views
1 min read

Youtube ‘da bir kanal sahibi olup, özgün içerik üreten herkesi tanımlamak için kullanılan Youtuber kavramı Türkiye’de yeni ve popüler bir terim olmasına karşın yurtdışında görece daha eski bir geçmişe sahiptir. Andy Warhol’un ‘’Herkes bir gün on beş dakikalığına ünlü olacaktır.’’ sözünün haklılığını ortaya koyarcasına bugün insanlar açtıkları kanallarda şarkı söyleyerek, makyaj yaparak, başından geçenleri anlatarak, oyun oynayarak, gezdikleri yerleri göstererek, çocuklarıyla geçen an-larını paylaşarak esasen bir kamera karşısında ötekilere ‘’kendini yayınlamak’’tadır. İzlendikçe artan gelir modeliyle Google aracılığıyla geliştirilen kar paylaşım modeli de sıradan insanı kolay para kazanma yolunda güdülerken Youtube daha da popüler hale gelmektedir.

Bir de üstüne hiçbir eğitim almadan ve fazla çaba sarf etmeden ünlü olma fırsatının da sunulması, öteki tarafından fark edilme güdüsünü harekete geçirmekte ve neredeyse bugün artık her aileden bir ‘’Youtuber’’ çıkma durumu söz konusu olmaktadır. Üstelik tüm bunları gerçekleştirmek için özgün içerik üretmenin dışında yaş, meslek ve benzeri gibi hiçbir sınırlama da bulunmamaktadır. Konuşma şekilleri, kendilerini ifade etme tarzları, samimiyetleri, çektikleri videoların te-masına olan hâkimiyetleri ve izleyicileriyle aralarında kurmuş oldukları bağ Youtuber’ların özellikleri olarak tanımlanmaktadır. Tüm bunların dışında eğitim, spor, bilim, kültür-sanat, spor ve diğer birçok alan ile ilgili kanala denk gelmek mümkündür.

Kaynak: Mert Yıldırım

Bilgisayar nedir?

550 views
9 mins read

Bilgisayarın tanımı çeşitli şekillerde yapılabilir:

  • Bir veriyi giriş birimleri aracılığı ile alıp, üzerinde gerekli aritmetik ve mantık işlemlerini yaparak, sonucu çıkış birimleri üzerinde veren elektronik bir araçtır.
  • Bilgisayar gerek sayısal gerekse alfabetik verileri işleyen elektronik bir aygıttır.
  • Bilgisayar, verileri belirli bir program mantığı içinde okuyarak, onları kendi anlayabileceği bir dile çeviren ve sonuçları kullanıcıya sunan, ayrıca verileri saklayabilen ve belleğinde tutabilen elektronik bir araçtır.

Bilgisayarlar:

  • Kendilerine verilen verileri alır, verilen komutları izleyerek bu verileri bilgi oluşturacak şekilde işlerler.
  • Çok miktardaki veriyi kısa sürede işleyebilir ve çok fazla miktarda bilgiyi unutmadan saklayabilirler.
  • Aritmetik ve mantık işlemlerini son derece hızlı yapabilirler.
  • İnsan tarafından yapılan iş ve işlemlerin yapılmasını kolaylaştırırlar ve yaptıkları işlemleri hızlı, güvenli ve hatasız yaparlar.

Günümüzden yaklaşık 30 yıl kadar önce Dartmouth Kolejinde Dr. John Kemeny   “Gelecekte bilgisayar kullanmayı bilmek okuma ve yazmayı bilmek kadar önemli olacak” dediğinde hiç de haksız sayılmazdı.  O zamanlar böyle bir konuşmayı kimse önemsememişti. Bilgisayarı olan çok az kişi bulunmaktaydı.  Bilgisayarlar yalnızca, bilim adamları tarafından, devlet kuruluşları ve büyük şirketler gibi kapsamlı rapor ve hesaplama gerektiren geniş yapılanmalarda kullanılmaktaydı.

Özellikle 1994’ten beri hızla yayılmakta olan bilgisayar kullanımı, artık isteyen her bireyin evinden dünyanın her yerindeki bilgiye kolayca ulaşabileceği bir konuma gelmiştir.  Günümüzde bilgisayarlar mektup yazma, hesaplamalar yapma, ilk ve orta öğrenimde öğrenme ve öğretmeyi destekleme, üniversitelerde araştırma yapma vb. gibi amaçlarla yaygın olarak kullanılmaktadır.

Kısacası günümüzde bilgisayarın yaygın ve etkin bir şekilde kullanımı bilgisayar kullanımında bilgi ve beceri kazanmayı bireyler için bir zorunluluk haline getirmektedir.

