Fransız antropolog Claude Levi Strauss ABD’ye geldiğinde yaşadığı “zihinsel açılım”dan söz eder. Muhteşem doğa manzaraları ile ufuk çizgisinin uyumu. Aşağı Eyalet denilen 48 Eyalet (Alaska ve Hawaii dışındakiler) 4,500 kilometreye ve 4 zaman dilimine yayılmıştır. Bir kıyıdan diğerine, otomobille, hiçbir yerde mola vermeden yapılacak olan yolculuk en az 5 gün sürer. Bu yüzden ABD’de hava tahminlerinde, aynı gün için verilen en düşük ve en yüksek hava sıcaklığının 70 Fahrenheit’lık (40 derece) farklar göstermesi doğaldır.

ABD, ulusal karakterini ve zenginliğini, yerleşime ve tarıma uygun arazilerin genişliğine çeşitliliğine borçludur.Yine de ülkede türlü bölgesel kimlik özellikleri görülür. Amerikalılar kendilerini ülke bütününün bir parçası olarak görmekle beraber kişiliklerini, yaşadıkları coğrafi bölgenin özellikleriyle tanımlarlar. Örneğin New England’lılar kendine güvenir, güneyliler konukseverdir. Orta batılılar sağduyulu, batıda yaşayanlar ise olgundur.

Bu bölümde, Amerika’nın 6 ana bölgesinin coğrafyasını, tarihini ve adetlerini inceleyeceğiz.

New England Bölgesi. Maine, New Hampshire, Vermont, Massachusetts, Connecticut ve Rhode Island’dı kapsar.

Orta Atlantik Bölgesi. New York, New Jersey, Pennsylvania, Delaware ve Maryland’dı kapsar.

Güney Bölgesi. Virginia’dan güneyde Florida’ya, batıda ise Texas’a kadar uzanan bölgeyi kapsar. Batı Virginia, Kentucky, Tennessee, Kuzey Carolina, Güney Carolina, Georgia, Alabama, Mississippi, Arkansas, Louisiana ile Missouri ve Oklahoma’nın bir bölümünü içine alır.

Ortabatı. Ohio’dan Nebraska’ya kadar batıya uzanan eyaletleri kapsar. Michigan, Indiana, Wisconsin, Illinois, Minnesota, Iowa, Kuzey Dakota, Güney Dakota, Kansas ve Doğu Colorado ile Missouri’nin bir bölümünü içine alır.

Güneybatı. Batı Texas, Oklahoma’nın bazı bölümleri, New Mexico, Arizona, Nevada ile California’nın iç güney kısımlarını içine alır.

Batı. Colorado, Wyoming, Montana, Utah, California, Nevada, Idaho, Oregon, Washington, Alaska ve Hawaii’yi kapsar.

Ancak bunlar resmi sınırlar değildir. Ülkeyi, farklı bölgelere ayırmak da mümkündür. ABD’yi tanımak isteyenlerin işini kolaylaştırmak için bu şekilde gruplara ayırmayı seçtik.

Amerik’da Bölgesel Çeşitlilik

Tüm Amerikalılar aynı TV dizilerini izleyip aynı (fast food) hazır yemek lokantalarına gidiyorken bölgelerden söz etmek ne kadar mantıklı olabilir? Buna yanıt bulmanın bir yolu, bölgesel farklılıkların ortak yanlarına bakmaktır.

Amerikalıların neler yediğini düşünün. Nereye giderseniz gidin çoğu aynı standardı taşır. Aynı marka donmuş bezelyeleri Idaho, Missouri ve Virginia’da satın alabilirsiniz. Tahıl ezmesi, çubuk şekerler ve diğer yiyecek maddeleri Alaska’dan Florida’ya kadar aynı paketlerde satılır. Taze meyva ve sebze kalitesi de bir eyaletten diğerine pek fazla değişmez. Öte yandan, Georgia’da “hush puppies” (bir tür kızarmış hamur) ve “grits” (haşlanmış ve dövülmüş mısır) yemek normal sayılırken, Massachusetts ve Ilinois’de bunları bulamazsınız. Diğer bölgelerde de, başka yerde bulamayacağınız özel yiyeceklere rastlamak mümkündür.

Amerikan İngilizcesi, standart olmakla birlikte kullanım biçimi bölgesel farklılıklar gösterir. Güneyliler ağır ağır konuşur. Buna “Güneyli yayması” denir. Ortabatılılar, “A” harfini kalın söyler. (‘bad’ ve ‘cat’de olduğu gibi). New Yorklular ise Yiddish sözcükler kullanır. (‘schlepp’,‘nosh’,‘nebbish’ gibi). Çünkü orada Yahudi nüfusu yoğundur.

Bölgesel farklılıklar bazen bu kadar somut değildir. Genel tavır ve tutumlarda kendini gösterir. Örneğin gazetelerde, yabancı ülkelerdeki olaylara ayrılan sütun miktarı farklıdır. Örneğin Doğu’da, Atlantik’e bakan kıyıdaki bölgelerde basılan gazetelerde, Avrupa, Orta Doğu, Afrika ve Batı Asya’dan haberlere geniş yer verilir. Batı kıyısında ise, haber editörleri Doğu Asya ve Avustralya’daki olaylara ağırlık vermektedir.

