Adam Driver, Jodie Comer, Matt Damon ve Ben Affleck’li kadrosuyla Ridley Scott’ın aynı adla uyarladığı eser: Son Düello

“Tüm düellolara son veren düello”nun nefes kesen hikâyesi!

İngiltere ile Fransa arasındaki yıkıcı ve uzun Yüz Yıl Savaşları döneminde, 1386 yılında Paris’te büyük bir düello gerçekleşti. Bir tarafta tecavüze uğradığını iddia eden bir leydi ve bu iddianın haklılığı için dövüşecek olan eşi Şövalye Jean de Carrouges, diğer tarafta ise masum olduğunda direten şüpheli Jacques Le Gris. Kralın da aralarında bulunduğu kalabalık bir seyirci kitlesi önünde zırhları, silahları ve iddialarıyla karşı karşıya gelen dövüşçüler ise adalet sisteminde büyük değişikliğe yol açacak bir olayın içinde olduklarından habersizdiler.

Son derece karmaşık bir sosyal düzende adaleti, parlamento ve kral onayıyla girişecekleri ölümüne bir düello yoluyla arayan bu üç karakterin hikâyesi gerçek bir suç anlatısı olmanın yanında ortaçağ Fransa’sında derebeylik sistemi üzerine de özgün bir bakış içeriyor. 

Ortaçağ edebiyatı üzerinde uzman Profesör Eric Jager elyazmaları ve sahadaki titiz araştırmalarına dayanan eseriyle bu son düelloyu, dövüşçüleri ve onları bu noktaya getiren olaylar zincirini eksiksiz bir değerlendirme ve kurguyla okura sunuyor. 

“Bu gerilimli, kanlı hikâye okuru tuzağa düşürüyor… Vahşet ve yüksek seviyede siyasi manevralar, popüler tarihin bu muhteşem parçasına enerji katıyor.” –Kirkus Reviews

İstanbul’da doğdu. Babası Kırım göçmenlerinden Seyit Osman Nuri Bey, annesi Ayşe Bahriye Hanım’dır. İlk tahsilini Ankara Gazi Mektebi’nde, orta öğretimini Sivas Muallim Mektebi ve Ankara’da Gazi Muallim Mektebi’nde, lise eğitimini Balıkesir Necati Bey Muallim Mektebi’nde tamamladı. Yüksek tahsiline 1935’te AÜDTCF’de başladı. 1940’da mezun oldu ve aynı yıl AÜDTCF Yeniçağ Tarihi Kürsüsü’ne ilmî yardımcı tayin edildi. 1942’te Tanzimat ve Bulgar Meselesi adlı teziyle doktor oldu. Aynı yıl AÜDTCF Yeniçağ Kürsüsü’ne asistan olarak tayin edildi. 1943’te Viyana’dan Büyük Ricat’e Osmanlı İmparatorluğu ve Kırım Hanlığı adlı teziyle doçentliğe atandı. 1952’de Viyana Bozgun Yıllarında Osmanlı-Kırım Hanlığı İşbirliği teziyle profesörlük payesini aldı. 1953-54 ders yılında Colombia Üniversitesi School of International Affairs’e ziyaretçi profesör olarak davet edildi. 1956-57’de Rockefeller Vakfı’nın bursuyla Harvard Üniversitesi’nde ‘research fellow’ olarak çalıştı. 1957’de Türkiye’ye döndü ve Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi’nde Osmanlı, Avrupa ve Amerika tarihi okuttuğu gibi İdari Teşkilat Tarihi ve Devrim Tarihi derslerini de üstlendi. 1972’de otuz yıl çalıştığı AÜDTCF’den emekli oldu. Emekliliğini takiben 1972’de Chicago Üniversitesi’ne imtiyazlı profesör olarak davet edildi. Yaklaşık 15 yıl burada çalıştı ve 1986’da emekli oldu. 1990-92 arasında Harvard ve Princeton üniversitelerinde misafir profesör olarak dersler verdi. 1992’de Bilkent Üniversitesi Tarih Bölümü’nü kurmak üzere davet edildi. Halen görevine burada devam etmektedir.

30 civarında kitabın ve 300’den fazla makalenin yazarı olan İnalcık, tarih anlayışı ve metodolojisi ile Osmanlı tarihi araştırmalarına yeni bir yön vermiş ve Osmanlı tarihinin evrensel düzeyde anlaşılmasında öncü bir rol oynamıştır. O, genelde Osmanlı tarihinin her alanında öncü çalışmalar yapmasına rağmen daha çok Osmanlı sosyal ve ekonomik tarihi üzerinde yoğunlaşmıştır. Bu bağlamda araştırmalarında hem arşiv materyaline ve belgelerine hem de alan araştırmalarına dayanan İnalcık’ın araştırma konuları ve konulara bakış açısında hocası Fuat Köprülü, Ömer Lütfi Barkan ve Annales okulunun etkisi görülür. Teori, yaklaşım ve analizlerini bu birikimle ortaya koyar. Esasında İnalcık araştırmalarında tarih anlayışını, kitlelerin ve halkın tarihini yazmak olarak niteler. Ancak bunları yaparken doktriner bir tarih anlayışının olmadığının da altını çizer. İnalcık’ın tarih yazımında görülen bir diğer önemli özellik, konuları disisplinlerarası ve karşılaştırmalı bir yöntemle ele almasıdır. O, bu tarih anlayışıyla tarihçilerin kutbu sayılır.

Halil İnalcık, bu çalışmalarının yanında pek çok projenin yürütücüsü ve bilimsel kuruluşun kurucusudur. Bunun yanında pek çok yayının editörü ve derginin yayın kurulundadır. Ayrıca 20’den fazla bilimsel kuruluşun üyesidir. Bunlara ilaveten yurt içi ve dışında 20’den fazla üniversite tarafından fahrî doktora unvanı tevcih edilmiştir.

İnalcık’ın çalışmaları siyasî tarih, sosyal-ekonomik tarih ve doğrudan sentez eserler şeklindedir. Başlıca eserleri şunlardır:

Eserleri:Tanzimat ve Bulgar Meselesi, Ankara 1943; Fatih Devri Üzerinde Tetkikler ve Vesikalar, Ankara 1954; Hicri 835 Tarihli Suret-i Defter-i Sancak-ı Arvanid, Ankara 1954; Kanûnnâme-i Sultânî ber Mûceb-i Örf-i Osmanî, Ankara 1956 (R. Anhegger ile birlikte),

The Ottoman Empire: The Classical Age, 13001600, London 1973; Gazavât-ı Sultân Murâd b. Mehemmed Hân İzladi ve Varna Savaşları (1443-1444) Üzerinde Anonim Gazavâtnâme, Ankara 1978 (M. Oğuz ile birlikte); Tursun Beg, The History of Mehmed the Conqueror, Chicago-Minnesota 1978 (R. Murphey ile birlikte); Osmanlı İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi Üzerinde Arşiv Çalışmaları, İncelemeler, İstanbul 1993; The Middle East and the Balkans under the Ottoman Empire, Bloomington 1993; . The History of the Black Sea Trade: the Register of Customs of Caffa, Cambridge 1993; From Empire to Republic: Essays on Ottoman and Turkish Social History, İstanbul 1995; Essays in Ottoman History, İstanbul 1998; Osmanlı’da Devlet, Hukuk, Adâlet, İstanbul 2000; Turkey and Europe in History, İstanbul: Eren, 2006; Atatürk ve Demokratik Türkiye, İstanbul 2007.

İlhan ŞAHİN

KAYNAKÇA:

Halil İnalcık, “Tha Shaykh’s Story Told by Himself”, Paths to the Middle East: Ten Scholars Look Back, edited by Thomas Naff, State University of New York Press, Albany 1993, s. 105-141; Bülent Arı, “Halil İnalcık ve Osmanlı Hukuku Araştırmaları”, Türkiye Araştırma Literatür Dergisi, III / 5 (2005), s. 791-803; Halil İnalcık-Bülent Arı, “Türk-İslam Osmanlı Şehirciliği ve Halil İnalcık’ın Çalışmaları”, Türkiye Araştırma Literatür Dergisi, III / 6 (2005), s. 27-56, Mahmut Şakiroğu, “Halil İnalcık Bibliyografyası”, Tarihçilerin Kutbu: Halil İnalcık Kitabı, İstanbul 2005, s. 523-560.

Sabri Fehmi Ülgener tarafından kaleme alınan bu eser (İstanbul 1981), giriş bölümünü takiben başlangıç bölümü ve üç bölümden meydana gelir.

Giriş bölümünde, iktisadî hayatın soyut kavramlar, modeller, hukukî ve politik çerçevelerle sınırlandırılacak kadar geniş ve bir madde dünyasından ibaret olmadığı üzerinde durulur ve kültür tarihi araştırmalarında objektifliğin önemine vurgu yapılır. Başlangıç bölümünde öncelikle iktisat ahlakı ve iktisat zihniyeti kavramlarından, Ortaçağlaşmış dünya iktisat ahlâkı ve çözülme devri zihniyetinden bahsedilir. Bu arada Ortaçağ iktisat hayatı ve zihniyetinin büyük kısmını aksettiren esnaf ve sanat zümresi ele alınır ve bu bağlamda Ahilik zihniyeti, loncalar ve muhtelif toplum tabakalarının tetkiki ile Ortaçağ iktisat ahlak ve zihniyetini izah etmenin kolaylaşacağı görüşüne yer verilir. Böyle bir tetkikin yapılması aşamasında kullanılacak derleme, değerlendirme yöntemleri ve Weber’in konuyla ilgili görüşleri üzerinde özellikle durulur.

Ortaçağ iktisat ahlâkı ve çözülme devri zihniyeti ile ilgili ilk bölümde Ortaçağ ahlâkını oluşturan normlar, dönemin ahengini kuran ve yöneten ana fikrin din ve ilahiyat olduğu konu edilir. Bölümde Ortaçağ ahlâkının genel çizgilerinden bahsedildikten sonra iktisadî çerçevede esnaf terbiyesi ve lonca ahlâkı ile sonrasında durgun ve kapalı sanat anlayışı ele alınır. Ayrıca Ortaçağın durgun, kapalı sanat anlayışının izahı bağlamında görenek ve otoriteye vurgu yapılır. İkinci bölümde yazar, Ortaçağ sonu ve özellikle çözülme devri zihniyetinin nasıl bir çehre ile çıktığını sorgular. Bu bağlamda ilkin hisler ve ihtiraslar, üst tabaka, Ortaçağ ahlâkı kapsamında dünyevi ve dinî-mistik cepheler değerlendirilir. Daha sonra orta tabaka ve aşağısına ait değerlendirme, soyluluk hevesi, kazanma ve ferahlama gayreti ve altın ve gümüş tutkusu eksenleri üzerinde durulur. Yazar burada, ticaret ve sanayideki gelişme imkânlarının nereye kadar dayandığı ve daralmanın nereden ileri geldiğini tayin etmeye çalışır. Bu bağlamda dış ve uzak pazarlarda kapanma, iç pazarlarda ve üretimde daralış ve hayal ve hile mahsulü kazançlar konularına değinir

Üçüncü bölümde yazar, Ortaçağ ve özellikle çözülme devri iktisadını tüketime ve sarfiyata dayalı iktisat rejimi olarak tanımlarken, bunun bir sonucu olarak bu devri ve dağılma sebeplerini tüketime dayalı zihniyet ve iktisat rejimi çerçevesinde irdeler. Eserin netice bölümünde özellikle üretici olarak çözülme devri Türk insanının yüz çizgilerini ortaya koyabilmek amacıyla genel bir portre denemesi yapılır. Yazar eserin devrin kültür ve sanat abidelerini konuşturarak iktisat ahlâk ve zihniyetini belirtme amacından ortaya çıktığını belirtmiş, bu ahlâk ve zihniyet araştırmasının ileride daha zengin vesikalarla ince farklarına, renk ve ton özelliklerine kadar derinleştirilmesi beklentisini vurgulamıştır.

Birol MERCAN

Kültür, Sanat ve Medeniyetimizde Ahilik (Y. Çalışkan’la birlikte) adlı kitabın yazarıdır. Kırşehir’de 29 Mayıs 1929 tarihinde doğdu. Babası İbrahim Ethem Bey, annesi Fatma Hanım’dır. Kökeni, Maraş’a yerleşen Oğuz boylarına dayanır. İlk ve orta tahsilini memleketi Kırşehir’de tamamlayan Lütfi İkiz, lise tahsiline Konya’da başladı ve Ankara, Yozgat, Samsun’da devam ederek Kayseri’de tamamladı.

Liseyi bitirdikten sonra Kırşehir’e dönen Lütfi İkiz, Erol Güngör’ün dedesi Hafız Osman Efendi’den Arapça ve dinî ilimler tahsil etti. Kırşehir’de Müftü Mehmet Efendi’den de özel dersler aldı. Ayrıca Ermenekli Büyük Saffet Efendi’den icazet aldı. Maraşlı Rahmi Eray’ın, eğitim halkasında bulundu. İstanbul’daki eğitiminden sonra memleketi Kırşehir’e döndü.

Bursa’da askerliğini tamamladı. Askerlik dönüşü Nevşehir Kütüphane müdürlüğüne tayin edildi. İki yıl sonra kütüphane müdürlüğü görevine son verildi. Bunun üzerine Almanya’ya giderek yazma eserler ve kitap restorasyonu üzerinde iki yıla yakın kurs gördü. Almanya dönüşünde, Ankara Türk Ocağı müdürlüğüne getirildi. Ocağın genel Başkanı Hamdullah Suphi Tanrıöver’le birlikte altı yıl çalıştı. Türk Ocağı müdürü iken, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Şark Dilleri Bölümüne devam etti. Son sınıfta iken okuldan ayrıldı. Müteakiben Kastamonu İl Halk Kütüphane Müdürlüğüne atandı. 24 Ocak 1984 tarihinde Nevşehir İl Halk Kütüphanesi’nden, Konya Bölge Yazma Eserler Kütüphanesi’ne Müdür olarak atandı. 19 Mart 1984 tarihinde Konya’da görevine başladı. Nevşehir, Kastamonu, Çorum, Konya kütüphane müdürlüklerinde bulundu. 1988 yılında Kütüphane Müdürlüğünden emekli oldu.

Ömrünü kitap ve kütüphaneye adayan İkiz, görev yaptığı kütüphanelerin koleksiyonlarının gelişmesine önemli katkılar sağladı. Konya Bölge Yazma Eserler Kütüphanesi’nin binasının yapılmasına, kütüphanenin açılmasına ve burada kitap şifahanesinin kurulmasına öncülük etti. İkiz, 24 Ağustos 2007 tarihinde Konya’da vefat ederek Üçler Mezarlığı’na defnedildi.

Eserleri:

Türkiye Masonları, Komünist Hücrelerinin Faaliyeti, İstanbul 1963; Yusufağa Kütüphanesi Tarihçe Teşkilat ve Katalogu, Konya 1985; Konya Bölge Yazma Eserler Katalogu, Konya 1985; Mesnevi’de İslamın Esasları, Konya 1990 (müşterek); Türk Tarihi İçinde Ermeniler, Rumlar, Yahudiler, Konya 2001; Kültür, San‘at ve Medeniyetimizde Ahilik, Ankara 2001 (müşterek).

Bekir ŞAHİN

Sözlükte “erkek kardeş, arkadaş, yoldaş, dost, meslektaş” anlamlarına gelen “ah” kelimesinin çoğuludur. Türkçe’de daha çok “kardeşim” anlamındaki tekil kullanımı olan “ahi” kelimesi yaygınlık kazanmıştır. İslam hiçbir ayırım yapmadan kadın erkek bütün inananların birbirinin kardeşi olduğunu ilan etmiş (Âl-i İmrân 3/103; et-Tevbe 9/11; el-Hucurât 49/10; el-Haşr 59/10), Hz. Peygamber de Müslümanları din kardeşliğine bağlı kalmaya çağırmıştır (Buhârî, “Nikâh”, 45, “Mezâlim”, 3; Müslim, “Bir”, 23, 32).