BİLGİSAYARLARIN SINIFLANDIRILMASI

Süper Bilgisayarlar (Supercomputers):

En büyük bilgisayarlara süper-bilgisayar adı verilmektedir.  Son derece geniş bilgi işleme ihtiyacını karşılamak için özel olarak üretilirler.  Super bilgisayarların bir çoğu devlet kuruluşları, araştırma enstitüleri ve bazı büyük şirketlerin elindedir.

Ana Bilgisayarlar (Mainframe):

Bilgisayarların ikinci ve en uzun süredir kullanılan boyutu ana-bilgisayarlardır.   Ana bilgisayarlar 1970’lere kadar bilgisayar endüstrisinin temel ürünü olmuştur.  Ana bilgisayarlar aynı anda bir çok kişi tarafından kullanılabildiğinden, büyük şirketlerde gerekli olan çok kullanıcılı bilgisayar ortamının oluşmasına yardımcı olurlar.

Mini Bilgisayarlar (Minicomputer):

Mini bilgisayarlar da ana bilgisayarlar gibi aynı anda bir çok kişi tarafından kullanılabilirler ancak diğerlerinden daha küçüktürler.  Aslında mini bilgisayarların gücü arttıkça değişik boyutlardaki bilgisayarlar arasındaki çizgi belirsizleşiyor.  1977 yılında Digital isimli şirket tarafından geliştirilen VAX bu tür bilgisayarlara örnektir.

Mikro Bilgisayarlar (Microcomputer):

Mikro bilgisayarlar veya diğer adıyla kişisel bilgisayarlar her biçim ve her boyutta üretilmektedirler.  İlk kişisel bilgisayarlar 1977 yılında piyasaya sürüldü.  Bu şekilde çok geniş bir kullanım alanına sahip olan bilgisayarlar  (ticari, eğitim, araştırma vb. alanlarda) en son olarak İnternet teknolojilerindeki gelişmelere paralel olarak günlük yaşamımızda bilgiyi ayağımıza getiren bir konuma gelmiş bulunmaktadırlar.  Özellikle 1990’lı yıllardan sonra mikro bilgisayarlar boyut olarak daha küçük, daha hızlı ve daha güçlü olmaya başladılar.

BİLGİSAYARLARIN GELİŞİMİ

Bilgisayarların gelişiminde ilk aşama hesap makinalarının geliştirilmesi olmuştur.  Sonrasında vakum tüplerinin geliştirilmesi, transistörün keşfi ve tümdevre teknolojisinin (slikon işlemci) geliştirilmesi bilgisayarlarda bugünkü teknolojilerin yaratılmasını sağlamıştır.

Bilgisayarların gelişimi:

  • Mekanik Bilgisayarlar
  • Elektromekanik Bilgisayarlar
  • Elektronik Bilgisayarlar
  • Birinci Kuşak (1942—1956)
  • İkinci Kuşak (1956—1963)
  • Üçüncü Kuşak (1964—1971)
  • Dördüncü ve Beşinci Kuşak (1971— …)

Mekanik Bilgisayarlar:

Abaküs: M.Ö. 2600 yıllarında Çin’de geliştirilen “abaküs” hareketli parçalara sahip bilinen ilk hesap makinasıdır.  Arap sayılarının ve sıfır kavramının geliştirilmesi tarih öncelerine gider.  Abaküs halen dünyanın değişik bölgelerinde kullanılmaktadır.  Hesap makinaları, teknolojideki gelişmeler sonunda giderek karmaşık bir yapıya sahip olmuşlardır.

Napier Çubukları:  Logaritmanın bulucularından biri olan matematikçi John Napier Edinburgh’un 1617 yılında logaritma çubukları çarpma işleminin yapılmasında kullanıldı.  Mühendislikte yaygın olarak kullanılmakta olan hesap cetvelleri temelde bu prensibi kullanır.

Pascaline: Fransız filozof ve matematikçi olan Blaise Pascal tarihte hesap makinasının bulunuşunun mal edildiği kişi olarak bilinir.  Matematikçi Pascal vergi dairesinde çalışan babasına yardımcı olması için 1649 yılında Pascaline adı verilen ve toplama, çıkarma yapabilen bir makina tasarlamıştır.  Ancak bu makina pahalı olduğu için ticari açıdan başarılı olamamıştır.

Leibniz Hesap Makinası: Pascal’ın hesap makinaları üzerindeki çalışmalarını devam ettiren Leibniz 1671 yılında sayıları çarpabilen bir makina tasarlamıştır.  Ancak o zamanın mekanik teknolojisindeki yetersizlikler yüzünden bu çalışmaları temel alan endüstriyel tasarımlar sonraki yüzyıla kadar geliştirilememiştir.