Bölgesel farklılıkları daha iyi anlamak için, şimdi hepsine tek tek yakından bakalım.

New England

En küçük bölgedir. Bereketli arazilere ve ılıman bir iklime sahip değildir.

Ancak Amerika’nın gelişmesinde önemli bir rol oynamıştır. 17. yüzyıldan 19. yüzyıla kadar ülkenin kültürel ve ekonomik merkeziydi.

Avrupa’dan gelip New England’a ilk yerleşenler inançlarına sıkı sıkıya bağlı İngiliz Protestanlarıydı. Çoğu dini özgürlük arayışıyla yola çıkmıştı. Ve bu bölgeye siyasi kimlik kazandırdılar. Örneğin herkesin toplanıp günün olaylarını tartıştığı bugünkü şehir meclisi, eskiden kilise yaşlıların yaptığı “kasaba toplantıları”nın bir uzantısıdır. Bu toplantılarda ancak mülk sahibi kişiler oy kullanabiliyordu. Yine de bu toplantılar, New England’lıların, devlet işlerine üst düzeyde katılımını sağlamıştı. New England’ın çoğu kentinde bu toplantılar hâlâ yapılmaktadır.

New England’lılar, Güneylilerin tersine büyük arazilerde tarım yapmakta zorlanmıştı. Bölgeye yerleşenler, 1750’den itibaren başka iş alanlarına yöneldiler.

Gemi inşa ettiler, balıkçılık ve ticaret yaptılar. İş hayatında, çalışkan, zeki, tutumlu ve becerikli olmakla ünlendiler.

Sanayi Devrimi, 19. yüzyılın ilk yarısında Amerika’ya ulaştığında bu özelliklerin yararını gördüler. Massachusetts, Connecticut ve Rhode Island’da peşpeşe fabrikalar kuruldu. Giyim eşyası, tüfek ve saat imal etmeye başlandı. Gereken sermaye, ülkenin finansal merkezi olan Boston’dan geldi.

New England kültürel faaliyetlerin de canlı merkeziydi. Eleştirmen Van Wyck Brooks, 19. yüzyılın ilk yarısında özel bir Amerikan Edebiyatı yaratılması sürecini “New England’ın Çiçeklenmesi” olarak adlandırmıştı. Ayrıca New England diğer bölgelerle kıyaslanamayacak kadar güçlü bir eğitim geleneğine sahipti. En büyük üniversiteler burada toplanmıştır. Harvard, Yale, Brown, Dartmouth, Wellesley, Smith, Mt Holyoke, Williams, Amherst ve Wesleyan.

New England’a ilk yerleşenlerin bir kısmı batıya doğru göç ederken, Kanada, İrlanda, İtalya ve Doğu Avrupa’dan gelenler onların yerini aldı. Nüfus karakteristikleri değiştiği halde New England ruhu hâlâ aynı kalmıştır. Bunu kasabaların basit ahşap çerçeveli evlerinde, beyaz kilise kulelerinde ve Atlantik kıyılarını işaretleyen geleneksel deniz fenerlerinde görmek mümkündür.

20. yüzyılda, New England’daki işletmelerin çoğu iş gücünün daha ucuz olduğu eyaletlere ya da yabancı ülkelere taşındı. Pekçok sanayi şehrinde, kalifiye elemanlar işsiz kaldı. Bu boşluğun bir bölümü mikroelektronik ve bilgisayar sanayi ile dolmuştur.

Orta Atlantik bölgesi

New England, Amerika’nın gelişimi için gerekli beyin gücünü ve mali desteği sağlamışsa, Orta Atlantik Eyaletleri de kas gücünü temin etmiştir. Bölgenin en büyük eyaletleri, New York ile Pennsylvania ağır sanayinin (demir, çelik ve cam) merkezi haline geldi.

Orta Atlantik bölgesine, New England’dan daha çok çeşitli kökenden insan gelmişti. Felemenk asıllı göçmenler Hudson Nehri Vadisi’nin bugün New York Eyaleti olan aşağı bölümlerine, İsveçliler, Delaware’e yerleşti. İngiliz katolikleri Maryland’ı kurdu. İngiliz Protestan tarikatı olan Friends (Quakers) ise Pennsylvania’ya yerleşti. Zaman içinde bu yerleşim birimleri İngiltere’nin denetimine geçti ama bölge, farklı uluslardan insanlar için çekim merkezi olmaya devam etti.

İlk gelenler genelde çiftçiler ve tüccârlardı. Bölge, kuzey ile güney arasında köprü vazifesi gördü. Philadelphia, Pennsylvania’da güney ve kuzey kolonilerinin tam ortasında bulunuyordu. Amerikan Devrimi’ni organize eden ilk koloni delegelerinin toplandığı Kıta Kongresi’nin doğduğu yerdi. Aynı kent, 1776’da Bağımsızlık Bildirgesi’nin ve 1787’de ABD Anayasası’nın da doğum yeridir.

Ağır sanayi bölgede yaygınlaştıkça, Hudson ve Delaware gibi nehirler de, merkezi deniz yollarına dönüştü. Deniz yolu üzerindeki kentler –Hudson üzerindeki New York, Delaware üzerindeki Philadelphia, Chesapeake Koyu’ndaki Baltimore- olağanüstü ölçüde büyüdü. New York bugün hâlâ ülkenin en büyük kenti olup, finans ve kültür merkezidir.