Sûfîler ilk dönemlerden itibaren birbirlerine kardeş gözüyle bakmaya başlamışlar, tasavvufun giderek tarikat şeklinde kurumsal bir yapı kazanmasıyla birlikte bu durum daha da gelişmiştir. Bütün tasavvufî zümrelerde ihvan terimine veya onunla aynı anlama gelen “ah, fetâ, derviş, pirdaş” gibi kelimelere rastlanmaktadır.

Ahîlik’te ve fütüvvet ehli arasında da manevî kardeşlik bağına büyük önem verilmiş, hatta tasavvufta önemli bir yeri bulunan “uhuvvet”i hatırlatmasından dolayı da Ahiliğin kolayca yayılması ve kabul görmesi mümkün olmuştur. Fütüvvetnâmelerde Ahiliğin esasları, ahlâkî ve ticarî kuralları yazılı idi. Buna göre fütüvvet mensupları ve Ahiler arasındaki sevgi sırf Allah için olmalı; maddi çıkar, itibar veya şöhret arzusu söz konusu edilmemelidir. İhvan her zaman birbirini hayırla anmalı, karşılık beklemeden birbirlerine hizmet etmeli, kardeşinin hatalarını görmezlikten gelip ezalarına katlanmalı, ihtiyaçlarını gidermeye çalışmalı, daima saygılı, hoşgörülü davranmalı, her zaman kardeşlerini haklı kendini kusurlu bilmeli, insaflı olup insaf beklememeli, birbirlerinin sevinç ve üzüntülerini paylaşmalı ve sadakatten ayrılmamayı görev bilmelidir. Ayrıca Ahilerde bulunması gereken özellikler vefa, doğruluk, emniyet, cömertlik, tevazu, ihvana nasihat, affedici olma ve tövbe idi. Bu kurallara uymama, şarap içme, zinan, yalan, gıybet, hile gibi davranışlar Ahilik teşkilatından ve meslekten atılmayı gerektiren sebeplerdi.

Abdürrezzak TEK

KAYNAKÇA

Hâris el-Muhâsibî, er-Ri’âye, Kahire 1970, s. 366-381; Ebu Nasr es-Serrâc, el-Luma‘, (yay. Abdülhalim Mahmud-Taha Abdülbakî Sürur), Kahire 1960, s. 234-237, 253, 273; Ebû Tâlib el-Mekkî, Ķūtü’l-ķulûb, Kahire 1961, II, 442-489; Kuşeyrî, Risâle (Uludağ), s. 433-439, 574-580, 746, 749; Hücvîrî, Keşfü’l-mahcûb, s. 426; Gazzâlî, İhyâ’, Kahire 1939, II, 154-191; Ebü’n-Necîb esSühreverdî, Âdâbü’l-mürîdîn, Tahran 1984, s. 188; Şehâbeddin es-Sühreverdî, ‘Avârifü’l-ma’ârif, Beyrut 1966, s. 423-442; Seyyid Sâdık-ı Gûherîn, Şerh-i Istılâhât-ı Tasavvuf, Tahran 1361, I, 115-125; Süleyman Uludağ, “İhvan”, DİA, XXI, 580; Ziya Kazıcı, “Ahîlik”, DİA, X, 540-541.

Ahilerin adları ile birlikte kullandıkları lakaplardan biridir. Osmanlı Beylği’nin ilk sultanlarından Orhan Gazi (ö. 1361) de bu lakabı, bir Ahi olarak kullandı.

Lakap, her ikisi de Arapça olan “ihtiyar” ve “din” kelimelerinin birleşmesi ile oluşturulmuştur. İhtiyar, iki şeyden birini diğerine tercih etmek, seçip ayırmak, üstün tutmak, dilerse yapmak, dilemezse yapmamak, aklın hayırlı gördüğünü işleme gibi anlamlara gelmekte, zıddı ise kişiye seçme imkânı bırakmama, zorlama demektir. İki kavram birleştirildiğinde, “dinin üstün tuttuğu, dinin seçip farklı bir şekilde değerlendirdiği” anlamına gelmektedir.

Orhan Bey’in bu lakabı kullandığını, meşhur seyyah İbn Battûta ifade etmiştir. Bursa’ya geldiğinde, Orhan Gazi ile görüşmüştür. Battuta, Ahilerden şed kuşanan bu Osmanlı hükümdarını, “Bursa’nın hâkimi Osmancıkoğlu İhtiyarü’d-din Sultan Orhan Bey” olarak tarif etmiştir. Yüzü çok güzel, çatık kaşlı, uzun boylu, göğsü ve omuzlarının arası geniş, heybetli ve vakur Orhan Gazi, Ahilerin kâmil insan özelliklerini taşımaktadır. Cömert, asil ve adildir. Affetmeyi seven, fethedilen yerlerde cami, medrese, kervansaray, imaret, tekke gibi sosyal nitelikli pek çok yapı vücuda getirilmesine vesile olan birisidir. Bu vesileyle halkın ibadet, eğitim, barınma, yeme içme ihtiyaçlarını zahmetsizce karşılamaya gayret ettiği için kendisi “İhtiyarü’d-din” diye nitelendirilmiştir.

Caner ARABACI

KAYNAKÇA

Doğan Yörük, “Anadolu’nun Sağ Kolu Üzerinde Bir Durak: Ereğli”, Uluslararası Osmanlı Öncesi ve Osmanlı Tarihi Araştırmaları 6. Ara Dönem Sempozyum Bildirileri 14-16 Nisan 2011, Uşak III, İzmir 2011, s. 1512; Esra Keskinkılıç, “Sultanî Lakaplar (veya Devletlü ve Saadetlü Lakaplar) Nicknames of the Sultans”, Acta Turcıca Çevrimiçi Tematik Türkoloji Dergisi Online Thematic Journal of Turkic Studies, VI/1-1, Ocak 2014, “Kültürümüzde İsim”, edi Emine Gürsoy Naskali-Hilal Oytun Altun; H. Yunus Apaydın, “İhtiyar”, DİA, XXI, s. 575-576.

İhtisâb, Arapça’da “hesap etmek, saymak, yeterli olmak” anlamlarındaki hasb (hisâb) kökünden türeyen bir terimdir. İhtisâbla ilgilenen kişi de muhtesib (İhtisab Ağası)’dir. İhtisâbiye vergileri, adından da anlaşılacağı gibi, başlangıçta İhtisab Ağası adı verilen pazaryeri denetçilerine bir gelir sağlaması için konmuş olmakla birlikte bazı hallerde saraya ait oldukları kabul edilmiş ve hazine tarafından açık artırmaya çıkarılarak iltizama verilmiştir. Bu iltizama verilen İhtisab vergileri, üç kalemden oluşurdu. İlki İhtisab akçesi olup, şehir ve kasabalarda zanaat ve ticaretle uğraşan esnafın iş yerlerinin hacmi ve gücüne göre alınırdı. İkincisi, narh kesme ve başka yerden tüccarların getirdiği malın satışa sunulması sırasında alınan narhlık veya narh akçesidir. Üçüncü ise esnafın kurallara aykırı davranması sebebiyle alınan cerîmeler idi. Osmanlı vergi sistemi içinde tamamı niyabet rüsumu grubuna dahil edilen bu tür vergiler, bâd-ı hevâ diye adlandırılan vergiler arasında idi. Bu bağlamda İhtisab ağasının ilk işi, iltizamını aldığı yerin bütün han, hamam, dükkân gibi iş yerlerini o yerin kadı ve sancak beyi veya bunların vekilleriyle birlikte tespit etmektir. Akabinde beldenin durumu ve iş yerinin gücü nispetine uygun ihtisab resmi belirleyip bir defter hazırlardı.

Yeniçeri Ocağı’nın kaldırılmasıyla (1826) birlikte yeni tesis edilen Asakir-i Mansure-i Muhammediye ordusunun giderlerini karşılamak için yeni gelir kalemleri bulunmaya çalışıldı. Bu bağlamda ihtisab kurumunda da yeni düzenlemeler yapıldı. Bu düzenlemeye göre, ihtisab resmi içindeki damga, kantariye, yevmiye-i dekakin gibi vergilerin miktarı arttırıldı, ruhsatiyye adıyla yeni vergiler ihdas edildi ve yed-i vahide (tek el) bağlanan malların idaresi ihtisab nazırı yerine muhtesibe verildi. 1838 yılında baskılar sonucu bu vergiler kısmen kaldırıldı. İhtisab teşkilatı 1854 yılında kalkınca bu kurum tarafından toplanan vergiler de kaldırıldı.

M. Murat ÖNTUĞ

KAYNAKÇA

Cengiz Kallek , “Hisbe”, DİA, XVIII, s.133 vd.; Hülya Taş, “İhtisâb Mukâtaʻası Verilerinin Şehir Ekonomisi Açısından Anlamı: Ankara Örneği” UÜ Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, sy. 13, 2007/2, s. 412, 415; Suraiya, Faroqhi, Osmanlı’da Kentler ve Kentliler, çev. Neyyir Kalaycıoğlu, İstanbul 1994, s.87; İbrahim Erdoğdu, “Osmanlı İktisadi Düzeninde İhtisab Müessesesi ve Muhtesiblik Üzerine Bir Deneme”, OTAM, XI, Ankara 2000, s. 142, 143.

İhtisâb, Arapça’da hesap etmek, saymak, yeterli olmak anlamlarındaki hasb (hisâb) kökünden türeyen bir kelimedir. İhtisâb masdarından olan hisbe kelimesi ise genel ahlâkı ve kamu düzenini koruma faaliyetlerini ve özellikle bununla görevli müesseseyi ifade eder. Osmanlılarda en genel anlamıyla ihtisâb, eşya ve yiyecek maddeleri ile hizmetlerin fiyatlarının tespit ve teftişi hususlarını düzenleyen kanunlara denirdi. Bu bağlamda Fatih Sultan Mehmed, İstanbul’u aldıktan sonra mal ve hizmet fiyatlarında devletçe tespit edilen üst sınır olan narh işlerinin tanzimi hususlarını teftiş etmişti. Esasında devletin mühim işlerinden biri, narh fiyatlarını kontrol etmek, büyük şehirlerde gıda ve zahireyi zamanında toplayıp iaşe buhranlarının önüne geçmekti.

Fiyat işlerinin düzenlenmesi hususunda yetkili kişiler genelde kadılardı. Kadının emrinde muhtesip yahut muhtesip ağası denilen bir görevli vardı. Muhtesibin görevi, kadının verdiği kararları uygulamak ve çarşı ve pazardaki hayatın düzenini sağlamaktı. Kadıların narh yani fiyatları belirlemesi, XIX. yüzyılın ikinci yarına kadar devam etti.

Mal ve eşya fiyatlarının tespiti, kadının başkanlığında ilgili esnafın yöneticisi ve temsilcisiyle birlikte yapılırdı. Bunu takiben özellikle büyük şehirler için hükümdarlara mahsus kanun mecmuaları tanzim edilirdi. Nitekim II. Bayezid döneminde 907 (1502) yılında İstanbul, Bursa ve Edirne’ye ait ihtisâb kanunnâmelerinin tanzim edildiği dikkati çekiyor. En eski kanunnâmelerden olan bu üç kanunnâmenin dikkati çeken özelliği, basit bir narh defteri halinde sadece eşya isimlerini ve fiyatlarını sıralamayıp fiyatların her birinin hangi usullerle nasıl tespit ve teftiş edildiğini vermesidir. Ayrıca mal ve ürünlerin vasıfları, fiyat bakımından standart sayılabilecek bir esasa bağlanmıştır. Daha sonra tanzim edilen Narh Defterleri’nden oldukça farklı olan bu kanunların, esasları muhafaza edilmek şartıyla bilahare hem şekil ve usul hem de bir kanunnâme olarak nümunelerinin çıkarıldığı da görülmektedir. Bu bakımdan söz konusu hususlar, bu üç ihtisâb kanunnâmesinin, orijinal ve hâlis nümuneler olarak değerini bir kat daha arttırmaktadır.

Sultan II. Bayezid’in emri ile 907 (1501) tarihinde başkent İstanbul, Bursa ve Edirne’ye mahsus olmak üzere tanzim edilen ve Ömer Lütfi Barkan tarafından yayımlanan bu kanunnâmeler, Topkapı sarayı Revan Köşkü Kitapları arasında padişahlara mahsus 1935 nolu kanun mecmuasının içinde yer almaktadır. Bu kanunnâmelerin muhtevaları şöyledir.

Kanunnâme-i İhtisâb-ı İstanbul el-mahrûsa: Halkın gıda ve ihtiyaç maddelerinin adlarını, icabı halinde her ürünün türünü, fiyatlarını, kalitesini maddeler halinde ve ayrıntılarıyla veren İstanbul İhtisab Kanunnâmesi, yaklaşık 62 maddeden oluşur. Bu maddeler sırasıyla halkın en temel gıda ihtiyacının başında gelen etin muhtelif mevsimlerdeki fiyatını; İstanbul’un et ihtiyacı için alınmış olan tedbirler ve celebkeşleri; ekmeğe ve ekmekçilere ait nizamlar ile ekmek fiyatlarının tespitini; taşradan İstanbul’a gelecek yiyecek fitalarına konan narhın esaslarını; aşçı dükkânlarına ait nizamları; kavaflara ait nizamlar ile imal edilen muhtelif cins eşyaların çeşitleri ve fiyatlarını; ayakkabıların dayanma sürelerini; muhtelif cins deri ve kösele fiyatlarını; deri tüccarlarının kazançlarının hesabını; deri fiyatlarının yükselmemesi için alınan tedbirleri; fiyatların tespitinde esas prensip ve kontrol meselesini; terziler ve fazla ücret alan terzilere verilecek cezaları; marangoz ve duvarcıların ücretlerini; kumaşların uzunluğu ve eni ile ilgili uyulacak prensipleri; sarî hastalıklara karşı muhtesibin görevlerini; narh tayininde dikkat edilecek hususları ve aylık teftişler ilgili kanun maddelerini içine alır.

Kanunnâme-i İhtisâb-ı Bursa: Bursa ile ilgili ihtisab kanunnâmesi, bu nevi kanunnamalerin hangi maksatla ve hangi sebepten dolayı tanzim edildiği ile başlar. Bunu takiben halkın en temel gıda ihtiyacı olan ekmek fiyatlarinın tespiti; ekmek satışı esnasında tesadüf edilen yolsuzlukların çeşitleri; pide ve simit fiyatları; et fiyatları İstanbul’a nazaran Bursa’daki et fiyatları, et satışlarındaki yolsuzluklar; meyve fiyatlarını yükseltmek için pazarcıların başvurdukları usulsüz hareketler ve pazarcıların şikâyeti; muhtelif meyve çeşitlerinin isimleri ve fiyatları; pazardaki malların fiyatlarının yükselmemesi için alınacak tedbirler; sebzevatçılar ve pazarcılar arasındaki ihtilaflar; helva çeşitleri, şerbet fiyatının tayin edilme hususları; muhtelif kumaşların narhları; elbise şekilleri gibi konularda uygulanacak kanun maddeleri yer alır.

Sûret-i Kanunnâme-i İhtisâb-ı Edirne: Edirne ile ilgili ihtisâb kanunnâmesinin maddeleri, İstanbul ve Bursa ihtisâb kanunnnâmelerinin tanzimine benzer bir özellik gösterir. Bu bağlamda kanun maddelerinde başta et fiyatları; hayvan derilerinin türleri ve fiyatları; ayakkabı türleri ve fiyatları; at eyerinin türleri ve fiyatları; ekmekçilerle ilgili nizamlar; aşçılar; mevsim meyveleri, türleri ve bunlarla ilgili narhlar; helvacılar ve şerbetçiler; pamuk ve pamuk ürünleri; kuyumcular, bakırcılar, mumcular, sabuncular gibi meslek dallarıyla ilgili nizamlar ve prensipler yer alır.