Elektrik Akımı ve Delgi Kartları: Elektrik akımının 1786 yılında Galvani tarafından bulunmasından sonra delgi kartları ile çalışan ilk dokuma tezgâhı yapılmıştır.

Analitik Makina: İngiliz Charles Babbage logaritmik tabloları hesaplayıp basan bir hesap makinası fikrini ortaya atmıştır.  Babbage’nin bir projesi olan “Analitik Makina” çok haneli sayıları büyük doğrulukla çarpabilen ve bölebilen genel amaçlı bir hesaplama aygıtıydı.  Bu aygıtta sayılar delikli kartlardan okunacak ve sonuçlar sonraki hesaplamalar için başka bir kart grubuna yerleştirilecekti.  Babbage projesiyle ilgili gerekli desteği bulamayınca Analitik Makinayı tamamlayamadı.  Analitik Makina hiç tamamlanamadı ancak Babbage’nin tasarımı modern bilgisayarların ataları oldu.

Ada Augusto Lovalace (İlk Bilgisayar Programcısı):  İngiliz şairi Lord Byron’un kızı olan Ada Lovelace analitik makinasının kullanımının sağlanan koşula göre farklı bir karttaki komut çizgisini gerçekleştiren kart sistemine dayalı olmasını savunmuştur.  Ayrıca Bernouli sayılarını hesaplayan bir program geliştirmiştir.

Boolean Cebiri — Bilişim Teorisinin Temeli:  Boolean, sembolik mantık adı verilen bir fikir ile cümleleri sembollerle kısaltarak belirli doğruları matematiksel formüllerle ortaya çıkarabilen bir sistem geliştirmiştir.  Modern bilgisayarlar, Boole’un çalışmalarıyla sağlanmış olan ikili mantığı, yani mantıksal kararlar verirken ikili değerlerin kullanılması (değişkenler ikili değerlerden yalnızca biri olabilmekte, örneğin doğru/yanlış, evet/hayır ve açık/kapalı) yolunu kullanır.  Bu fikir günümüzde bilgisayarların hesapladığı enformasyon formlarının temelini oluşturmuştur.

Daktilo: 1867 Yılında Christpher Sholes bilgisayar klavyesinin atası olan daktiloyu geliştirmiştir.

Elektromekanik Bilgisayarlar:

A.B.D.’de ilk nüfus sayımının 1880’de 7 yıl gibi uzun bir  sürede tamamlanmasının ardından dizgi kartlarının bu işte nasıl kullanılabileceği düşünülmüştür.  1890 Yılında yapılan nüfus sayımında Hollerith’in geliştirdiği delikli kart sistemi bu işte kullanılmaya başlanmıştır.  Bu sistemde iğneler deliklerden geçerken oluşan elektriksel akımla her delik için sayaç artmaktadır.  Bu çalışma sistemi ile 1890 nüfus sayımı öncekine göre daha kısa sürede tamamlanmıştır.  Hollerith’in sistemi başarılı olunca işini bir şirkete dönüştürmüştür.  Daha sonraları el değiştiren ve iki şirketle birleşen bu şirket (1924 yılında) isim değiştirerek IBM (International Business Machine) ismini almıştır.

Elektronik Bilgisayarlar:

Bilgisayarların ve bilgisayar teknolojisinin İkinci Dünya Savaşında kullanıldığı yıllarda Howard Aiken adlı bir Harvard mühendisi 1944 yılında Mark I olarak ta bilinen “Harvard—IBM Otomatik Sıralı Hesap Makinası”nı geliştirdi.  Mark I donanma için topçu tabloları oluşturan bir elektronik hesap makinasıydı.

Bazı bilgisayar tarihçileri tarafından ilk işlevsel elektronik bilgisayar olarak kabul edilen ENIAC (Electronic Numerical Integration and Computer) 1943-1946 yılları arasında Pennsylvania Üniversitesinden John Mauchly ve John Presper Eckert tarafından geliştirildi.  ABD ordusunun genel ihtiyaçlarını karşılamak üzere ordunun verdiği destekle Mauchly ve Eckert tarafından geliştirilen ENIAC’in 18.000 vakum tüpü vardı, 30 ton ağırlığındaydı ve Mark I’den 1000 kat daha hızlıydı.  Bu bilgisayar sadece balistik problemlerin çözümü için tasarlanmıştı.