New England gibi Orta Atlantik de ağır sanayiini başka bölgelere taşıdı. Onlardan boşalan yeri ilaç imalâtı ve iletişim sanayi aldı.

Güney bölgeler

Amerika’nın en seçkin ve renkli bölgesidir. Amerikan İç Savaşı (1861-65) Güneyi sosyal ve ekonomik açıdan harap etmişti. Ama yine de bu bölge, kimliğini korumayı başardı.

Buraya, New England gibi önce İngiliz Protestanlar gelmişti. Ancak New England’lılar kendi özelliklerini vurgulayıp farklılıklarını korumayı seçerken, Güneyliler, İngilizlere uyum sağlamayı seçtiler. Yine de, Amerikan Devrimi’nin pekçok ünlü lideri bu bölgeden çıkmıştır. Amerika’nın ilk 5 başkanından 4’ü Virginia’lıydı. Sanayi üretimine ağırlık veren Kuzey ile tarımla uğraşan Güney’in çıkarları 1800 yılından itibaren ayrılmaya başladı.

Özellikle kıyı kesimlerindeki tütün ve pamuk üreticisi güneyliler zenginleşti. Tahıl yetiştirmenin en ekonomik yolu, “plantasyon” adı verilen çok geniş çiftliklerde tarım yapmaktı. Bu da yoğun iş gücü gerektiriyordu. Plantasyon sahipleri, bu ihtiyacı karşılamak için Afrika’dan getirilen kölelerden yararlanıyordu. Ve Güney’de kölelik yayıldı.

Kölelik, Güney ile Kuzey’i ayıran en önemli çelişkiydi. Kuzeylilere göre kölelik ahlâk kurallarına aykırıydı. Güneyliler için ise, hayat tarzının bir parçasıydı. 1860’da 11 Güney Eyaleti ayrı bir devlet yapılandırmak üzere Birlik’ten ayrıldı. Konfedere Eyaletler’i kurdular. Bu ayrılık İç Savaş’a sebep oldu. Sonuçta Konfederasyon yenildi. Köleliğe son verildi. (İç Savaş’la ilgili daha çok bilgi için 3. Bölüme bakınız). Savaş yaralarının sarılması yıllarca sürdü. Köleliğin kaldırılması, Afrikalı Amerikalıların siyasi ve ekonomik haklara kavuşmasını sağlamaya yetmedi. Güneyli kasaba ve şehirlerde günlük hayatta ırk ayrımı uygulamaları devam etti.

Irk ayrımına son verilmesi için, Afrikalı Amerikalıların ve destekçilerinin yoğun çaba harcamaları gerekti. Ancak bu arada, Güney Bölgesi, bölge topraklarının yetiştirdiği ve 20. yüzyıl edebiyatına katkıda bulunan yazarlarıyla gurur duyuyordu. Bunların arasında William Faulkner, Thomas Wolfe, Robert Penn Warren, Katherine Anne Porter, Tennessee Williams, Eudora Welty ve Flannery O’Connor’u sayabiliriz.

Güneyliler, zenciler ve beyazlar olarak köleliğin ve ırk ayrımcılığının etkilerinden silkinmeyi başardı.

“Yeni Güney” adı altında bölgenin gururunu taşıyan bir kavram yarattılar. Güney Carolina, Charleston’da her yıl düzenlenen Spoleto Müzik Festivali ve 1996’da Georgia, Atlanta’da yapılan Yaz Olimpiyatları buna örnektir.

Bugünkü Güney, sanayi üretim bölgesidir. Arkansas, Atlanta ve Little Rock gibi kentler yüksek binalarla doludur. Ilıman iklimi sayesinde Kanada’dan ve ABD’nin diğer bölgelerinden gelen emeklilerin Mekke’si haline gelmiştir.

Ortabatı yakası

Ortabatı, kültürlerin kavşak noktasıdır. Doğulular, 1800’lerin başından itibaren daha iyi tarım arazisi aramak amacıyla buraya gelmeye başladılar. Daha sonra Avrupalılar, Doğu Sahillerine hiç uğramadan doğrudan iç kısımlara göç edip yerleşti. Almanlar Missouri’nin doğusuna, İsveçliler ve Norveçliler ise, Wisconsin ile Minnesota’ya geldi. Bölgenin bereketli toprakları çiftçilerin buğday, yulaf ve mısır gibi tahıllardan bol ürün almalarını sağladı. Bu nedenle bölge, “Ekmek Sepeti” olarak anılmaya başladı.

Ortabatı ovalık araziydi. Mississippi Nehri ise bölgenin can damarıydı ve göçmenlerin yeni evlerine, gıda maddelerinin de pazar yerlerine taşınmasını sağladı. Aynı nehir iki klasik Amerikan romanına konu olmuştur. Bunlar, sonradan Mark Twain adını alan Missouri kökenli Samuel Clemens’in yazdığı “Mississippi’de Hayat” ve “Huckleberry Finn’in Maceraları”dır.