İlhan ŞAHİN

KAYNAKÇA

Ömer Lütfi Barkan, “XV. Asrın Sonunda Bazı Büyük Şehirlerde Eşya ve Yiyecek Fiyatlarının Tesbit ve Teftişi Hususların Tanzim Eden Kanunlar I: Kanunnâme-i İhtisab-ı İstanbul el-mahrûsa”, Tarih Vesikaları, I/5 (Şubat1942), s. 326-340; Ömer Lütfi Barkan, “XV. Asrın Sonunda Bazı Büyük Şehirlerde Eşya ve Yiyecek Fiyatlarının Tesbit ve Teftişi Hususların Tanzim Eden Kanunlar II: Kanunnâme-i İhtisab-ı

Bursa”, Tarih Vesikaları, II/7 (Haziran 1942), s. 15-40; Ömer Lütfi

Barkan, “XV. Asrın Sonunda Bazı Büyük Şehirlerde Eşya ve Yiyecek Fiyatlarının Tesbit ve Teftişi Hususların Tanzim Eden Kanunlar III:

Sûret-i Kanunnâme-i İhtisab-ı Edirne”, Tarih Vesikaları, I/5 (İlkteşrin 1942), s. 168-177; Kanunname-i İhtisabı Bursa, Ankara 1963 (Bu kanunname aldukça eksik olarak yayınlanmıştır); Ziya Kazıcı, Osmanlılarda İhtisâb Müessesesi, İstanbul 1987.

İğdiş sözü eski Türkçede “beslemek, yetiştirmek, terbiye etmek” anlamındaki “igid“ filinden yapılmış bir isim olarak “beslenmiş, yetiştirilmiş, terbiye edilmiş” demektir. Kelime Anadolu ve İran’da iki farklı manada kullanılmıştır. Farsçada kelime “melez insan” veya “melez at” anlamındaki kelime köklerinden gelmektedir. İran’da Selçuklular ve İlhanlılar döneminde “melez insan” anlamında kullanılmıştır. XII. yüzyılın ilk çeyreğinde eserini yazan İbn İsfendiyar “ikdiş” kelimesini “yikdiş” şeklinde almış ve buna “melez atlar” anlamı vermiştir. Reşidüddin Fazlullah ise “yikdiş”i babası Türk, anası yerli kadın olanlar şeklinde açıklamıştır.

Türk dünyasında ilk defa Yusuf Has Hâcib tarafından 462 (1069-1070) yılında yazılan Kutadgu Bilig’de İğdiş adı birkaç yerde geçer. Bu eserde İğdiş sözü “terbiye edilmiş adam” manasında kullanılmıştır. Kutadgu Bilig’de bir de iğdişci sözü geçmektedir. Hatta eserde bunlara bir bölüm ayrılmıştır. İğdişçiler kelimesi “hayvan yetiştiricileri” şeklinde açıklamıştır. Burada iğdişci muhtemelen koyun ve deve gibi hayvanları ve özellikle atları terbiye eden kimseye denilmiş gibi görünüyor.

Karahanlılar döneminde (840-1212) “iğdiş” şehir halkının ve ordunun yiyecek ve mal ihtiyacını sağlamaktan sorumlu sosyal bir gruba verilen isim olmuştur. Bu suretle İğdişler, süt, yün, yağ, yoğurt, peynir ve kımız gibi temel yiyecekler ile yaygı ve keçe gibi ev eşyalarını üretir veya temin ederdi. XII. yüzyılın sonlarından itibaren Anadolu Selçuklularında da görülen iğdişler, çoğul şekliyle Farsça kaynaklarda “igdişân”, Arapça kaynaklarda da “egâdişe” şeklinde geçmektedir. Başlarındaki reislere de “iğdiş başı”, “emîr-i igdişân” veya “emîrü’l-egâdişe” denmiştir. İğdişler, vergi yazmak, vergi toplamak gibi mali işlerle de görevli idiler. Selçuklu sultanları tarafından, devlet içinde resmî bir görevleri olup olmamasına bakılmaksızın iğdişler gibi sosyal zümreler her zaman itibarlı tutulmuşlardı. Bazan onların otoritelerinden zaman zaman faydalanmışlardır. Anadolu Selçuklu kaynaklarında iğdişlerin hüviyeti, menşeleri ve görevleri hakkında ayrıntılı bilgi yoksa da onlar Anadolu Selçuklu şehir toplumunun dayandığı dört unsurdan biri idi. Anadolu Selçuklu sultanlarının tahta çıkma, biat, karşılama, uğurlama, kutlama ve taziye törenlerine sivil ve asker bütün devlet erkânının yanı sıra Ahîlerle birlikte İğdişler de katıldılar. I. İzzüddin Keykavus (1211-1220) kardeşi Alâeddin Keykubad’ı Ankara kalesine teslim olmaya mecbur ettikten sonra onu saraydan çıkararak iğdişlerin birinin evine naklettirip üzerine muhafız kişiler tayin etmişti. Daha sonra Alâeddin Keykubad’ın (1220-1237) tahta çıkarılması, Ahiler gibi İğdişleri de çok sevindirdi. Dolayısıyla onlar bu tahta çıkarılma olayını Alâeddin Keykubad’ın sekiz yıl gibi uzun bir süre hapiste tutulmasını bir mağduriyetin telafisi olarak değerlendirdiler. Bu hususta duydukları sevinci de Keykubad’ı karşılama, uğurlama ve kutlama törenlerinde en etkili bir şekilde gösterdiler. İğdişler bir başkanın emrinde kentlerde asayişi koruyacak bir milis güç de oluştururlardı. Ayrıca kent savunmasına ve vergi toplanmasına yardım ederlerdi.

Anadolu’da bu yüzyılda İğdiş deyimi, Müslümanlığı kabul etmiş yerlilerle Türk kadınlarının evliliğinden doğan çocuklar için de kullanılırdı. Müslümanlığı kabul etmiş yerli olan İğdiş, kentte yaşayan aristokratlar arasında sayılmaktadır. İğdişler, askerî bir müfreze ve kentte düzeni sağlayan polis gücü olarak görev yaptılar. Gerek iğdişler gerekse iğdişbaşlarından halkın temsilcisi olarak Hıristiyan olanlara da rastlanmıştır. Moğolların istilasında Kayseri’de iğdişbaşı Hacukoğlu adında bir Ermeni idi ve 1243’de şehri Moğollara bu kişi teslim etmişti.

Şehirlerdeki esnafın temsilcisi olarak divanda görev yapan iğdişbaşı kent yönetimindeki en aktif görevliydi. İğdişbaşı bu göreve bir takrir ile başlardı. Kendisi halkın ileri gelenleri arasından seçilmiş olmakla birlikte, devlet memuru niteliğindeydi. Bir “takrir-i iğdişan” örneğinde de onların tüccarlar ve diğer şehirlilere vergi tarh edip topladıkları yer almaktadır. Şehir halkının en önde gelen temsilcisi olarak iğdişbaşının bu görevi ne derece şehir halkının çıkarlarını düşünerek yerine getirdiği konusu fazla açık değildir.

Mevlâna Celâleddin-i Rumî’nin yazdığı bir mektuptan ve XIII. yüzyılın sonlarına doğru düzenlenmiş bir resmî atama belgesinden iğdişin görevinde daha çok bir devlet memuru gibi davrandığı ve bunun da halkın şikâyetine konu olduğu anlaşılmaktadır. Mektupta Mevlâna muhibbi Şemseddin adlı meşhur tüccardan ve onun akrabalarından Sivas iğdişbeyinin para istemekte ve vergi toplamakta ileri gittiği belirtilmekte ve sultandan yardım talep edilmektedir.

İğdişlerin sayıları XIII. yüzyılın sonlarına doğru azalmış ve yaptıkları görevleri Ahiler üslenmiştir.

Rıza KURTULUŞ

KAYNAKÇA

İbn Bibi, Anadolu Selçuki Devleti Tarihi, (çev. M. Nuri Gençosman), Ankara 1941, s. 58, 208, 220; Muhammed b. Hasan b. İsfendiyar,Târîh-i Taberistân,II, (yay. Abbas İkbal Aştiyani, Tahran, (trs) s. 123-124; Reşîdüddin Fazlullah, Târih-i Mübârek Gâzânî, London 1940, s.358-359; Osman Turan, Türkiye Selçukluları Hakkında Resmi Vesikalar, Ankara 1958, s. 178; Osman Turan, Türk Cihan Hakimiyeti Mefküresi Tarihi, II, İstanbul 1969, s. 507-509; Mustafa Akdağ, Türkiye’nin İktisadi ve İçtimai Tarihi (1243-1453), I, İstanbul 1974, s. 22-24; Claude Cahen, Osmanlılardan önce Anadolu, (çev. Erol Üyepazarcı), İstanbul 2000, s. 149-150; Mevlana Celaleddin-i Rumi, Mevlananın Mektupları,(yay. Ahmed Remzi Akyürek-M. F. Nafiz Uzluk), İstanbul 1937, s. 96; Faruk Sümer, “Selçuklu Tarihinde İğdişler”, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, sy. 35 (1985),  s. 9-23; Tuncer Baykara, “Selçuklular Devrinde İğdişlik ve Kurumu”, Belleten, LX/229(1997), s. 681-693; Ali Ekber Dihudâ, Lugatnâme, II, Tahran 1372/1993, s. 2695.

Firye mastarından türetilen iftira kelimesi, ihtilâk, uydurma, yalan ithamda bulunma, kara çalma anlamlarına gelmektedir. Bir varlığa işlemediği bir suçu yakıştırma manâsında ahlâki bir terim olan iftira, bir kimsenin suçsuz olduğunu bildiği bir şahsa suç isnat etmesi, ayrıca bu itham ile ilgili yerlere bildirmesi olarak tarif edilmektedir. İftira, Kur’ân-ı Kerîm’de, yalan, uydurmak, asılsız isnat anlamlarıyla ve kimi ibarelerde şirk, zulüm gibi manaları pekiştiren biçimlerde 59 yerde kullanılmıştır.

Bühtan, ifk, zina iftirası özel anlamıyla kazf, hakaret ve sövme içerikli şetim gibi sözcükler, iftira ile benzer kavramlar olarak karşımıza çıkmaktadır. Modern hukukta iftira ve hakaret birbirinden ayrı başlıklar altında ele alınmış; hakaret suçu için fiilin kişiyi rencide edecek özellikte olması yeterli görülürken, iftira suçu için isnadın kanunen suç niteliği taşıması dikkate alınmıştır.

Ahilik teşkilatlarının temelini meydana getiren prensiplerin Kur’ân-ı Kerim ve sünnet-i nebi etrafında fıkıh, tasavvuf ve örfe dayandığı gözlenmektedir. Ahilikte yamak ve çırakların eğitimlerinde mesleki bilgilerin yanı sıra dini, ahlâki ve toplumsal bilgilerin de verildiği dikkat çekmektedir. Ahilikte insan “eline, beline, diline sahip olarak” yüceltilmiştir. Bu üçlemenin anlamı hayırlı işler yapmak, iffetli olmak, başkalarına zarar vermeden yaşamak, şeref ve haysiyetlerine dil uzatmamaktır. Ayrıca iftiranın kendisi gibi, iftiraya giden yola yönelmek de yasaklanmıştır. Hz. Peygamber (SAV)’in şu hadis-i şerifi bu konuda şçyle buyurmaktadır:

“Zandan sakının; zira zan, sözün en yalanıdır. Başkalarının konuşmalarını dinlemeyin, mahremiyetleri araştırmayın, alış-verişte birbirinizin pazarlığını kızıştırmayın, birbirinizi çekememezlik yapmayın, birbirinize buğz etmeyin, birbirinize sırt çevirmeyin ve ey Allah’ın kulları kardeş olun!” (el-Buhârî, Kitabu’l-Edeb, 58) Ahilik teşkilatına yiğitlerin eğitimleri sürecinde ahinin uzak durması gereken zararlı davranışlar ifade edilirken iftira; dedikodu, kibir, merhametsizlik, yalan, kişinin ayıbını açığa vurma, cimrilik, koğuculuk, sözüne sadık olmama, kin, münafıklık ile birlikte sıralanmıştır.

Ahi zaviyelerinde verilen ve ağırlığı teşkil eden adâb ve erkân eğitimlerinde, yiğidi yiğitlikten, ahiyi ahilikten çıkaran davranışların başında iftiranın geldiği görülmektedir. Zira, Kur’an-ı Kerim ve Hz. Peygamber (SAV)’in hadislerini rehber edinen fütüvvetnamelere göre iftira, ahilerin içtimai hayatının en büyük afetlerinden biridir.

Ahinin mesleki hayatı ve beşeri ilişkileri doğruluk ve sadakat merkezinde şekillenmiştir. Ahinin meslek icrası sırasında ortaya çıkan kusur ve kabahatleri, ustalık alanına göre selamın kesilmesi ya da yardımdan mahrum bırakılması gibi müeyyidelerle karşılık bulmaktadır. Hz. Peygamber (SAV)’in ahlakına göre şekillenen ahilikte, iftira affı mümkün olmayan ayıplar arasında yer almıştır. Kur’an- Kerim’in kesin emirlerine ve Hz. Peygamber (SAV) ahlakına göre yaşaması arzu edilen ahilerin yaşam felsefesinde, iftiranın tüm biçim ve derecelerinin azaba neden olacağı vurgulanmıştır.

Hasan DOĞAN

KAYNAKÇA

Ebû’l Fadl Cemâluddîn Muhammed b. Mükrim b. Manzûr el-İfrîkî el-Mısrî (ö. 711/1311), Lisânü’l-Arab, “fe-ri-ye” Maddesi, Dâru Sâdır, Beyrut (t.y.), XV, 154: Ebû’l-Kâsım el-Huseyn b. Muhammed b. el-Fadl er-Râgıb el-Isfahânî (ö. 502/1108), el-Müfredâtü fî Garîbi’l-Kur’ân, el-Matbaatü’l-Meymeniyye, Mısır (t.y.), “fe-riye” Maddesi, s. 386; Oktay Yiğitbaş, “İftira Cürmü Üzerine Bir Deneme”, AD, Ankara 1967, Yıl: 58, Sayı: 11, s. 825; Hamit Dündar, “İftira Suçu ile Benzer Suçlar Üzerine Bir İnceleme”, AD, Ankara 1984, Yıl: 75, Sayı: 2, s. 292; Nevzat Aydın, “Ahîlikte İş ve Ticaret Ahlakının Hz. Peygamber’in Sünnetindeki Temel Referansları”, Bülent Ecevit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt 2, Sayı 1, 2015, s. 93-95; Ersin Kavi, “Ahilik Kurumu ve Günümüz Çalışma Yaşamındaki Psikolojik Sorunlara Yönelik Çözümler”, Emek ve Toplum, Cilt: 4, Yıl: 4, Sayı: 8, 2015, s. 109; Hasan Doğan, İslam Hukukunda İftira, TDV Yay., Ankara 2018; İlgili ayetlere örnek olarak Nisâ Suresi, 4: 112;  Ahzâb Suresi, 33: 58; Nûr Suresi, 24: 4 ve 23; Mümtehine Sûresi, 60: 12.

Hz. Adem’den sonra Kur’an’da adı geçen peygamberlerin ikincisi olup, Ahilikte terzi ve yazıcıların piri olarak kabul edilir. Müfessirlerin çoğuna göre, Hz. Nuh’un babasının dedesidir. Soy kütüğü, İdris / Ahnuh b. Yâred b. Mehlâil b. Kaynân b. Anûş b. Şit şeklinde verilmektedir.

Bazı kaynaklarda Hz. İdris’in Eski Mısır’ın başkenti Menuf’ta doğduğu, kral manasına gelen “Hermes” adını taşıdığı, Mısır’dan çıkıp yeryüzünü dolaştığı ve yine Mısır’a döndüğü; bazılarında ise Babil’de doğup büyüdüğü, çocukluk yıllarında Hz. Şit’in ilmini öğrendiği ve büyüyünce peygamber olarak görevlendirildiği yazılmaktadır. Kendisine ilahi bilgileri ihtiva eden otuz sayfa / suhuf indirilmiştir.