ENIAC’ı geliştiren ekip, ENIAC geliştirilirken fark edilen eksikliklerin ve sorunların çözüme kavuşturulduğu, depolanmış programları kullanabilen bir bilgisayar olan EDVAC (Electronic Discrete Variable Computer) üzerinde çalışmalara başladılar.  Ancak daha bu proje tamamlanamadan Cambridge Üniversitesinden Maurice Wilkes (EDVAC projesini ziyareti sırasında Mauchly ve Eckert’ten öğrendiklerinden yararlanarak) , 1949 yılında ilk depolanmış program bilgisayarı olan EDSAC (Electronic Delay Storage Automatic Calculator) isimli makinayı geliştirdi.

Atom bombasını geliştiren ve “Manhattan Project” olarak bilinen ekibin üyelerinden birisi olan John von Neumann 1944 yılında ENIAC projesini ziyaret eder.   John von Neumann, ENIAC’ın tasarımcıları olan Mauchly ve Eckert ile yaptığı görüşmelerden sonra depolanmış program tekniğinin kuramını oluşturur ve bu konuda yazdığı makalesinde (First Draft of a Report on the EDVAC) sayısal bir bilgisayarın tasarımını anlatır.  John von Neumann’ın tasarladığı ve bilgisayar tasarımını önemli ölçüde değiştiren bu bilgisayar beş temel kısımdan oluşmaktadır:

  • Bilgileri bilgisayara girmek için klavye gibi bir girdi aygıtı
  • Programları ve veriyi tutacak bir bellek alanı
  • Hesaplamaları yapacak bir aritmetik birim
  • Program komutlarını ve veriyi bellek ile aritmetik birim arasında taşıyacak bir kontrol birimi
  • Yazıcı gibi bir çıktı aygıtı

Maurice ve Eckert 1951 yılında ABD Nüfüs Bürosu (Census Bureau) için UNIVAC isimli makinayı geliştirirler.  UNIVAC, bilgisayar alanında bir sonraki adım olan ticari bilgisayarların dönüm noktası olmuştur.

Birinci Kuşak Bilgisayarlar (1942—1956)

1950’lerde yaratılan bilgisayarların yapılarındaki en önemli belirleyici özellik, aktif eleman olarak vakum tüplerinin kullanılmalarıydı.  Bu tüpler evlerde kullanılan ampullerin boyutlarındaydı ve çok fazla miktarda enerji ve ısı harcamaktaydılar.  Bu bilgisayarların diğer bir özelliği ise veri ve programları ana belleklerinde tutmaları idi (Örneğin: DEVAC, IBM 700 serisi gibi).

İkinci Kuşak Bilgisayarlar (1956—1963)

Bu dönemin özelliği bilgisayarlarda transistörün kullanılmasıdır.  Bu bilgisayarlar ortalama 10000 transistörü kapsamaktaydı ve vakum tüplere göre daha ucuz, hızlı, küçük ve daha az enerji harcamaktaydılar.

Üçüncü Kuşak Bilgisayarlar (1964—1971)

Slikon vadisinin doğuş yılları olan 1970’lerde en önemli atılım entegre (tümleşik) devrelerin geliştirilmesi idi.  Binlerce devrenin tek bir slikon yongaya sığdırılması bilgisayarların gücünün inanılmaz ölçüde artmasını sağlamıştı.  Bu bilgisayarların başlıca üstünlükleri, düşük maliyet, yüksek güvenirlilik, küçük boyutluk, düşük enerji ve hız sağlanması olmuştur.

Dördüncü Kuşak Bilgisayarlar (1971— …)

Bu dönem, 1970’lerde mikroişlemcilerin ve daha sonraları mikrobilgisayarların geliştirilmeleri ile başlayan dönemdir.  Günümüzde işlem hızının artması ve daha karmaşık yazılımları destekleyecek belleğin geliştirilmesi ile beşinci kuşak tartışmaları başlamıştır.

Kaynak: Yunus, Hacettepe

1 … 220 221 222 223

Hakkımızda

Amerika Gazetesi, Amerika toplumu ve Türk toplumunun ortak hafızası olarak hizmet veren sivil ve gönüllü bir kuruluştur. Amerika Birleşik Devletleri özelinde haber, yayın ve tarihi/kültürel paylaşımlar yapmaktadır. Türk ve Amerikan ilişkilerini, dostluğunu, iş birliğini ve tarihsel birlikteliğini geliştirmeyi amaçlayan bağımsız bir kuruluştur.

Berkeley InstItute

Berkeley Enstitüsü, Uluslararası Politika, İstihbarat ve Ekonomik alanalrında araştırma ve raporlama yapan bağımsız bir düşünce kuruluşudur. Berkeley Enstitüsü siyaset, istihbarat ve ekonomi alanlarında araştırmalar yapmakta ve bu konularda bilimsel çalışmalar üretmektedir.

Amerika Gazetesi

Copyright 2023. All rights reserved.
Haber Oku
Tidings Globe