Ortabatılılar, açık yürekli, dost, ve dobra olmalarıyla tanınır. Siyasi yaklaşımları temkinli olmakla birlikte ara sıra protestocu bir tutum gösterirler. Ortabatı, Amerika’nın iki büyük partisinin doğduğu yerdir. Bunlardan ilki, 1850’lerde kurulan ve köleliğin diğer eyaletlere yayılmasına karşı çıkan Cumhuriyetçi Parti’dir. Ortabatı ayrıca, yüzyılın başında ‘İlerici Hareket’in doğuşuna öncülük etmiştir. Çoğunluğu çiftçi ve tüccarlardan oluşan İlerici Hareket’in amacı, hükümetin içindeki yozlaşmaya engel olmak ve halkın isteklerine karşı daha duyarlı davranmalarını sağlamaktı. Coğrafi konumlarından dolayı olsa gerek, Ortabatılıların çoğu tecrit politikasından yanadır. Amerika’nın, yabancı ülkelerin sorunlarına ve savaşlarına karışmamaları gerektiğini savunurlar.

Bölgenin merkezi Illinois, Chicago’dur. Chicago ülkenin 3. büyük kentidir. Great Lakes Limanı, hem ülkenin hem de dünyanın uzak bölgelerine uzanan hava ve demiryolu trafiğinin kavşak noktasıdır. 447 metre ile dünyanın en yüksek binası olan Sears Tower kentin merkezinde yer almaktadır.

Güneybatı yakası

Güneybatı bölgesi, komşusu olan Ortabatı’dan farklıdır. İklimi daha kuraktır. Nüfusu daha azdır. Etnik yapısı ise İspanyolAmerikalı ve Yerli-Amerikalılardan oluşur. Şehirlerin dışında kalan bölgeler, çoğu çöl olan boş arazilerdir. Muhteşem Grand Canyon bu bölgede yer alır. Heykeller Vadisi’nin sade güzelliği ise pek çok ‘Western’ filminde arka planda fon olarak yer almıştır. Heykeller Vadisi, Navajo Rezervasyonu arazisinde bulunur. Navajolar, Amerikanın en büyük nüfusa sahip olan kabilesidir. Bölgenin güneyine ve doğusuna gidildikçe, aralarında Hopi, Zuni ve Apaçi kabilelerinin de yer aldığı düzinelerce yerli rezervasyonu bulunmaktadır.

Güneybatı’nın bazı kısımları eskiden Meksika’ya aitti. 1846-48 yılları arasındaki Meksika-Amerika savaşından sonra bu bölgeler Birleşik Devletler’e geçti. Ancak Meksika geleneğinin etkileri güçlü bir şekilde var olmayı sürmektedir.

Güney’in uzak bölgelerinden gelen, (yasal ve yasadışı) göçmenler için uygun bir yerleşim alanıdır. Bölge nüfusu hızla artmaktadır. Özellikle Arizona, ılıman iklim arayan, emekli olmuş Amerikalıların tercihi konusunda Güney Eyaletleriyle rekabet halindedir.

Sıcak ve çorak Güneybatı’da nüfus artışını sağlayan iki etken vardır. Barajlar ve klima cihazları. Colorado ve diğer nehirlerdeki barajlar ile Central (Merkezi) Arizona Projesi kapsamında yapılan su kemerleri; Las Vegas, Nevada, Phoenix, Arizona, Albuquerque, New Mexico gibi eskiden küçük yerleşim merkezleri olan kentlere su getirdi. Metropol olmalarını sağladı. Las Vegas dünyanın büyük kumar merkezlerinden biri haline geldi. Santa Fe ile New Mexico ise özellikle resim, heykel ve opera alanında sanat merkezi oldu. Bir başka su kemeri sistemi ve sulama projesi de California’nın bol meyva ve sebze hasadıyla ünlü Central Valley’e (Merkez Vadisi) hayat vermiştir.

Batı yakası

Uzun süre Amerikalılar, Batı’yı henüz keşfedilmemiş bir bölge olarak gördüler. Oysa Avrupalıların California’ya yerleşme tarihi, çoğu Ortabatı Eyaleti’ninkinden daha eskiye dayanır. İspanyol rahipleri, Amerikan Devrimi’nden birkaç yıl önce California kıyılarında misyonlar kurmuştu. California ve Oregon, 19. yüzyılda, doğudaki birçok eyaletten daha önce Birlik’e katıldı.

Batı Bölgesi, büyük bir manzara resmini andırır. 11 eyalet de yer yer dağlık arazi üzerindedir. Geniş araziler insanı şaşırtan tezatlarla doludur. Tepelerin batısından, Pasifik Okyanusu’ndan gelen rüzgârlar bölgeye nem taşır ve toprağın sulanmasını sağlar. Ancak doğuda arazi çok kuraktır. Örneğin Washington Eyaleti’nin batı kısımları, doğu kısmında bulunan Cascade Range’e kıyasla 20 kat daha fazla yağmur alır.

Nüfus seyrektir. Milyonlarca hektar büyüklüğünde yerleşime açılmamış arazi federal hükümetin mülkiyetinde ve yönetimindedir. Amerikalılar bu bölgeleri, hem dinlenme amaçlı hem de ticari faaliyetlerde kullanmaktadırlar. Bölgede balıkçılık, kampçılık, doğa yürüyüşleri, tekne gezileri, kerestecilik, madencilik yapılmakta ve otlak olarak yararlanılmaktadır. Son yıllarda geçimini Federal arazilerden sağlayan bölge halkı ile arazi yöneticileri arasında sorunlar doğdu. Halktan, kullanım alanlarını çevreye zarar vermeyecek sınırlar içinde tutmaları istendi.