Hz. İdris’in çok sayıda talebesinin bulunduğu ve onun yeryüzünde yazı yazan, demiri keşfedip ondan aletler yapan, ziraatı geliştiren, deri ve kumaşlardan elbise dikip giyen, yıldızlar ve hesap ilmiyle uğraşan ilk kişi olduğu belirtilmektedir.

Mehdin ÇİFTÇİ

KAYNAKÇA

İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-târîh, I, Beyrut 1987, s. 51-52; İbn Kesîr, el-Bidâye ve’n-nihâye, I, Cize 1997, s. 234-236; Muallim Cevdet, İslam Fütüvveti ve Türk Ahîliği: İbn Battûta’ya Zeyl, (çev. Cezair Yarar), İstanbul 2008, s. 338; Cemal Anadol, Türk-İslam Medeniyetinde Ahîlik Kültürü ve Fütüvvetnâmeler, Ankara 2001, s. 103106; İsmail Yiğit, Peygamberler Tarihi, İstanbul 2004, s. 103-109;

M. Asım Köksal, Peygamberler Tarihi, I, İstanbul 2005, s. 79-84; Cağfer Karadaş, Hidayet Rehberleri Peygamberler, Bursa 2013, s. 55-56; Ömer Faruk Harman, “İdrîs”, DİA, XXI, Ankara 2000,s. 478-480.

Şanlıurfa şehir merkezinde, Debbakhane mahallesinde Dabbakhane Camii avlusunun kuzey tarafında yer aldığı için Dabbakhane Medresesi olarak da bilinmektedir. Medresenin cami avlusu kapısında bulunan Arapça kitâbesinde 1136 (1723) yılında Hacı Kasımoğlu Hacı İbrahim Efendi tarafından yaptırıldığı anlaşılmaktadır.

Medreseye, Hacı İbrahim Efendi 1139 (1726-27) tarihinde vakfiye hazırlamış, 1142 (1729) tarihinde ise vakfiyeye zeyl eklenmiştir.

Vakfiyeye göre, Dabbakhane Camii’nin kuzeyinde bulunan binaların yıkılarak arsasına bir medrese bina ettirilmiştir. Avlusunun batı tarafında, üst katta bir kubbeli dershane, altında bir oda ve bir eyvan, eyvanın bitişiğinde iki oda ve önlerinde bir havuz, kıble tarafında ise yedi adet oda ve bunların devamında iki tuvalet, bu bölümün üst katında da bir daru’l kurrrâ yaptırıldığı anlaşılmaktadır. Vakfiye şartlarına göre, Hacı İbrahim Efendi’nin oğlu Mehmed Fazlı Efendi günlük on akçeyle vakfın mütevellisi olup, daha sonraki mütevellilerin de kendi neslinden olmasını, müderrislik görevi için varsa kendi neslinden ehil birinin olmasını, yoksa âlim ve faziletli bir kişinin gece gündüz dershanede kalmak kaydıyla görevlendirmesini şart koşmuştur.

Eyvanlı, açık avlulu tipte olan İbrahimiye medresesi, kesme taşlardan iki katlı olarak inşâ edilmiştir. Halen mevcut olan Şanlıurfa medreseleri içinde iki katlı tek örnektir. Medreseye güney cephesindeki yuvarlak kemerli ana kapıdan girilip beşik tonozlu bir koridorla avluya ulaşılır. Giriş koridorunun batısında çapraz tonozla örtülü, zemini avlu zemininden 0.30 metre kadar yüksek bir eyvan yer almaktadır. Eyvanın batısında, girişi eyvanın içinden olan çapraz tonozlu odanın güney cepheye bir penceresi bulunmaktadır. Bu odanın bitişiğindeki, medrese avlusunun batısında bulunan, birer kapı ve pencere ile avluya açılan çapraz tonozlu iki oda, günümüzde tuvalet ve banyo olarak düzenlenmiştir. Medreseye giriş koridorunun doğusundaki ocaklı ve çapraz tonozlu oda, medresenin mutfağıdır. Kuzey tarafında bulunan pencere şeklindeki kemer açıklığı sonradan kapatılmıştır.

Mutfağın doğusundaki iki oda ve bir geniş salon yenidir. Bânî Hacı İbrahim Efendi’nin vakfiyesinde bahsettiği yedi oda, iki tuvalet ve üzerindeki dâru’l kurrâ olarak yapılan büyük odanın bu yapıların yerinde olduğu anlaşılmaktadır. Bugünkü büyük salonun kuzey doğusunda, eski yapıdan kalan bir oda daha vardır ki medresenin doğu hududunu da belirleyen yaklaşık 2.00 x 2.50 m boyutlarındaki beşik tonozlu bu oda, bu bölümde bugün mevcut olmayan yapılar hakkında da fikir vermektedir. Doğudaki bir yapı ile batı taraftaki odalar arasında kalan medrese avlusu 28.70 m olup, doğu batı yönünde medresenin toplam cephesi yaklaşık 35.00 m’dir. Avlunun kuzey batı köşesinde bulunan merdivenlerden medresenin üst katına çıkılmaktadır. Merdiven başında yer alan güney kuzey yönünde 4.45 x 5.00 m ölçülerindeki dikdörtgen planlı büyükçe oda yenidir. Bu odanın içinden, güney batı köşesindeki kubbeli dershaneye geçilmektedir. Dershane girişinin iç tarafında derince bir kemer vardır. Kubbeye geçişlerin pandantiflerle sağlandığı dershane, ikisi güneyde ikisi batıda, birisi doğuda, birisi de kuzeydeki odaya açılan altı pencere ile aydınlatılmıştır. Dershanenin içinden, doğusundaki diğer kubbeli mekâna geçilmektedir. Güney ve kuzey taraflarındaki iki küçük pencereyle aydınlatılmış olan 3.40 x 3.30 m ebadındaki kare planlı bu oda medresenin kütüphanesidir.

İbrahimiye (Dabbakhane) Medresesi’nde talebelere ayrılan odaların her birinde ihtiyaç halinde iki kişi kalacak ve bunların masrafları için de günde dörder akça ücret verilecektir. Talebeler tercihen şehir dışından, yoksa şehirden kabiliyetli ve bekâr olanlardan alınacaktır. Bunlar gece gündüz dersle meşgul olup, medreseye giriş çıkışları vakıf mütevellisinin bilgisi ve izni dâhilinde olacaktır. İbrahimiye Medresesinde 1317 (1899) yılında on üç, 1319 (1901) yılında on iki, 1321 (1903) yılında da on dört öğrencinin örgenim gördüğü ve bu yıllarda Hacı Ramazan Efendi’nin burada müderris olduğu belirtilmektedir. Şair Rahmi (1875-1930) bu medresede Hacı Ramazan Efendi’den(1826-1888) edebiyat ve Farsça öğrenimi görmüş, 1901’de medreseyi bitirdikten sonra 1907’de Sakıbiye Medresesi’ne müderris olmuştur.

Mehmet KURTOĞLU

KAYNAKÇA

VGMA, nr. 605, s. 201; nr. 2150, s. 2; A. Cihat Kürkçüoğlu, Şanlıurfa ili Camileri, Ankara, 2013; Mahmut Karakaş, Şanlıurfa il ve İlçelerinde Kitabeler, Ankara 2001; Kemal Kapaklı, Halep Vilayet Salnamesi Urfa Sancağı (1303/1326), Ankara 2013; M. Emin Üner, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Urfa Tarihi, Ankara 2009.

Fütüvvet ehli tavırlarıyla tanınan, Ebû İshâk İbrâhîm b. Edhem b. Mansûr Horasan’ın Belh şehrinde doğdu. Anne ve babasının hac için Mekke’de bulunduğu sırada orada doğduğunu söyleyenler de vardır. Ailesi Arap kabilelerinden Benî İcl’e veya Temîm’e mensuptur. Hakkında kaynakların verdiği bilgiler çelişkilidir. Genç yaşta zühd yoluna girmeye karar verinceye kadar Horasan’da yaşadığı anlaşılmaktadır. Memleketinden ayrılmadan önce birçok hizmetçisi bulunan zengin ve itibarlı bir ailenin çocuğu olduğuna dair kayıtlar, Belh hükümdarı veya hükümdarın oğlu ya da torunu olduğu şeklindeki rivayetlerden daha doğru görünmektedir. Sahip bulunduğu bütün dünya nimetlerinden vazgeçip zühd yolunu seçmesi sebebiyle destanlaştırılan hayatına dair bilgiler arasında önemli farklılıklar görüldüğü gibi tarihî kimliğiyle menkıbelerde anlatılan şahsiyeti arasında da ciddi uyumsuzluklar gözlenmektedir.

Kaynaklarda İbrâhim b. Edhem’in zühd yoluna girmesine sebep olan menkıbevî bazı olaylardan söz edilmekte olup bunların en meşhuru, hizmetçisi İbrâhim b. Beşşâr’ın bizzat kendisinden dinleyip naklettiği hadisedir. Buna göre İbrâhim b. Edhem gençlik çağında avlanırken iki defa, “Sen bunun için mi yaratıldın, bunu yapmakla mı emrolundun?” şeklinde gaipten bir ses duymuş, aynı sesi üçüncü defa atının sırtındaki eyerin kaşından da işitmesi üzerine bütün malını mülkünü terkedip zühd yoluna girmeye karar vermiş, Abdullah b. Mübârek’in de aralarında bulunduğu altmış kadar ilim yolcusu gençle birlikte Mekke’ye doğru yola koyulmuştur. Başlangıçta, sahip olduğu geniş imkânları geride bırakıp vatanından ayrılmak kendisine ağır gelmişse de bir daha geri dönmemek için nefsine karşı çetin bir mücadele vermiş ve kararında sebat etmeyi başarmıştır. Bu sıradaki ruh halini, “Birçok acı çektim, ancak vatanımdan ayrılmak kadar ağır geleni olmadı; nefsime karşı en şiddetli kavgayı vatan hasreti hususunda verdim” şeklinde dile getirmiştir.

Bir müddet sonra beraber yola çıktığı gruptan ayrıldığı anlaşılan İbrâhim b. Edhem çölde tek başına aylarca seyahat etmiş, menkıbeye göre bu sırada tanımadığı bir kişi ona arkadaş olup “ism-i a‘zam” duasını öğretmiştir. İbrâhim b. Edhem bu duayı okuyunca Hızır’la buluşmuş, Hızır ona ismi a‘zamı öğreten zâtın Dâvud adında bir kişi, diğer bir rivayete göre İlyas olduğunu bildirmiştir. Hücvîrî ise İbrâhim b. Edhem’e ism-i a‘zamı bizzat Hızır’ın öğrettiğini söyler. İbn Asâkir, İbrâhim b. Edhem’in Abbâsî ihtilâlcisi Ebû Müslimi Horâsânî’den kaçtığı için vatanından ayrıldığını belirtmektedir. Bu bilgi doğruysa Belh’ten 129 (747) yılı civarında ayrılmış olmalıdır.

Horasan’dan ayrıldıktan sonra Şam, Irak, Hicaz ve Rum (Anadolu) bölgelerine seyahatler yapan İbrâhim b. Edhem Mansûre (el-Masîsa), Sûr, Kayseriye (o zamanki Şam bölgesinin sahil şehri), Humus, Askalân, Beyrut, Basra, Kûfe, Mekke, Medine, Kudüs, İskenderiye, Trablus, Antakya, Tarsus, Maraş gibi şehirleri dolaşıp bostan bekçiliği, ırgatlık, değirmencilik gibi işler yaparak elinin emeğiyle geçinmeye çalışmıştır. Hayatının en az yirmi dört yılını geçirdiği Dımaşk’ta hemşehrisi Şakık-i Belhî ile karşılaştığında ona memleketinde bulamadığı huzuru Şam beldelerinde bulduğunu söylemiştir. Mekke’de iken babasının vefat ettiğini haber alınca ülkesine giderek babasının vasiyeti üzerine malını gerekli yerlere dağıttıktan sonra kendi payını da diğer vârislere bırakıp tekrar Mekke’ye dönmüştür. Bazı kaynaklara göre Belh’ten ayrılmadan önce evlenmiş, bu evlilikten bir oğlu olmuştur; Ebû İshak künyesini bu sebeple almış olmalıdır. Ancak anlaşıldığı kadarıyla daha sonra hiç evlenmemiş, bununla birlikte evlenip çoluk çocuk sahibi olmanın kendi bulunduğu durumdan daha hayırlı olduğunu da açıkça ifade etmiştir.

İbrâhim b. Edhem’in kara ve deniz seferlerine katıldığı, Bizanslılar’a karşı yapılan son deniz seferi esnasında ismi belirtilmeyen bir adada vefat ettiği kaydedilmektedir. Ölüm yılı için değişik tarihler verilmekle birlikte kaynakların çoğu 161 (778) veya 162 (779) yılını zikretmektedir. Defnedildiği yerle ilgili olarak da Şam bölgesi, Askalân, Bağdat, Bizans’a ait bir ada, Sûkîn veya Sûfenen Kalesi, Mısır, Lût kavminin helâk edildiği mahal gibi çeşitli yerler zikredilmektedir. Ancak onun, kız kardeşinin oğlu şair İbn Künâse’nin ‘’garp toprağındaki mezar’’ diye tanıttığı kabrinin Şam bölgesinde sahile yakın bir yerde bulunduğu kabul edilmektedir.

İbrâhim b. Edhem, İskenderiye’de Eslem b. Yezîd el-Cühenî’yi ziyaret ederek onun sohbetinde bulunmuş, Mekke’de Süfyân es-Sevrî ve Fudayl b. İyâz’la tanışıp kendileriyle dost olmuştur. Ayrıca Sevrî ve Evzâî ile zaman zaman mektuplaştığı anlaşılmaktadır. Bu arada Ebû Hanîfe ile de buluşmuş ve aralarında dostluk meydana gelmiştir. Hücvîrî, İbrâhim b. Edhem’in zâhir ilmini Ebû Hanîfe’den öğrendiğini söyler. Ebû Osman el-Esved, Süleyman el-Havvâs, Ebû Abdullah el-Kalânisî, Şakıki Belhî, Huzeyfe el-Mar‘aşî de İbrâhim b. Edhem’in en yakın arkadaşlarındandır. Onun sohbet meclislerinde yetişenlerden bazıları şunlardır: Ebû İshak el-Fezârî, Ali Bekkâr, Muhalled b. Hüseyin, Ebû Yûsuf el-Gasûlî, İbrâhim b. Beşşâr, Ebû İshak İbrâhim el-Herevî.

Tâbiîn ve tebeu’t-tâbiînden hadis rivayet eden İbrâhim b. Edhem’in bazı hadisleri mürsel olmakla birlikte kendisinin sika olduğu belirtilmektedir. Ebû İshak es-Sebîî, Ebû Hâzim, Katâde b. Diâme, Mâlik b. Dînâr, Muhammed b. Ziyâd el-Cumahî, Ebân b. Yezîd, A‘meş, Ebû Hanîfe, Muhammed b. Aclân, Mûsâ b. Ukbe, Evzâî, Süfyân es-Sevrî, Şakıki Belhî, Şu‘be b. Haccâc ve babası Edhem b. Mansûr’dan hadis almış, kendisinden de hizmetçisi İbrâhim b. Beşşâr, Süfyân es-Sevrî, Şakık-i Belhî, Ebû İshak el-Fezârî rivayette bulunmuştur. Hadis toplama yolunu seçmediği için az hadis rivayet etmiştir. Onun hadis toplama işine fazla rağbet etmemesinin çeşitli sebepleri vardır. Bunların başında, hadis toplamakla meşgul olurken ameli ihmal etme endişesinin geldiği söylenir. Nitekim kendisine, “Dinini korumak için ibadetin yanı sıra ilmi de ihmal etme” diyen Ebû Hanîfe’ye, “Sen de ilminle amel etmeyi ve ibadetle meşgul olmayı ihmal etme” diye cevap verdiği rivayet edilir. Süfyân es-Sevrî, İbrâhim b. Edhem’i hadis toplamadığı için tenkit etmeye kalkışınca ona, “Sen kendini ‘haddesenâ, haddesenâ’ ile meşhur ettin” diyerek karşılık vermesi hadis toplamaktan aynı zamanda riyâ korkusuyla kaçındığını gösterir.