Alaska, Birlik’in en kuzeyindeki eyalettir. Geniş arazide az sayıda ama koşullara direnmeyi bilen insanlar yaşar. El değmemiş geniş topraklar ise yabani hayvanların korunduğu ulusal parklar haline getirilmiştir. Hawaii, Asya kökenli Amerikalıların, Avrupa kökenlilerden daha fazla olduğu tek eyalettir. 1980’den itibaren Asyalılar, kalabalık gruplar halinde ayrıca California’ya ve özellikle Los Angeles çevresine yerleştiler.

Los Angeles ve tüm Güney California yöresi, yoğun Meksika asıllı Amerikalı nüfusuyla bilinir. Ülkenin en büyük 2. kenti olan Los Angeles ise, Hollywood Film Sanayi’nin kalbi olmakla tanınır. Los Angeles ile San Jose yakınlarındaki Silikon Vadisi’nin gelişmesi sonucu, California, bölgenin tümü içinde en çok nüfusa sahip eyalet haline gelmiştir.

Batı kentleri hoşgörülülüğüyle tanınır. Bölgeye, yeni bir başlangıç amacıyla çok fazla insan göç etmişti. Bu yüzden insan ilişkilerinde “yaşa ve yaşat” kuralı geçerlidir. Batının ekonomik temelleri çok çeşitlidir. Örneğin California hem tarım bölgesidir hem de ileri teknolojiler üreten bir eyalettir.

Sınır bölgeler

Amerika’da, sözü edilmeye değer bir bölge daha vardır. Burası sabit değil değişken bir bölge, bir algılama biçimidir. Yerleşim alanlarıyla, keşfedilmemiş topraklar arasında kalan bölgeye “sınır boyları” denir. Tarihçi Frederick Jackson Turner 1890’larda şöyle demişti: Keşfedilmemiş toprakların bolluğu, ülke tarihi boyunca, Amerikan halkının genel tutumunu ve kurumsal geleneklerinin niteliğini belirlemiştir. “Yıllık yeniden doğuş” diye adlandırdığı bu durumu, ”ilkel toplum sadeliğine duyulan özlemle daima yeni fırsatlar sunan batıya doğru yayılma, Amerikan karakterinin temel özelliklerini yapılandırmıştır” diyerek açıklamıştır.

Günümüz Amerikan değerlerinin ve tutumlarının geçmişi “sınır boyları”na kadar uzanır: Kendine güven, beceriklilik, yoldaşlık, ve güçlü bir eşitlik duygusu. İç Savaş’tan sonra, büyük miktarda siyah Amerikalı, fırsat eşitliği arayışı içinde batıya göç etti. Çoğu, sığır çobanı, madenci oldu, çayırlık bölgelere yerleşti. Servet ve ün kazandılar. Wyoming’in batı bölgesi, kadınlara seçme ve seçilme hakkının verildiği ilk yerdir (1869).

Batı’nın kaynakları sınırsız olarak görüldüğü için insanlar tarafından savurgan ve özensiz kullanılmıştı. Büyük buffalo (Amerikan bizonu) sürüleri katledilmiş, geriye ancak küçük gruplar kalmıştır. Aynı şekilde diğer hayvan türleri de yok olmanın eşiğine gelmişti. Nehirler kirlenmiş, çevrede yaşayan ve nehrin doğal sakinleri olan türler arasındaki denge bozulmuştu. Kereste elde etmek için kesilen ağaçlar yüzünden ormanlar mahvolmuş, özensiz madencilik faaliyetleri nedeniyle toprağın doğal yapısı bozulmuştu.

Doğal kaynakların sömürülmesi karşısında, sınır boylarının özelliklerini kaybetmesine karşı çıkan Amerikalılar sayesinde Doğal Hayatı Koruma Hareketi oluştu. Korumacılar 1872’de Yellowstone’da ilk ulusal parkı, 1890’lı yıllarda da ilk ulusal ormanı kurdular. Daha sonra çıkartılan “Nesli Tükenen Türler Yasası” da yok olma sürecini önlemeye yardımcı oldu.

Ancak Çevreci Programlar tartışmalar da yarattı. Bazı kesimler, bu yasanın ekonomik gelişmeye engel olduğunu savundu. Ama, Amerika’nın doğal zenginliklerini koruma hareketi, ülke çapında güçlenmeye devam etmektedir. Dünyanın diğer ülkelerinde de benzer uygulamalara gidilmiş olması, ‘sınır boyları ruhunun’ devam ettiğinin bir kanıtıdır.

Bugün Amerika’nın bir kentinde sokakta yürürken, İspanyolca konuşulduğunu duymak çok doğaldır. 1950 yılında Amerika’da, İspanyolca konuşulan ülkelerden gelmiş olan kişi sayısı 4 milyondan azdı. Bugün bu sayı 35 milyon civarındadır. “Hispanik” lerin % 50’si Meksika kökenlidir. Geri kalan % 50 ise El Salvador, Dominik Cumhuriyeti ve Colombia gibi ülkelerden gelmiştir.

Hispanik nüfusun yoğun olduğu Texas, New York, Illinois ve Florida gibi eyaletlere ise Castro rejiminden kaçan Kübalılar yerleşmiştir. Miami’de, şehrin en büyük gazetesi olan Miami Herald, hem İngilizce hem de İspanyolca olarak basılmaktadır.

Amerikan şehirlerinde İspanyolcanın yaygın olması, dil konusunda bir tartışma başlatmıştır. İngilizce konuşan bazı kesimler, Kanada’yi örnek göstererek, iki ayrı dilin varlığının (İngilizce ve Fransızca) eyaletlerin ayrılmasına sebep olduğuna işaret etmektedir. Ve bir yasayla, ülkenin resmi dilinin İngilizce olduğunun belirtilmesini istemektedirler.

Diğer kesim ise bu yasanın gereksiz olduğunu hatta zarar vereceğini savunmaktadır. Amerika ile Kanada’nın farklı olduğunu söylemektedirler. “Örneğin, Kanada’da, Fransızca konuşanların çoğu Quebec çevresinde yaşıyor. Oysa Birleşik Devletler’de İspanyolca konuşanlar, tüm bölgelere yayılmış durumdadır. Ayrıca İsviçre’de birkaç dil konuşuluyor olması ulusal birliğe zarar vermemiştir. İngilizcenin resmi dil olarak kabulü, diğer dilleri konuşanların göze batmasına sebep olacak ve günlük hayatlarını zorlaştıracaktır” demektedirler.

Kuzey Amerika’ya yerşekilleri açısından bakıldığında, açıkça ortaya çıkan fizyografik bölgeler hemen ayırt edilirler. Örneğin, kıtanın batısında boydan boya uzanan Kayalık dağlar, ortasındaki Büyük Ovalar ve doğudaki Appalaşlar gibi. Kuzey Amerika’nın yapısı ve yerşekillerinde debeşerî özelliklerinde olduğu gibi, ekonomik gelişmeyi teşvik eden hususlar vardır. Kıtanın çekirdeğini oluşturan merkezi kalkan, diğer adıyla “Kanada Kalkanı” ile içerideki alçak alanlar ve kenardaki dağlar arasında açık bir denge söz konusudur.

Açıkça belirgin olan yerşekilleri genellikle şu başlıklar altında toplanmaktadırlar:

Kanada Kalkanı,
Örtülü Platform/İçerideki Alçak Alanlar ve Havzalar,
Kenar Dağlar,
Kıyı Ovaları.

Kanada Kalkanı

Kıtanın çekirdeğini oluşturur. Yer kabuğunun en eski kısımlarından biri olan Kanada Kalkanı Great Bear (Büyük Ayı) Gölü, Athabasca Gölü ve kuzey-merkezi Onratio olmak üzere üç temel nüve/çekirdek alan etrafında gelişmiştir. Şekli, Superior Gölünün güneybatısından başlayarak Hudson Körfezi’nin batı ve doğusuna uzanmak üzere ikiye ayrılarak “Y” harfine benzer. Kanada Kalkanı bugünkü şeklini alıncaya kadar çeşitli değişikliklere uğramıştır. Kalkan, esas görünümüyle eski ve aşınmış olmakla birlikte, hâlâ arızalı bir platodur. 2.8 milyon km2’lik bir alan kaplayan Kanada Kalkanı her iki ülkenin de önemli bir fizyografik bölgesi durumundadır.

Yükseltiler, Kalkan boyunca, doğuda 1.600-1.700 m, güneydoğuda 1.300 m iken, güneyde 700, batı ve kuzeyde 300 m ve hatta daha azdır. 500,400 ve 300 m dolayında bulunan eski aşınım düzeyleri ise genel görüntüye büyük bir çeşitlilik katmaktadırlar.

Kalkanın kapladığı alan geniş bir buzullaşmaya sahne olmuş, kısmen gençleşmiş ve böylece de buzulların oyması, taban ve uç morenlerinin birikmesi, “drumlin”lerin meydana gelmesi, türbülant hareketli akarsularla birbirlerine bağlı sayısız göl çanaklarının varlığıyla daha da çok arızalanmıştır. Örneğin buzulların eridiği dönemde, daha önce taşıdıkları malzemeler buzulların kenarlarında birikmiş ve sonra da akarsuların kolları boyunca doğal baraj setleri meydana getirmişlerdir.

Buzulların genişlettikleri vadilerin sular altında kalmasıyla da çok güzel manzaralı göller -örneğin New York eyaletinin Parmak Gölleri (Finger Lakes) gibi- meydana gelmiştir; Minnesota da yine bu şekilde oluşan gölleriyle “10.000 Göller Bölgesi” olarak anılmaktadır.

Buzullaşmanın ardından kıyı bölgeleri yükselmiş ve kıyılar deniz seviyesinden 200 m daha yüksek kalarak kıyı taraçalarını meydana getirmişlerdir.