İbrâhim b. Edhem kurduğu sohbet meclislerinde dostlarına nasihat etmiş, uzakta bulunanların sorularına cevap yazmıştır. Öğütlerinde helâl kazancın önemini vurgulaması dikkati çeker. Duasının kabul edilmesi için ne yapması gerektiğini soran birine helâl yemesini tavsiye eden İbrâhim b. Edhem, helâl kazançla çoluk çocuğun nafakasını sağlamayı yiğitlerin işi olarak görür. Ona göre en mükemmel zâhid kalbi en temiz, en samimi olan ve en fazla cömertlik yapan kişidir. Fütüvvet ehlinin tavrı olan halkın dertleriyle ilgilenerek vaktini geçirmesi ve cömertliği sebebiyle İbrahim b. Edhem akranından üstün sayılmış; Ebû Hanîfe, Süfyân es-Sevrî ve Şakıki Belhî gibi önemli zatlar tarafından övgüyle anılmıştır

Gecelerini genellikle tefekkürle geçirip çok az uyuduğu, gündüzleri ise sürekli oruç tuttuğu belirtilen İbrâhim b. Edhem zühdü farz, nâfile ve selâmet olmak üzere üç kısma ayırır. Haramdan kaçınma şeklindeki zühd farz, helâlinden olsa bile az ile yetinme şeklindeki zühd nâfiledir. Selâmet olan zühd ise şüpheli şeylerden uzak durmaktır. İbrâhim b. Edhem’in zaman zaman dağa çekilerek Allah ile ünsiyet kurmaya çalıştığı görülmekle birlikte onun zühd hayatında kendini halktan tecrit etmek gibi bir anlayışı yoktur. İnsanlara ulemâ meclislerine devam etmelerini, namazı cemaatle kılmalarını, hacca gitmelerini, cihada katılmalarını, fakat nefsin hevâsına karşı koymayı da ihmal etmemelerini tavsiye etmiştir.

Cüneydi Bağdâdî İbrahim b. Edhem için, ‘’Bu yolun bilgilerinin anahtarı İbrâhim’in elindedir’’ ifadesini kullanır. Kelâbâzî de onu, gaipten gelen bir sesle uyarıldığı için “murad” vasfına sahip olan sûfîlerden, yani Hakk’ın cezbe kuvvetiyle kendine çektiği ve içindeki halleri müşahede ettirdiği kimselerden saymakta; bu tür bir cezbeye tutulanlara önce kendi iç hallerinin gösterildiğini, ardından nefis ve maldan uzaklaştırıldıklarını belirtmektedir. Hücvîrî’ye göre İbrâhim b. Edhem Hızır tarafından yetiştirilmiştir. Mevlâna Celâleddin-i Rumî de onu “manalar denizinin yüzücüleri” olarak nitelendirdiği Bâyezid-i Bistâmî, Cüneyd-i Bağdâdî gibi sûfîlerle birlikte anar ve Ebû Hanîfe’ye uyanların din yolunu kesen eşkıyanın şerrinden, bu sûfîlere uyanların ise hilekâr nefsin tuzaklarından kurtulduğunu söyler.

Muahhar kaynaklarda İbrâhim b. Edhem’e nispet edilen, ancak babasının adıyla anılan Edhemiyye diye bir tarikattan söz edilmektedir. Ayrıca kendisi Çiştiyye tarikatı silsilesinde de yer alır; silsileye göre İbrâhim b. Edhem, Fudayl b. İyâz’ın halifesi, Huzeyfe el-Mar‘aşî’nin de mürşididir.

Ebû Nuaym, İbrâhim b. Edhem’in her cuma günü sabah ve akşam on defa okuduğu, “Merhaben biyevmi’l-mezîd ve’s-subhi’l-cedîd” diye başlayan evrâdını kaydetmiş, Kâbe’yi ziyareti sırasında terennüm ettiği, “Hecertü’l-halka turran fî hevâkâ” sözleriyle başlayan altı beyitlik münâcâtı yayımlamıştır. Onun genellikle tergıb ve terhîbe dair merfû ve mevkuf rivayetlerinden elli bir tanesi Ebû Abdullah İbn Mende tarafından bir araya getirilmiş ve Mecdî es-Seyyid İbrâhim tarafından neşredilmiştir.

Reşat ÖNGÖREN

KAYNAKÇA

Muhammed b. Hibbân, Meşâhîrü ʻulemâ’i’l-emsâr, (yay. M. Fleischhammer), Wiesbaden 1959, s. 183; Ebû Nasr Abdullah es-Serrâc, el-Lüma’, 1960, s. 219, 236, 260; Muhammed b. İbrahim Kelâbâzî, Kitâbü’t-Ta’arruf li mezhebi ehli’t-tasavvuf, Kahire 1960, s. 37, 168; Ebû Tâlib el-Mekkî, Kutü’l-kulûb, I, Kahire 1310, s. 250, 266; Ebû Abdurrahman es-Sülemî, Tabakatu’s-sûfiyye, Kahire 1986, s. 27-38; Ebû Nuaym el-Isfahânî, Hilyetü’l-evliyâ ve tabakatü’l-asfiya, Kahire 1979, VII, 367-395; VIII, 3-58, 70; Abdülkerîm el-Kuşeyrî, er-Risâle, (çev. Süleyman Uludağ), İstanbul 1981, s. 112-113; Ali b. Osman Hücvîrî, Keşfü’l-mahcûb (çev. Süleyman Uludağ), İstanbul 1982, s. 200-203; Ali b. Hasan b. Asâkir, Târîhu Medîneti Dımaşk, Amman, ts., II, 370-408; Abdurrahman İbnü’l-Cevzî, el-Kussâs ve’l-müzekkirîn, (yay. Ebû Hâcir Muhammed Zağlûl), Beyrut 1986, s. 68-69; Ferîdüddin Attâr, Tezkiretü’l-evliyâ (çev. Süleyman Uludağ), İstanbul 1991, s. 142-165; Ahmed b. Aybek ed-Dimyâtî, el-Müstefâd min Zeyli Târîhi Bağdâd (yay. M. Mevlûd Halef), Beyrut 1406/1986, s. 132134; Ahmed Eflâkı, Menâkıbü’l-’ârifîn (çev. Tahsin Yazıcı), Ankara 1995, I, 220, 471-472; Hocazâde Ahmed Hilmi, Hadîkatü’levliyâdan Silsile-i Meşâyih-i Kadiriyye, İstanbul 1318, s. 116-122; Ebü’l-Alâ el-Afîfî, et-Tasavvuf: Sevretün rû-hiyye fi’l-İslâm, İskenderiye 1963, s. 74, 82, 92, 215, 273; Ali Sâmî en-Neşşâr, Neş’etü’l-fikri’l-felsefî fi’l-İslâm, Kahire 1978, III, 407-430; E.

Ahilikte sütçülerin ve dülgerler / marangozların piri olarak kabul edilir. MÖ XVII. ve XX. yüzyıl arasında yaşadığı tahmin edilmektedir. Kur’an’da kendinden sıkça söz edilen büyük peygamberlerdendir. Kitab-ı Mukaddes’te Suriye’nin kuzeyinde bulunan Keldanilerin Ur şehrinde doğduğu belirtilmektedir (Tekvin, 11 / 28). Bazı rivayetlerde ise onun Babil medeniyetinin kurulduğu Irak’ta yaşadığı zikredilmektedir.

Hz. İbrahim’in babası Azer’dir. Kendisine peygamberlik verildikten sonra putperestlikle, özellikle ilahlık taslayan Nemrut’la mücadele etti. Yaşadığı toprakları terk ederek Kenan diyarına yerleşti. Hacer isimli eşinden İsmail, Sare’den de İshak dünyaya geldi. Eşi Hacer ile oğlu İsmail’i Mekke’ye götürmüş ve orada Kâbe’yi inşa etmiştir.

Hz. İbrahim’in öne çıkan vasıflarından biri misafirperverliğidir. Nitekim günümüzde sıkça kullanılan “Halil İbrâhim bereketi”, “Halil İbrâhim sofrası” gibi tabirler onun cömertliğinin birer işaretidir.

Ahmet TÜRKAN

KAYNAKÇA

Fütüvvetname-i Ca’fer Sâdık, (haz. M. Saffet Sarıkaya),İstanbul 2008, s. 239; Muallim Cevdet, İslam Fütüvveti ve Türk Ahiliği: İbn Battuta’ya Zeyl, (çev. Cezair Yarar), İstanbul 2008, s. 338; İsmail Yiğit, Peygamberler Tarihi, İstanbul 2004, s. 211, 214-215, 223, 228; Cağfer Karadaş, Hidayet Rehberleri Peygamberler, Bursa 2013, s. 70-73; Mustafa Baktır, “Kur’an’da Tanıtılan Model Şahsiyet Hz. İbrâhim (a.s.)”, I. Hz. İbrâhim Sempozyumu Bildirileri 17-18 Ekim 1997, Şanlıurfa 2007, s. 66-67, 73; Ali İhsan Yitik, “Paylaşılamayan Ata: Hz. İbrâhim”, Bütün Yönleriyle Yahudilik Sempozyumu 18-19 Şubat 2012, Dinler Tarihi Araştırmaları VIII, Ankara 2012, s. 545, 547; Ömer Faruk Harman, “İbrâhim”, DİA, XXI, Ankara 2000, s. 267.

Konya’da İbn Kalemşah olarak da bilinen Kalemşahoğlu Ahi Taceddin tarafından XIII. yüzyıl sonlarında yaptırıldı. İbn Battûta, Konya’nın en büyük Ahi Tekkesi olduğunu ifade ettiği bu tesiste misafir edilmişti. Konya Kadısı İbn Kalemşah, aynı zamanda Ahi ileri gelenlerinden olup bu dergâhın postnişinliğini yapıyordu. Büyük bir yapı olmasına rağmen Osmanlı arşiv belgelerinde adı nedense tekke veya zaviye olarak geçmemektedir. Mabet bölümü olan Kadı Kalemşah Mahallesi Mescidi, Gazialemşah Mahallesi Mescidi olarak günümüzde de ayaktadır. Sonradan ihdas edildiği sanılan Kalemşah Medresesi de aynı yapının bir parçası olarak XX. yüzyıl başlarına kadar gelmiştir. Kubbeli İbn Kalemşah Dergâhı medreseyle birlikte Cumhuriyet’in ilk yıllarında metrûk hale gelmiş ve yıkılmıştır.

Yusuf KÜÇÜKDAĞ

KAYNAKÇA

İbn Battuta,  Seyahatname, (çev. A. Sait Aykut), İstanbul 2004, s. 412-413, s. 412-413; İbrahim Hakkı Konyalı, Âbideleri ve Kitabeleri ile Konya Tarihi, Konya 1964,  s. 360-361; Mehmet Önder, Mevlâna Şehri Konya, Ankara 1971, s. 154.

İbn Battûta’nın Konya’ya geldiği sırada bu beldenin kadısı olan İbn Kalemşah’ın adı Eflâkî’de “Ahi Taceddin Kalemşah” olarak geçer. XIV. yüzyılın ilk çeyreğinde Konyadaki Ahilerin başı ve Ahiler için yaptırdığı dergâhın şeyhiydi. Misafirperverliğiyle ün yapan İbn Kalemşah hayırsever biriydi. Konya’da günümüzde Gazialemşah olarak bilinen, belgelerde daha çok “Kadı Kalemşah” şeklinde geçen mahallede onun adını taşıyan bir mescid, dergâh ve medrese mevcuttu. Günümüzde Mader-i Mevlâna veya Aktekke olarak bilinen Karaman Mevlevihanesi, başlangıçta İbn Kalemşah tarafından Ahi Tekkesi olarak yaptırılmış ve adına “Kalemî Zaviyesi” denmişti. Daha sonra bazı ilaveler yapılarak mevlevihaneye dönüştürülmüştü. Bununla birlikte XVI. yüzyıl başlarında bile Kalemi Zaviyesi ayakta idi. Harap hale geldiğinden vakıfları 1530’da Piri Halife Camii’ne bağlanmıştı.

Yusuf KÜÇÜKDAĞ

KAYNAKÇA

Ahmet Eflâkî, Âriflerin Menkıbeleri, (çev. Tahsin Yazıcı), II, İstanbul 1973, 336-337; İbn Battûta,  Seyahatnâme, (çev: A. Sait Aykut ), İstanbul 2004, s. 412-413; Fatih Devrinde Karaman Eyaleti Vakıfları Fihristi, (haz. Feridun Nâfiz Uzluk), Ankara 1958, s. 31; 888/1483 Tarihli Karaman Eyaleti Vakıf Tahrir Defteri, haz. Fahri Coşkun, İÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk İktisat Tarihi Anabilim Dalı Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 1996, s. 8384; 387 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Karaman ve Rûm Defteri (937/1530), Tıpkı Basım, I, Ankara 1996, s. 109, s. 120; İbrahim Hakkı Konyalı, Âbideleri ve Kitâbeleri ile Karaman Tarihi, Ermenek ve Mut Âbideleri, İstanbul 1967, s. 229-254.

Mehmet Şeker tarafından kaleme alınan ve yayımlanan bu eser (Ankara 2001), İbn Battûta’nın gözlem ve tespitlerine göre Anadolu’nun sosyal, kültürel, ekonomik, siyasî ve folklorik hayatı ile ilgili bilgiler sunar.

İbn Battûta, dolaştığı Anadolu coğrafyasında yerleşim bölgelerini fizikî özellikleriyle tanıtırken, Ahilerin gelenek ve göreneklerine duyduğu hayranlığı gizleyememiştir. İbn Battûta, Anadolu’da Ahi tekke ve zaviyelerini ziyaret etmiş, hatta her gittiği bölgede özellikle bu kuruluşları bulup ahilerle karşılaşmaya gayret göstermiştir. Onların misafirperverliklerine özellikle vurgu yapan İbn Battûta, Denizli’de Ahilerin zaviyelerine gelen misafirleri ve yolcuları ağırlama konusunda âdeta birbirleriyle yarıştıklarına dikkati çeker. Ayrıca İbn Battûta’nın ifadelerinden Ahilerin, ibadetlerine düşkün kimseler oldukları, mübarek gün ve gecelerde bir araya geldikleri ve merasimlerini icra ettikleri, Cuma namazlarını yerleşim merkezinin en büyük mescidinde kıldıkları, bayram namazlarından önce mezarlığı ziyaret ettikleri, daha sonra namaz için mescide geçtikleri, namazdan sonra kurbanlar kesip, mükellef sofralarda yemek yedikleri, Cuma gecesi ve Aşure günlerinde dergâh ve zaviyelerde toplanarak zikir, vaaz ve Kur’an tilaveti ettiklerini ifade etmektedir.

İbn Battûta’nın notlarından hareketle Şeker, Ahilerin üstün ahlakî özelliklerine de dikkati çeker. Buna göre, Ahiler sadece misafire ikramda bulunan cömert insanlar değil, aynı zamanda kötülere ve kötülüklerle de mücadele eden ve huzurlu ve güvenli bir toplum oluşturma gayretinde olan insanlar olduklarının altını çizer.

Ahilerin giyim-kuşamları hakkında Şeker, İbn Battûta’nın da notlarına dayanarak Anadolu’daki Ahilere ait özel bir kıyafet olmadığını ancak sadece başlarına giydikleri külahın ortak bir başlık olabileceğini ifade eder. Ancak Ahiler, çok süslü elbiseler giymekten kaçınmışlardır. Sofîler nasıl hırka giyiyorsa Ahiler de şalvar giymektedir. Ahiler arasında derece farkı olabileceği konusuna değinen Şeker, Sivas’ta Bıçakçı Ahilerine değil de Ahi Çelebi zaviyesine misafir olmayı tercih eden İbn Battûta’nın “Ahî Çelebi, rütbeten Bıçakçı Ahî’nin fevkindendir” ifadesinden hareketle Ahi reislerinin halk arasında farklı itibara sahip oldukları ve zaviye mensubu sayısına göre halk tarafından farklı derecelerde değerlendirildiği yorumunu yapmaktadır.