Örtülü Platform-İçerideki Alçak Alanlar/Havzalar

Kanada Kalkanı örtülü platform hâlinde Hudson Körfezi etrafında ve iç kısımdaki alçak alanların altından, Mackenzie’den Mississippi Deltası’na kadar uzanır. Büyük Göller(Huron, Superior, Michigan, Ontario, Erie) örtülü platformdaki havzaların en büyüğünü kaplar ve bu göller geniş ve dolambaçlı bir kavis meydana getirecek şekilde uzanırlar. Büyük Göller’in güney ve batı kesimlerinde Appalaşlar ve daha sonra da Kayalık Dağlar’ın meydana getirdiği büyük birikinti şekilleri vardır.

Platform’un kuzeyinde, Kanada’nın önemli bir kısmını kaplayan “Kuzey Büyük Ovalar”ı ve güneyine doğru da çeşitli iç havzalar yer alır. Bu ovalar buzul depolarından oluşan ince bir tabakayla kaplıdır. Bu iç havzaların en önemlisi olan Ohio-Mississippi Havzası, doğu ve güneyde iç platoyu oluşturduktan sonra Büyük Göller bölgesinde genişleyerek Merkezi Ovalar’a katılır; batıda ve kuzeyde ise yükselerek Büyük Ovalar’a ulaşır. ABD içinde kalan bu ovalara “Güney Büyük Ovalar”ı da denilir

Kenar Dağlar

Bunlar arasında en önemlileri doğudaki Appalaşlar ve batıdaki Kayalık Dağların önemli bir bölümünü oluşturduğu Kordilleralar vardır. Esas olarak, Kanada’da New Foundland’den ABD’de Teksas’a kadar uzanan büyük jeosenklinallerin sıkışmaları ile meydana gelmiş olan Appalaşlar’da yapı büyük önem taşımaktadır. Appalaşlar üçe ayrılırlar:

New Foundland’den Hudson Nehri’ne kadar uzanan Kuzey Appalaşlar;
Alabama’ya kadar inen Güney Appalaşlar;
Missisippi’nin güneybatısındaki Ouachita-Wichita sistemi.
Kuzey Appalaşlar fazla kıvrılmış, geniş buzullaşmaya uğramış ve böylece parçalanarak oyulmuş ve yer yer deniz tarafından istila edilmiştir (Tümertekin 1970).

Güney Appalaşlarda peneplasyon ve gençleşmenin etkileri çok fazladır. Yer yer uzun ve dar depresyonlar (Ridge and Valley’de olduğu gibi) arasında paralel dağ sıraları vardır. Ayrıca bu kesimdeki Blue Ridge olarak anılan orta yükseklikteki masif dağ sıralarının doğusunda dalgalı bir peneplen sathı hâlinde Piedmont (dağ eteği ovası) yer alır. Piedmont ise doğuda Fall Line adlı bir kırık hattıyla sona erer ki burası şelalelerin sıralandığı ve enerji üretiminde yeri olan bir alandır.

Missisippi’nin güneybatısındaki Ouachita-Wichita dağ sistemi (Ozarklar) ayrı bir bütünlük gibi görünse de Appalaşlara çok benzerler. Appalaşlara fiziksel bakımdan bağlı durumda değilse de yapısal olarak onun devamı hâlindedirler. Ozark yaylalarının Ouachita ve Wichita dağlarıyla birlikte oluşturdukları alan birçok bakımdan Appalaşların aynısıdır. Bunlar da uzun bir erozyon devresi geçirmişlerdir. 500-700m yükseltileri olan fakat belirgin bir şekilde yüksek tepeler, alçak kuestalar ve kısmen de 200-300m yükseltilerde aşınım yüzeyleri sergilemektedirler.

Ayrıca, kıtanın doğu kenarında, Appalaşlardan daha kuzeyde, özellikle Parry adalarında odaklaşan fakat diğer adalara da uzanan, yüksek olmayan, Arktik kıvrımlar da yine kenar dağlar arasında sayılırlar. Bunlar aşağıda değineceğimiz Kordilleralardan çok Appalaşlara benzer. Bunlar da buzullaşmayla karşı karşıya kalmıştır; derin fiyortlarla yarılmış durumdadır.

Karışık bir yapıya sahip olan Kordilleralar doğu ve batı olmak üzere ikiye ayrılırlar. Doğu Kordilleraları Alaska’nın 2.000 m yükseltideki şiddetle kıvrılmış Brooks Dağları’ndan başlar; buradan, 2.000-2.500 m yükseklikteki kıvrımlar hâlinde ve Mackenzie dağları adı altında Franklin Dağları’na uzanır. Kanada Kayalık Dağları olarak anılan bu dağlar 4.000 m’ye kadar çıkarlar.

Batı Kordilleraları ise dört kısım hâlindedirler:

Batı Kordilleraların doğusundaki platolar (örneğin Columbia platosu, Colorado platosu)ve dağlararası havzalar,
Batı Kordilleralarının merkezindeki Kaskadlar,
Batı Kordilleralarının batısındaki Kıyı Dağları,
Pasifik kenarında kalan kesimindeki depresyonlar.
Kaskadlar, Amerika’nın en yüksek tepesi olan McKinley’i (yeni adıyla Denali; 6,195m) içine alan Alaska sıradağlarıyla başlar ve İngiliz Kolumbiyası kıyı sıradağlarıyla sonuçlanır.

Pasifik kenarındaki dağlar ise Kıyı Sıradağları ve Kayalık Dağlar olarak Alaska’dan Kaliforniya Yarımadası’na kadar uzanırlar. Bu kesim aynı zamanda dünyanın en büyük deprem kuşağı “ateş çemberi” içinde kalmaktadır.

Kıyı Ovaları

Genellikle düz ve bazen de bataklık olan “kıyı ovaları” Atlantik ve Meksika Körfezi kıyılarında yer alırlar. Bunlar dışında Kuzey Amerika’da geniş kıyı ovalarına pek rastlanmaz.

Kıyı ovalarının en çok görüldüğü yer olan kıtanın doğusunda, Atlantik kıyısında kıyı ovaları Cape Cod’dan Tampico’ya kadar olan alanda değişik genişliktedir. Atlantik kıyısında, kuzeydoğuda dar olan kıyı ovaları güneyde Georgia’da 30-40km’ye, Teksas’ın kuzeydoğusunda 100 km genişliğe erişir; Meksika’daki devamında ise yeniden daralır. Kıyı ovaları Appalaşlarla ilgili olarak Doğu Kıyı Ovaları ve Quichita (Ozarklarla) ile bağlantılı olarak da Güney Kıyı Ovaları olarak ikiye ayrılır. Mississippi Güney Kıyı Ovaları’nın en büyüğüdür.

Kuzey Amerika alt-kıtası Kuzey Buz Denizi’nden Panama’ya kadar uzanan geniş ve çeşitliliği olan bir bölge hâlindedir. Bubölümün konusu olan, güneydeki Meksika’dan başlayan ve apayrı özellikler gösteren âlemden ayırmak üzere (günümüzde çok tercih edilmese de) kullanan deyimle kısaca Anglo-Amerika hemen hemen tropikal enlemlere yaklaşan Florida ve Teksas’tan başlayıp Alaska ve Kanada’nın Kuzeybatı topraklarının subpolar alanlarına kadar uzanmaktadır.

Eğer bölgeye yukarıdan, uzaydan bakılacak olursa, ilk dikkati çeken kuzeydeki Hudson Bay (Hudson Körfezi) olacaktır. Kanada’nın kuzey kıyısından 1.300 km kadar güneye inen körfez, dev büyüklüğüne rağmen Anglo-Amerika coğrafyasındaki etkisi bakımından oldukça önemsiz sayılır. Çünkü yılın büyük kısmında yüzeyi donmuş durumdadır ve yaz aylarında bile önemli olarak yalnızca bir tek güzergâhın geçtiği bir yol verir.Çevredekiklimatik etkisi de minimal düzeydedir.

Coğrafi bakımdan daha önemli olanlar ise, kıtaya doğru daha az girmekle birlikte, iki büyük ve geniş denizsel özellik olan körfezlerdir: Güneydoğudaki Meksika Körfezi ve kuzeydeki Alaska Körfezi bölgenin şekillenmesinde çok büyük klimatik ve çok önemli ekonomik etkileri olan düzensizlikleri yaratmışlardır. Kıyılarla bağlantılı başka önemli alanlar: doğu kıyısında St Lawrence Körfezi, Fundy Körfezi ve Chesapeake Körfezi ile batıdaki Puget Sound, Cook Inlet, Bristol Bay, Norton Sound ve Kotzebue Sound adlarını taşıyan körfezlerdir.

Kıtanın kabaca dış hatlarında dikkati çeken bir başka özellik ise, haritalara sığamayan, 70.000’den fazla adanın varlığıdır. En önemli ada grubu Canadian Arctic Archipelago olarak anılan ve Kanada’nın toplam yüzölçümünün yüzde 14’den çoğunu oluşturan, ülkenin kuzeyinde oldukça büyük bir dizi adanın meydana getirdiği Kanada Kuzey Kutbu Takımadaları’dır. Adaların en büyükleri Baffin ve Ellesmere olurken, takımadalar Anglo-Amerika’nın en büyük 10 adasının 9’unu içermektedirler. Büyüklük bakımından önemli diğer adalar St Lawrence Körfezi etrafında kümelenmişlerdir: Newfoundland adası aynı adı taşıyan eyaletin bir parçasını oluşturur, Cape Breton Adası Nova Scotia ve Anticosti Adası da Quebec eyaletlerine aittir.ABD’nin doğu kıyısı açıklarında uzanan adalar oldukça küçüktür ve biri dışında çok seyrek nüfusludurlar. Bu istisna New York’un bir parçası olan Long Island’dır ve 3.600 km2lik yüzölçümünde 7 milyondan çok nüfusu barındırmaktadır. Atlas Okyanusu ve Meksika Körfezi’ndeki diğer adaların hemen hemen tümü uzun, dar ve alçak kum tepeleri biçimindedir.

Pasifik kıyısının ada kalıbı ise oldukça düzensizdir. Kıyının güney kesiminde çok az ada bulunurken, kıyının kuzeyinde British Columbia ve güney Alaska geniş ölçüde adalarla çevrilidirler. Bunlar arasında en dikkati çeken Kanada’nın en güneybatı köşesini oluşturan Vancouver Adası’dır. Diğer önemliler arasında British Columbia’nın Queen Charlotte Adaları, güney Alaska’nın Kodiak Adası ve oldukça uzakta kalan Aleut grubu sayılabilir.