İbn Battûta’nın vermiş olduğu bilgiler, XIV. yüzyıl Anadolu coğrafyasını ve Anadolu insanını tanımamıza yardımcı olurken, Ahilik teşkilatına da ışık tutmaktadır. Anadolu’nun Türkleşmesi ve İslâmlaşmasında önemli rol oynayan Ahilik müessesesi, mensuplarının taşıdıkları üstün ahlâkî özellikleri ve içinde yaşadıkları toplumun huzuru ve güvenliği için gösterdikleri gayretleri sayesinde, İbn Battûta’nın övgüsüne mazhar olmuştur.

Huzeyfe ALKAN

Ortaçağ’ın en büyük Müslüman seyyahı olan ve seyahatnamesinde XIV. yüzyılda Anadolu’daki Ahiler ile ilgili önemli bilgiler veren İbn Battûta, 17 Receb 703’te (24 Şubat 1304) Fas’ın Tanca şehrinde doğdu. Ailesi Berberî Levâte kabilesine mensup olup Berka’dan buraya göç etmiştir. İbn Battûta’dan bahseden en eski müellifler Lisânüddin İbnü’l-Hatîb, İbn Hacer el-Askalânî ve İbn Haldûn olmakla beraber. onun hayatı ve şahsiyeti hakkındaki bilgilerin ana kaynağı kendi seyahatnâmesidir.

Türkler’in, Moğollar’ın, Maldivliler’in hükümdarlarıyla tanışan İbn Battûta birçok ülkede kadılık makamına getirilmiş, Farsça ve Türkçe bilmesi ve yolculuklarında çeşitli siyasî tecrübeler kazanması dolayısıyla kendisine bazı diplomatik görevler verilmiştir. Derviş gibi giyinmesi ve dervişçe davranması sebebiyle de halk ve ulemâ tarafından seviliyordu. İbn Battûta, sûfîlere ve zâhidlere duyduğu yakınlık dolayısıyla onların sözlerini ezberlemiştir. Sıradan biri gibi görünmesine rağmen üslubunda olağan üstü renklilik ve sarsıcılık hâkimdir. Zaman zaman bazı sözlere inanmadığını belirtse de itimat ettiği birinden gelen rivayeti asla reddetmez. İbn Battûta bazan küffara karşı cihada katılmış, bazan da kendini nimetlerden uzak tutarak bir zâhid gibi yaşamıştır. Bütün malını elden çıkarıp Şeyh Kemâleddin Abdullah el-Gârî’nin tekkesine girmiş, fakat kendi ifadesiyle hayat onu tekrar maceraların kucağına atmıştır.

Seyahatnâmeden öğrenildiğine göre İbn Battûta, Mağrib Sultanı Ebû Saîd el-Merînî döneminde 2 Receb 725’te (14 Haziran 1325) Tanca’dan hac niyetiyle yola çıktığında henüz yirmi iki yaşındaydı. Kuzey Afrika sahillerini takip ederek 1 Cemaziyelevvel 726’da (5 Nisan 1326) İskenderiye’ye vardı. Burada Şeyh Burhâneddin el-A‘rec’in telkiniyle kendisinde Hint, Sind ve Çin gibi doğu memleketlerini görme hevesi uyandı. İskenderiye’den Kahire’ye, oradan Yukarı Mısır’a (Saîd) gitti ve Şeyh Ebü’l-Hasan eş-Şâzelî’nin Humeyserâ’daki kabrini ziyaret etti. Yukarı Mısır’dan deniz yoluyla Cidde’ye geçmek için Kızıldeniz kıyısındaki Ayzâb Limanı’na indiyse de bölgedeki siyasî karışıklıktan ötürü Kahire’ye dönmek zorunda kaldı. Burada dikkat çeken hususların biri Ayzâb Limanı’nın milletlerarası statüye sahip olduğunu tespit etmesi, bir diğeri Mısır Memlükleri’ni “Etrâk” diye anması ve Memlük hâkimiyet alanını Anadolu gibi “Türk ülkesi” tabiriyle tanıtmasıdır. Kahire’de fazla kalmayan İbn Battûta 15 Şaban’da (17 Temmuz) Suriye’ye doğru yola çıktı ve Kudüs, Aclûn, Akkâ, Sûr, Sayda, Taberiye ve Antakya gibi şehirleri dolaştıktan sonra 9 Ramazan’da (9 Ağustos) Dımaşk’a varıp ramazanı burada geçirdi.

İbn Battûta şevval ayında (eylül) Dımaşk’tan hareket eden kafileyle Hicaz’a gitti ve ilk haccını ifa etti. 20 Zilhicce’de (17 Kasım) Mekke’den Irak’a yönelerek Kadisiye, Necef, Bağdat, Basra, Übülle, Abadan, Şüster (Tüster) yoluyla İsfahan’a vardı. Şeyh Kutbeddin Hüseyin b. Şemseddin Muhammed er-Recâ’nın elinden tarikat tacı giydikten sonra Şiraz’a geçti ve orada Şeyh Mecdüddin İsmâil b. Muhammed’in derslerine devam etti. Şeyh Mecdüddin’in İlhanlı Hükümdarı Muhammed Hudâbende’yi (Olcaytu Han 1314-1316) etkilemesi ve onun Şiîlik’ten Sünnîliğe geçmesine vesile olmasıyla ilgili anekdotları, bu bölgenin evvelce çok yoğun bir Sünnî nüfusu barındırmaktayken zamanla Şiîleşmesi hususunda bilgi vermesi açısından İran tarihi için son derece önemlidir. Yine bu bölümde verdiği, Emîr Çoban’ın siyasî ihtirasları uğruna girdiği macera, dönemin üç süper gücü olan Altın Orda, İlhanlılar ve Memlükler arasında cereyan eden diplomatik ilişkiler ve Ebû Saîd Bahadır Han’ın ölümünden sonra İlhanlı topraklarının paylaşılmasıyla ilgili bilgiler de çok değerlidir. İran’dan Bağdat’a ve arkasından Kuzey Irak’a yönelerek Sâmerrâ ve Tikrît üzerinden Cezîre-i İbn Ömer’i, ardından Nusaybin, Sincar ve Mardin’i gezdi. Bu arada Artukoğulları’ndan Gâzî el-Melikü’sSâlih’ten övgüyle bahseder ve sultanın Mardin’de medrese, zâviye ve aşhâneler açtırarak halkının hoşnutluğunu kazandığını bildirir. Daha sonra tekrar Bağdat’a döndü ve 727-730 (1327-1330) yılları arasında üç defa hacca gitti.

730 (1330) yılında Cidde’den Kızıldeniz’e açılan seyyah, fırtınalı bir yolculuktan sonra Yemen’in Zebîd şehrine ulaştı. Cebele, Taiz, San‘a ve Aden’i dolaşarak Resûlî Hükümdarı Nûreddin Ali b. Dâvûd ile görüştü ve Aden Limanı’ndan hareket edip Doğu Afrika sahillerini kapsayan gezilerine başladı. Evvelâ Zeyla‘ ve Makdişu’ya (Somali), ardından Mombasa (Kenya) ve Kilve (Tanzanya) limanlarına uzanıp deniz yoluyla Yemen’in Zafâr Limanı’na döndü ve bugünkü Uman sınırları içinde kalan Nezve’ye geçerek Sultan Ebû Muhammed b. Nebhân’ı ziyaret etti. Bu bölümde, Hint Okyanusu’na bakan Kalhat gibi Yemen ve Uman şehirlerinin ve Doğu Afrika sahilindeki Kilve ile Makdişu’nun milletlerarası deniz ticaretinde çok ileri bir seviyede olduğunu söyler. Uman’dan sonra Hürmüz Limanı’na geçerek Sîrâf gibi Basra körfezinin İran kıyısındaki bölgeleri gezip tekrar Arabistan’a döndü ve 732 (1332) yılında beşinci haccını ifa etti.

Haccını eda ettikten sonra Hindistan’a gitmek niyetiyle Cidde Limanı’ndan denize açılan İbn Battûta, Kızıldeniz’de yakalandığı fırtına sebebiyle Ayzâb yakınlarındaki Re’süddevâir burnunda karaya çıktı ve Nil boyunca ilerleyerek Kahire’ye vardı; oradan Gazze’ye giderek Kudüs, Remle, Akkâ yoluyla Lazkiye’ye ulaştı ve bir Ceneviz gemisine binip “Türkiye”ye doğru hareket etti. Alâiye’ye (Alanya) vardıktan sonra Anadolu’yu gezmeye başladı. Antalya, Isparta, Eğridir, Denizli, Tavas, Muğla, Milas ve Barçın’a uzandı, ardından Konya-Erzurum seyahati yaptı. Barçın’dan sonra Konya’ya geçmesi bazı araştırmacıları hayrete düşürmüş, bu güzergâhta hiç dolaşmadığı, hatta sadece işittiklerini anlattığı tarzında bir te’vil yapılmıştır. Ancak bu karışıklık, yani Erzurum’dan ansızın tekrar batıya Birgi’ye gelmesi adı geçen bölgelerde seyahat edilmediği şeklinde yorumlanamaz; bu belki de kâtip Ebû Abdullah İbn Cüzey el-Kelbî’nin tasnifinden kaynaklanan bir hatadır. Eretnaoğulları’na bağlı alanları gezerken Kayseri’de, İlhanlı hükümdarının vekili olarak hareket ettiğini söylediği Alâeddin Eretna’nın hanımıyla görüştü. Konya’ya uğraması münasebetiyle de Mevlâna’dan “şair şeyh” olarak bahseder. Birgi’den çıkarak Ayasuluk, İzmir, Manisa, Bursa üzerinden İznik’e gider ve Umur Bey’in Haçlılar’la yaptığı savaşa temas ettikten sonra Osmanlılar’ın komşu beylikler arasındaki saygın konumunu anlatır. Anadolu’nun o günkü siyasî durumu, ticarî kapasitesi, Ahîlik müessesesi, Hanefîliğin yaygın ve hâkim mezhep oluşuna dair geniş bilgi verir. Daha sonra Mekece üzerinden Sakarya vadisini geçerek, Geyve, Göynük, Bolu, Kastamonu yoluyla vardığı Sinop’tan denize açılarak Kırım’ın Kerç Limanı’na çıkar.

Karadeniz’in kuzeyinde Deştikıpçak’ı gezerek Sultan Muhammed Özbek Han ile görüşen İbn Battûta, bugünkü Kazan şehri civarında bulunan eski Bulgar şehrine varmış, “Arzızulumât”a (karanlıklar ülkesi, Sibirya) ulaşamadığını belirterek orası hakkında duyduklarını nakletmekle yetinmiştir. 10 Şevval 732’de (5 Temmuz 1332) Bizans imparatorunun kızı ve Özbek Han’ın üçüncü hatunu olan Beylûn’un kafilesine katılarak Ükek, Sûdak (Suğdak), Baba Saltuk (Dobruca ?) üzerinden yaklaşık bir ayda İstanbul’a gelen seyyah İmparator III. Andronikos Palaiologos ile görüşür; fakat herhalde adını unutmuş olacak ki ondan “Tekfûr b. Circîs” şeklinde bahseder. İstanbul’dan tekrar Deştikıpçak’a dönerek Özbek Han’ın ülkesini Çin’e bağlayan ticaret yoluyla Ural nehrinin Hazar’a kavuştuğu yerdeki Saraycuk şehrine varır; sonra da kırk gün süren bir yolculukla Türkler’in en güzel şehri diye nitelendirdiği Hârizm’e (Ürgenç) ulaşır. Burada Emîr Kutlu Demür ile görüşür ve eşi Türâbek Hatun’dan hediyeler alır. Ardından Ceyhun’un kuzeydoğusundan geçerek Kât (Kâs) ve Vâbkent üzerinden gittiği Buhara’da Hanefî fakihi Sadrüşşerîa ile tanışıp Buhârî ve Şeyh Seyfeddin el-Bâharzî’nin kabirlerini ziyaret eder. Buradan Nahşeb yoluyla Semerkant’a geçen İbn Battûta bu seyahati sırasında Çağatay Hanı Tarmaşirin’le de konuşur; eserinde Tarmaşirin’in diğer Moğol asilzadeleri karşısındaki durumu vb. konular ayrıntılı bir şekilde işlenmektedir (III, 27-32). Daha sonra Horasan’ın en büyük şehri olan Herat’a ve arkasından Câm, Tûs, Serahs, Bistâm şehirlerini dolaşıp doğuya dönerek Hindukuş dağlarına uzanır; oradan da Gazne-Kâbil yoluyla 1 Muharrem 734’te (12 Eylül 1333) İndus vadisine gider. Buradan Delhi Türk Sultanlığı topraklarına girer ve 17 Safer 743 (22 Temmuz 1342) tarihine kadar Sultan Muhammed b. Tuğluk’un himayesiyle Delhi’de kalarak onun arzusu üzerine yedi yıldan fazla kadılık hizmetinde bulunur. er-Rihle’de Delhi Sultanlığı’nın siyasî tarihi, malî vaziyeti, istihbarat servisi, ulak sistemi gibi konularda etraflıca bilgi vermiştir.

Delhi’den ayrıldıktan sonra güneye uzanan İbn Battûta Barcelure, Mangalore, Dehfetten gibi güneybatı sahil şehirlerinden geçerek Kaliküt’e varır. Aslında sultan onu Çin’e sefir olarak göndermiş, fakat İbn Battûta savaşlardan, fırtınalardan ve gezme tutkusundan başını kaldıramamıştır. Malabar sahillerindeki Müslümanların ticarî hayatlarının son derece faal olduğunu belirten seyyah buradan halkının dindar, halim selim insanlar olduğunu, ancak kadınlarının gereğince örtünmediklerini söylediği Maldiv adalarına geçer; âdetlerine ve ticarî geleneklerine ilişkin dikkat çekici bilgiler verir. Maldiv’de bir buçuk yıl kalır ve yine kadılık yapar. Daha sonra Seylan adasına gidip Serendib dağına çıkarak Hz. Âdem’e ait olduğu söylenen ayak izini görür; eserinde gerek Hint dinlerine, gerekse semavî dinlere mensup insanların kutsal saydığı bu ziyaretgâh üzerine dinler tarihi bakımından ilgi çekici açıklamalar yapar. Buradan ayrıldığında Bengladeş kıyılarına geçer, ülkenin tarihi ve komşu bölgelerle münasebeti hakkında bilgi verir. Daha sonra Berehnegar ülkesine geldiğini, başka toplumlarda görülmeyen garip âdetlerin bu kavimde bulunduğunu anlatır. İlk zamanlarda bazı araştırmacılar tarafından uydurmacılıkla suçlanmışsa da sonraki çalışmalarda bu ülkenin Andaman olabileceği söylenmiştir. Buradan Cava’ya, arkasından Sumatra’ya geçer ve Malaka Boğazı’ndan dönerek Kakula (Malezya; Kuala Terenganu) Limanı’na ulaşır. Tekrar denize açıldığında bir aydan uzun bir süre karaya çıkamaz ve nihayet bazılarınca efsanevî sayılan Tavâlisî ülkesine varır. Türkçe konuşan bir prenses tarafından yönetildiğini söylediği Tavâlisî ülkesinden Çin’e açılır ve on yedi günde Zeytûn (Tsiatung) Limanı’na varır; resmî görevli olması münasebetiyle el üstünde tutularak Hanbalık’a (Pekin) götürülür. Çin’de hâkimiyet kuran Moğol hânedanının Müslüman tâcirlere iyi davrandığını söyler; kâğıt paradan ve Çin bürokrasisinden, ayrıca Çinliler’in resim ve seramikteki ustalıkları ile ipek ticaretinden bahseder. Çin’den ayrılıp tekrar Sumatra’ya ve oradan Cava’ya geçen İbn Battûta

Malabar kıyılarına yöneldikten sonra Basra körfezine gelir; Bağdat-Suriye yoluyla Mısır’a varır ve oradan da Hicaz’a geçerek altıncı haccını ifa ettikten sonra (749/1349) tekrar Mısır’a döner ve İskenderiye’den gemiyle 750 yılının Safer ayında (Mayıs 1349) Tunus’a gider; oradan Sardunya adasına geçer ve sonra geldiği Cagliari Limanı’ndan Cezayir’e doğru tekrar denize açılarak Tenes’te karaya çıkar. 750 Şâbanının sonunda (Kasım 1349) Fas’a varan ve Sultan Ebû İnân el-Merînî tarafından kabul edilen İbn Battûta böylece seyahatinin birinci kısmını bitirir. Seyahatnâmenin bu kısmında Merînî Devleti ve Sultan Ebû İnân biraz abartılı şekilde övülmekle birlikte ülkede yapılan sosyal hizmetlerin ve imar faaliyetlerinin gerçekten çok yüksek bir seviyede olduğu bilinmektedir.

Doğudan döndükten sonra Fas’ta bir süre kalan İbn Battûta Endülüs’e geçip Marbella, Mâleka (Malaga), Hamma yoluyla Gırnata’ya (Granada) varır ve aynı yoldan geri dönerek Merakeş’e geçer. Bu seyahatle ilgili yazdıklarında dikkati çeken husus Merînîler’in Endülüs’e olan yoğun ilgileridir; girdikleri savaşlar, inşa yahut tamir ettikleri kaleler vb. uzun uzun anlatılmaktadır. Tekrar seyahat arzusuyla yollara düşen seyyah Mali’ye yönelir ve Büyük Sahrâ’yı kuzeybatıdan güneydoğuya doğru geçerek Nijer’e gidip Mense Süleyman ile görüşür; ancak daha içerilere girmeden Merînî sultanından gelen bir emirle 754 Zilkadesinde (Aralık 1353) Fas’a dönmek zorunda kalır. Yolculuğunun bu son kısmında İç Batı Afrika hakkında çok önemli bilgiler vermektedir.

İbn Battûta yurduna döndüğünde gezdiği uzak ülkelerden, gördüğü garip olaylardan bahsedince sözleri alayla karşılanmış ve pek çok şeyi uydurduğu sanılmıştır. Gırnata’da görüştüğü Ebü’l-Berekât el-Billîfîkî de onun asılsız haberler naklettiğini ileri sürmüştür. Seyyahın yola çıkarken derin bir kültüre sahip olmadığı ileri sürülse de gerek seyahat sırasında aldığı icâzetler ve her sahada öğrendiği yeni bilgiler, gerekse önceki müelliflerin verdiği bilgileri güncelleştirme çabası onu tecrübeli bir âlim haline getirmiş ve yurduna döndüğünde seçkin bir danışman olarak sultanın meclisinde yer almasını sağlamıştır.

İbn Battûta, Marko Polo ile birlikte Ortaçağ’ın en büyük iki seyyahından biridir ve hatta çok daha geniş bir alanı gezmesi, üç kıtada en önemli kültür merkezlerine ulaşması sebebiyle onu geride bırakmıştır. Ayrıca İbn Battûta gezdiği birçok ülkede sosyal hayata karışmış, evlilikler yapmış ve hâtıralarını hiçbir şüpheye yer bırakmadan güvenilir birine yazdırmıştır. Halbuki Marko Polo’nun seyahatnâmesine birçok hayalî hikâye katıldığı bilinen bir husustur. Ayrıntıları asla ihmal etmeyen İbn Battûta eserinde insan unsuruna en fazla yer veren seyyahtır. Çeşitli milletlerin giyim kuşamı, âdetleri ve inançları hususunda ayrıntılara inmesi bazı araştırmacılar tarafından ilk antropologlardan, bazılarınca da ilk etnologlardan sayılmasına yol açmıştır. İbn Battûta, gezdiği ülkelerin coğrafyası ve ekonomisi hakkında da ayrıntılı bilgiler verir. Fakat klasik bir coğrafyacı olmadığı için mesafeleri belirtmemiş, sadece yolculuğunun kaç gün tuttuğunu kaydetmiştir. İncelediği ana unsur insan olduğundan pek çok şehri “binaları sağlam, mescidi küçük” yahut “köhne bir kapısı var, kalenin iç kısmı boş” tarzında klişe cümlelerle geçiştirmiştir. Literatürde er-Rihletü İbn Battûta adıyla bilinen eser, seyyahın kısa aralıklarla yirmi sekiz küsur yıl süren gezilerini kâtip İbn Cüzey el-Kelbî’ye ham metin olarak aktarması ve onun da bazan ihtisar edip bazan küçük ilavelerde bulunmasıyla meydana gelmiştir. Kitabın dili genelde sadedir;

Kitabın dikkat çekici bir yönü de çeşitli beldeler hakkında azımsanmayacak sayıda beyit ihtiva etmesidir. Seyahatnâme, bazı devlet ve müesseselerin karanlık kalan yönlerini aydınlatma hususunda önem taşımakla beraber tarih açısından bütünüyle güvenilir bir kaynak değildir. Meselâ müellif Hârizmşah Muhammed ile oğlu Celâleddin’i karıştırmakta ve ilk seyahatine ait bazı bilgileri ikinci seyahatinde görmüş gibi anlatmaktadır.

Avrupa hariç neredeyse eski dünyanın tamamını gezen İbn Battûta’nın dönemi, dolaştığı ülkelerin çoğunda Türkler’in ve Moğollar’ın hâkim olması sebebiyle bir Türk-Moğol asrı sayılabilir. Dünyanın yedi büyük hükümdarı arasında ilk sıraya koyduğu Ebû İnân el-Merînî hariç diğerleri Türk veya Moğol asıllıdır; dolayısıyla verdiği bilgiler bu milletlerin tarihi açısından çok önemlidir. er-Rihle’de Anadolu’nun o günkü durumu hakkında ayrıntılı bilgi vardır ve eser beyliklerin iç ihtilâfları, Umur Bey’e karşı düzenlenen Haçlı saldırısı, Alanya’nın milletlerarası bir liman oluşu, Germiyanoğulları’na karşı duyulan güvensizlik, Eretna Devleti’nin refah seviyesi, Sinop’un stratejik değeri, Erzurum ve Erzincan’da birbirleriyle çarpışan Türkmen kabileleri, Anadolu genelinde Hanefî mezhebinin yaygın oluşu, İlhanlılar’ın Anadolu siyaseti, Çobanoğulları, Ahîliğin yükselişi vb. hakkında birinci el kaynaklardandır. İbn Fazlullah el-Ömerî ve Kalkaşendî gibi Arap kaynaklarında da Anadolu’ya dair kayda değer bilgiler yer alır, fakat bunlar İbn Battûta kadar zengin değildir. Eserde kullanılan Türkçe kelimeler ise henüz incelenmemiştir. Seyahatnamede Türkçe’nin tarihî gelişimine az da olsa ışık tutacak bir hayli kelime bulunmaktadır.

Sosyal hayat, âdetler, inançlar ve töreler hakkında çok zengin malzeme ihtiva eden er-Rihle antropoloji açısından da değerli bir kaynaktır. Çünkü eserde yemek tariflerinden bayram ve matem giysilerine, siyasetten tasavvufa kadar o dönemin insanıyla ilgili her konuda bilgi verilmiştir. Gerek A. L. Sarton gibi bilim tarihçileri gerekse H. A. R. Gibb gibi mütercimaraştırmacılar er-Rihle’nin bu ansiklopedik yönüne dikkat çekmişlerdir. Abdullah Abdülganî Gânim ise İbn Battûta’yı ilk antropologlardan saymaktadır. Gânim’in de belirttiği gibi er-Rihle’nin verileri âdetler, ekonomi ve hukukî uygulamalar bakımından ele alındığında ortaya ayrıntılı ve çok renkli bir dünya tablosu çıkmaktadır.

İbn Battûta sosyal statüyle ilgili sembollere de temas etmiştir. Çin’de tâcirler kazandıkları altını özel boyutlarda eriterek evlerinin kapısına asmakta, beş kalıp altını olan tâcir parmağına tek yüzük, on kalıp altını olan ise iki yüzük takmaktadır. Maldiv kadınlarının giyim kuşamı, evlilik âdetleri ayrıntı biçimde anlatılır. Onu en çok şaşırtan hususlardan biri de Türk kadınlarının statüsüdür. Anadolu’da kadınlar tıpkı bir akıncı gibi at koşturmakta, pazar ticaretinde ön sıraları tutmaktadır. Özbek Han’ın ülkesinde asilzade hanımları sosyal etkinliklerde kocalarından aşağı kalmamaktadır. Onun antropolojik mülâhazalarının en önemlisi anaerkil düzene işaret ettiği yerlerdir. İç Batı Afrika’daki Müslüman zencilerin bazı bölgelerde kurdukları düzen tamamen anaerkil esaslara dayanmaktadır. Nesep ve miras işlerinde anne ve annenin ailesi belirleyici konumdadır ve orada erkekler babalarına değil anneleriyle dayılarına nispet edilmektedir.

er-Rihle’de ticaret kültürüyle ilgili olarak ahî birliklerine temas edilmiş, bunların Kırım’dan Konya’ya, Alanya’dan Sivas’a uzanan siyasî ve ticarî etkinliğine dair ayrıntılı bilgiler verilmiştir. Ona göre Ahîlik Mısır’daki fütüvvet sistemine benzemektedir. Bu düzenin bir benzeri de İsfahan’da mevcuttur. Ahî kelimesinin Arapça “ah”tan geldiğini ve “ahî” tarzında okunması gerektiğini savunanlar İbn Battûta’yı şahit göstermişlerse de eserde buna dair hiçbir işaret yoktur. İbn Battûta, söz konusu kelimeyi Arapça “ahî”ye anlam bakımından değil şekil açısından benzeterek izaha çalışmıştır.

Çin’de bütün iktisadî faaliyetlerin kâğıda bağlandığını, para hükmündeki kâğıt parçalarının yıpranması veya yırtılması durumunda büyük darphâneye getirilerek değiştirildiğini anlatır. Maldivliler’in ve Koko’daki Afrikalılar’ın mübâdele aracı “veda‘” denilen deniz kabuklarıdır. Bu adalarda büyük memurlara maaş olarak pirinç ödenmektedir. er-Rihle’yi ilginç kılan hususlardan biri de seyyahın gezdiği ülkelerdeki dinar ve dirhemleri Mağrib ve Mısır dinar ve dirhemleriyle mukayese etmesidir. Böylece çeşitli ülkelerin para birimlerinin gerçek alım gücünü karşılaştırmalı biçimde verir.

Türkçeye çevrilen (mesela bk. İbn Battûta Seyahatnâmesi, çev. A. Sait Aykut, I-II, İstanbul 2004) er-Rihle üzerine yapılan en zengin şerh çeviri Gibb’e aittir (The Travels of Ibn Battuta, I-III, Cambridge 1958-1971).

A. Sait AYKUT

Belli bir disiplinde çalışmaya başlamak için önce ilgili alanda üretilmiş çalışmalar okunur. Tarih eğitimi alanında da bu geçerlidir. Ancak tarih eğitimi alanında Adem Aldemir tarafından Turkish Studies dergisinin 7. cildi, 4. sayısında yayınlanmış olan “Türkiye’de Tarih Öğretimi Hakkında Yayımlanmış Makaleler: Bir Bibliyografya Denemesi” adlı çalışma dışında bir çalışmaya tesadüf edilmemiştir. Kaldı ki bu çalışma da bir hayli eksik durumdadır. Bu amaçla periyodik akademik yayınlarda (dergiler) Türkçe yayınlanmış makalelerin tam künyelerine yer vermeye çalışılmıştır. Çalışmanın amacı, tarih eğitimi alanında çalışanlara derli toplu bir literatür kaynağı sunabilmektir.

Bu araştırmada tarama yöntemi kullanılmıştır. Çalışmaya konu eserlerin Türkçe makale olmasına dikkat edilmiştir. Buna Türkçeye çevirisi yapılanlar dahil edilmiştir. Sempozyum tam metin bildirileri ve kitap bölümleri bu çalışmanın dışında tutulmuştur. Verilerin elde edilmesinde hem internette tarama yapılmış, hem periyodik basılı yayınlar taranmış hem de alanda pek çok yayın sahibi olan akademisyenlere mail aracılığı ile ulaşılarak gözden kaçan makalelerin tamamlanması yoluna gidilmiştir. Olabildiğince kapsam geçerliliği yüksek bir çalışma olmasına dikkat edilmişse de mutlaka gözden kaçan eksiklikler olabilecektir.

KAYNAKLAR

Acun,  F.  (2012).  Yakın  Dönem  Tarihinin  Ortaöğretimde  Öğretimi:  Problemler  ve

Öneriler.  Türk Tarih Eğitimi Dergisi (TUHED), Cilt: 1, Sayı: 1(1), 32-55.

Acun,  F.   (2004).   Görsellik   ve  Yakın   Dönem   Tarihi   Araştırmalarında    Kullanımı.

Kebikeç, (18), 95-118.

Acun,  R,  (2000).  Atatürk  İlkeleri  ve  İnkılap  Tarihi’nin  İnternet’e  Dayalı  Öğretimi.

Acun, R. (2011). Sistem Yaklaşımıyla Tarihte Program Geliştirme. Kuram ve Uygulamada Eğitim Bilimleri Dergisi, 11(2), 834-838.

Akbaba, B. & Kılcan, B. (2012). Sözlü Tarih Çalışmalarına Yönelik Tutum Ölçeğinin Geliştirilmesi: Geçerlik ve Güvenirlik Çalışmaları. Pegem Eğitim ve Öğretim Dergisi, 1(1), 1-10.

Akbaba B. & Birbudak, T. S. (2009). Millî Mücadele ve Cumhuriyet Dönemi Mizah Basınında Mustafa Kemal Atatürk İmajı. Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, 29(1250-1274).

Akbaba, B. & Şahingöz, M. (2009). Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Öğretiminde Çoklu Ortam Kullanımının Akademik Başarı ve Tutumlara Etkisi. Sakarya Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 17, 17-37.

Akbaba, B. (2009). Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Dersinin Öğretimine Yönelik Bir Durum Değerlendirmesi (Gazi Üniversitesi Örneği). Türkiye Sosyal Araştırmalar Dergisi, 13,(1), 29-52.

Akbaba, B. (2008). Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Dersinin Öğretiminde Karşılaşılan Sorunlar Gazi Üniversitesi Örneği. Gazi Üniversitesi Gazi Akademik Bakış,1(2), 177-197.

Akbaba, B. (2007). Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Dersinin Amaçlarına Yönelik Öğrenci Görüşleri. Kastamonu Eğitim Dergisi, 15(1), 339-352.

Akbaba, B. (2005). İnkılâp Tarihi Öğretiminde Fotoğraf Kullanımı. Türk Eğitim Bilimleri Dergisi, 3(1), 65-78.

Akbaba, B. (2005). Tarih Öğretiminde Fotoğraf Kullanımı. Gazi Üniversitesi Kırşehir Eğitim Fakültesi Dergisi, 6(1), 185-197.

Akbulut, U.& Kaya, R. (2004). Lise Tarih Ders Kitaplarında Tarihle İlişkili Bilim Dalları. Atatürk Üniversitesi Kâzım Karabekir Eğitim Fakültesi Dergisi, 9, 33-45

Akçalı, Avcı A.& Aslan, E. (2011). Tarih Öğretiminin İyileştirilmesi Yolunda Alternatif Bir Yöntem: Sözlü Tarih. Kastamonu Eğitim Dergisi, 20(2), 669-688.

Akçalı, Avcı A. & Aslan, E. (2007). Yerel Tarih ve Tarih Öğretimindeki Rolü. Buca Eğitim Fakültesi Dergisi, 21, 80-88.

Akınoğlu, O. (2009). Tarih Öğretmen Adaylarının Bakışıyla Tarih Eğitiminin Fonksiyonları. Eğitim Dergisi, 29(3), 459-467.

Akınoğlu, O. & Arslan, Y. (2007). Türkiye’de Ortaöğretim Öğrencilerinin Tarih Kavramlarını Kazanma Durumu Ve Değerlendirilmesi. Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 9(18), 137-154.

Akınoğlu, O. & Sarıbayrakdar, S. (2007). Ortaöğretim Tarih Derslerinde Öğrencilerin Kullandıkları Öğrenme Stratejileri. Kuram ve Uygulamada Eğitim Bilimleri Dergisi, 7(1), 303-312.

Akkuş, Z. & Güven, A. (2004). İlköğretim 7. Sınıf Sosyal Bilgiler Ders Kitaplarında Yer Alan Osmanlı Kültür ve Uygarlığı Ünitesinin Değerlendirilmesi. Atatürk Üniversitesi Kazım Karabekir Eğitim Fakültesi Dergisi, (9), 47-63.

Akman, Taylan Ş. (2011). Türk Tarih Tezi Bağlamında Erken Cumhuriyet Dönemi Resmî Tarih Yazımının İdeolojik ve Politik Karakteri. Hacettepe Hukuk Fakültesi Dergisi, 1 (1), 80-109.

Akmehmet, T. K. (2008). Müzelerin Tarih Öğretiminde Nesne Merkezli Eğitim Etkinlikleriyle Kullanılması ve İlköğretim Sosyal Bilgiler Öğretimi. Milli Eğitim Dergisi, 180, 50-67.

Aksakal, H. (2010). Recep Peker’in İnkılap Tarihi Dersleri Üzerine Düşünceleri. Fatih Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 8(2), 87-99.

Aktaş, Ö. (2012). Propaganda Posterlerinde Savaş ve Barış Temasının İşlenişi Üzerine Öğrenci Görüşleri. Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi (GEFAD), 32(2), 281-309.

Aktaş, Ö. (2011). ABD’de Ticari Amaçlarla Yayımlanan Hikâyelerdeki Savaş ve Barış Teması Üzerine Bir İnceleme, Trakya Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 1

(1), 165-185.

Aktaş, Ö. (2009). Demokrat Parti Dönemi Sovyetler Birliği ve ABD İle İlişkilerin Cumhuriyet Tarihi Ders Kitaplarına Yansıması, Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, Prof. Dr. Reşat Genç Özel Sayısı-II, 1582-1603.

Aktekin,  S.   (2005).   Tarih   Eğitiminde  Denge   Arayışları:   Euroclio’dan  İzlenimler.

Toplumsal Tarih Dergisi, (138), 22–25.

Aktekin, S. (2006). Tarih Öğretmenlerinin Gözüyle Tarih Derslerinde Yerel Tarih. Toplumsal Tarih Dergisi, 149, 83–89

Aktekin, S. (2002). Çevremizdeki Tarihi Öğretmeliyiz. Toplumsal Tarih Dergisi, (101), 28-29.

Aktekin, S. (2006).     Tarih Öğretmenlerinin Gözüyle Tarih Derslerinde Yerel Tarih.

Toplumsal Tarih, (149), 83-89.

Aktekin, S. (2009). Lise Öğrencilerinin Tarih Derslerinde Yerel Tarih Konularının Öğretilmesiyle İlgili Görüşleri. Milli Eğitim Dergisi, (182), 331-352.

Aktekin,  S.  (2010).      Ortaöğretim  Tarih  Eğitiminde  Yerel  Tarihin  Yeri  Ve  Önemi.

Eğitimde Kuram ve Uygulama, Makaleler, 2010, 6 (1), 86-105.

Aktekin, S.& Ceylan, D. (2012). 9. Sınıf Yeni Tarih Dersi Öğretim Programı İle İlgili Öğretmen Görüşleri. Milli Eğitim Dergisi, (194), 253-267.

Alaslan, F., Şimşek, A. & Çamdeviren, Ş. (2012). Türk Maarif (Eğitim) Şuralarında Tarih Eğitimi. Kalem Eğitim ve İnsan Bilimleri Dergisi 2012, 2 (2), 189-225.

Alasya, H. F. (1966). Milliyetçi Öğretimin Önemi.  Türk Kültürü, 4 (40).

Ali Fahrettin Alper, (2002). İlk Mekteplerde Tarih Tedrisatı, çev. B. Ata ve Ş. Şahan Türk Yurdu, 175, 91-99.

Ali Reşat. (1328 Mayıs). Mekteplerde Tarih Tedrisatı. Tedrisat Mecmuası, 3(20), 49-64.

Alkan, N. (2009). Tarihin Çağlara Ayrılmasında Üç’lü Sistem ve ‘Avrupa Merkezci’ Tarih Kurgusu. Uluslar arası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 2/9, 23-42.

Alkış, S. & Oğuzoğlu, Y. (2005). Ülkemiz Koşullarında Tarihi Çevre Eğitiminin Önemini ve Gerekliliğini Arttıran Etkenler. Uludağ Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 18(2), 347-361.

Alpargu, M . (1987). Tarihi Öğretmek. Çağdaş Eğitim Dergisi, Temmuz, s.10-11. Alpargu, M. (2007). Türkiye ve Azerbaycan Tarih Ders Kitapları Üzerine Bazı

Gözlemler. Atatürk Üniversitesi Atatürk Dergisi, 5(3), 1-13.

Alpargu, M. (1995). Suriye Tarih Ders Kitaplarında İskenderun Meselesi Bölümünün İncelenmesi, Güneyde Kültür Dergisi, 7 (78), 13-16.

Alpargu, M. (1996). Türkistan’da Tarih Bilinci ve Ruslar, Kırım Dergisi, (17), 5-7. Alpargu, M. (1997). Bulgaristan Tarih Ders Kitaplarında Osmanlı Tarihi, Yeni Forum,

18 (335-336).

Alper, A. F.. (2002). İlk Mekteplerde Tarih Tedrisatı. Çeviriyazısı: Bahri Ata ve Şeyma Şahan. Türk Yurdu Dergisi, 175, 91-99

Altıkulaç, A. & Akhan, E. N. (2010). 8. Sınıf İnkılâp Tarihi ve Atatürkçülük Dersinde Yaratıcı Drama Yöntemi ve Altı Şapkalı Düşünme Tekniğinin Kullanılmasının

Öğrenci Başarı veTutumlarına Etkisi. Ahi Evran Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 11(3), 225-247.

Araz, Y. (2009). Lise Tarih Kitaplarında Yeni Bir Başlangıç Mı? 9. Sınıf Tarih Ders Kitabı Üzerine. Toplumsal Tarih Eğitim Bülteni, 183, 1-7.

Arı, B. & Aslantaş, S. (2002). Tarih Öğretiminde Tek Kişilik Akademi: Halil İnalcık.

Türk Yurdu, 22 (175).

Aslan, E. (2012). İmparatorluktan Cumhuriyete Geçiş Sürecinde Ortaöğretim Tarih Programlarında Değişim I: Ortamektep. Turkish Studies, 7(2), 99-128.

Aslan, E. (2011). Osmanlı’nın “mekatib-i iptidaiye”sinden Türkiye Cumhuriyeti’nin “ilk mektepler” ine geçişte tarih programlarında değişim. Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, 12(48), 749-777.

Aslan, E. (2010). Atatürk Döneminde Tarih Eğitimi- I:Türk Tarih Tezi’ Öncesi Dönem (1923-1931). Eğitim ve Bilim Dergisi, 37(164), 331-346.

Aslan, E. (2010). Türkiye Cumhuriyeti’nin İlk Ders Kitapları. Eğitim ve Bilim Dergisi, 35, 158, 215-231.

Aslan, E. (2008). Tarih Öğretiminde Fotoğraf Kullanımı. Dokuz Eylül Üniversitesi Buca Eğitim Fakültesi Dergisi, (24), 82-91.

Aslan, B. (2008). Tarih Öğretiminde Okuma-Anlamanın Önemi ve Güdümlü Okuma Dersi. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. 12( 2), 307-324.

Aslan, E. (2006). Neden Tarih Öğretiyoruz?. Dokuz Eylül Üniversitesi Buca Eğitim Fakültesi Dergisi 20: 162-173.

Aslan, E. & Akçalı, Aslı A. (2007). Kimlik Sunumu Olarak Tarih Eğitimi. Dokuz Eylül Üniversitesi Buca Eğitim Fakültesi Dergisi, (22), 125-132.

Aslan, E. (2005). Türkiye’de Tarih Eğitiminin Sorunları. Dokuz Eylül Üniversitesi Buca Eğitim Fakültesi Dergisi, 18, 106-114.

Aslan, B. (2004). Türkiye’de Milli Tarih Anlayışı Bağlamında Dünden Bugüne İnkılap Tarihi Dersleri. Kazım Karabekir Eğitim Fakültesi Dergisi, (9), 81-109.

Ata, B. (2012). Öğrenci Anılarında Tarih Öğretmeleri ve Uygulamaları (1882-1957), Türk Tarih Eğitimcileri Dergisi, 1 (1), 73-98.

Ata, B. (2007). Kıdemli ve Aday Tarih Öğretmenlerinin Tarih Dersini Sevmeyen Lise Öğrencisine Yönelik Yaklaşımları. Türkiye Sosyal Araştırmalar Dergisi, 11, (2), 29-43.

Ata, B. (2000). Atatürk, Tarih Öğretimi ve Müzeler. Türk Yurdu Dergisi, (160), 85-90.

Ata, B. (2000). Tarih Öğretiminde Bir Araç Olarak; Tarihi Romanlar. Türk Yurdu Dergisi, (153-154), 158-165.

Ata, B. (2002). Bahaeddin Yediyıldız ile Tarih Araştırmaları ve Öğretimi Konusunda Söyleşi. Türk Yurdu Dergisi, 22( 175), 49-53.

Ata, B. (2003). Rousseau, Emile ve Tarih Öğretimi. Millî Eğitim Dergisi, (159), 239-244.

Ata, B. (1999). İngiltere’de Piaget ve Bruner’in Görüşlerinin İlköğretimde Tarih Öğretimine Yansıması Üzerine Bir Araştırma. PAÜ Eğitim Fakültesi Dergisi,

(6), 44–51.

Ata, B. (1996). A.B.D Üniversiteleri ve Tarih Öğretimi. Bolu Üçtepe, (66), 16.

Ata, B . (2000). Türk Romanlarında Tarih Öğretmeni Tipolojisi. Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi Hikmet Biray Özel Sayısı, 348-357.

Ata, B. (2007). Kıdemli ve Aday Tarih Öğretmenlerinin Tarih Dersini Sevmeyen Lise Öğrencisine Yönelik Yaklaşımları. TSA, 11 (2).

Ata, B. (2012). Öğrenci Anılarında Tarih Öğretmenleri ve Uygulamaları. Türk Tarih Eğitimi Dergisi (TUHED), 1, 1(1), 73-99.

Ata, B. (2002). Tarih Derslerinde “Dokümanlarla Öğretim” Yaklaşımı. Türk Yurdu Dergisi. 22(175), 80-86.

Ata, B. (2000). İsmail Hakkı Baltacıoğlu ve Tarih Öğretimi. Türk Kültürü Dergisi, (450), 590-602.

Ata, B. (2001). Çanakkale Savaşlarını Nasıl Öğreteceğiz?. Türk Yurdu Dergisi, (164), 23-29.

Ata, B. (1999). Türk Romanında Tarih Öğretmeni Tipolojisi. Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, Özel Sayı (348-357).

Ata, B. (2008). 1943’teki “İkinci Millî Eğitim Şurası’nın” tarih eğitimi kararlarından birinin uygulanması: Bir Histomap’in öyküsü. Kuram ve Uygulamada Eğitim Bilimleri, 8(2), 335-353.

Ata, B. (2009). Selim Sabit Efendi’nin Okul Tarihi İnşası. Türk Eğitim Bilimleri Dergisi, 7(2), 377-392.

Ata, B. (2007). “Bir Çankırılı Tarihçi: Mustafa Çağatay Uluçay ve Tarih Eğitimine Katkıları” Çankırı Araştırmaları Dergisi, (2), 35-42.

Ata, B. (2009). “Tarihçi Faik Reşit Unat’ın Milli Eğitim ve Tarih Eğitimine Katkıları”, Türk Yurdu, (260), 94-101.

Ata, B. (1996).  A.B.D Üniversiteleri ve Tarih Öğretimi, Bolu Üçtepe, (66), 16.

Avrupa Konseyi İlkeleri. (Nisan 2002). İyi Bir Ders Kitabı Nasıl Olmalı? Toplumsal Tarih Dergisi, (60).

Aydemir, Adem. (2012). Türkiye’de Tarih Öğretimi Hakkında Yayımlanmış Makaleler:

Bir Bibliyografya Denemesi. Turkish Studies, 7 (4), 843-863.

Bal,    M. S. (2011). Tarih Öğretmen Adaylarının Haçlı Seferleri Konusunda Pedagojik Alan Bilgilerinin İncelenmesi. Selçuk Üniversitesi Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fakültesi Dergisi, (31), 239-261.

Bal, M. S. (2011). Tarih, Sosyal Bilgiler ve Sınıf Öğretmenlerinin Etkinlik Algılarının İncelenmesi, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 8 (1) 163-179.

Bal, S. (2011). Türkiye’de Tarih Öğretiminin Sorunları ve Çözüm Yolları Konusunda Öğretmen Adayı ve Öğretmen Görüşlerinin Karşılaştırılması. Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Yıl:2011, 8(15), 371-387.

Bal, M. S. & Gök, S. (2011). İlköğretim 5. Sınıf Öğrencilerinin Sosyal Bilgiler Dersindeki Cumhuriyet, Saltanat ve Liderlik Kavramlarını Algılayışları. Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilgiler Dergisi, 10(3), 1183-1198.

Bal, M. S. & Yiğittir, S. (2012). Okul Duvarlarındaki Görsellerin Tarih Öğretimi Açısından İncelemesi. Kastamonu Eğitim Dergisi, 20(3), 999-1016.

Bal, M. S. & Yiğittir, S. (2011). Tarih ve Sosyal Bilgiler Derslerinde Uygulanan Etkinliklerin Yöntem ve Teknikler Açısından İncelenmesi, SBArD, (18).

Baltacıoğlu,İ. H. (1941). Tarihi Nasıl Öğrettim. Yeni Adam, 10 (373-378).

Baltacıoğlu, İ. H. (1941). Yeni Öğretmen Tarihi Nasıl Öğreteceksin. Yeni Adam,10 (362) 3.

Banuye, Ç. & Aksu, M. (2003). Yaratıcı Tarih Dersi İçin Bir Model Önerisi. Eğitim ve Bilim Dergisi, 28(128), 9-18.

Başaran, V. (2012). Çarlık Dönemi Rus Tarih Kitaplarında Osmanlı İmgesi. Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 2(3), 199-219.

Başkal, Z. (2010). Edebiyat ve Tarih Öğretiminde Bir Ortak Metin Olarak Barbaros Hayrettin Paşa’nın Hatıraları. EKEV Akademi Dergisi, (42), 215-222.

Baştav, Ş. (1984). Milli Eğitimde Tarihin Rolü. Türk Kültür Dergisi, 2(18).

Baymur, F. (1940).Tarih Mevzuları, Yeni Kültür, (49).

Baymur, F. (1942). Tarih Telakkileri ve Tarih Öğretimi, Yeni Kültür, (61).

Bektaş, Ö. & Bilgili, A. S. (2004). İlköğretim 7.Sınıf Öğrencilerinin Sosyal Bilgiler Dersi “Osmanlı Kültür ve Medeniyeti” Ünitesinde Geçen Tarih Terimleri İle İlgili Kavram Yanılgıları. Kazım Karabekir Eğitim Fakültesi Dergisi, (9), 119-141.

Belenli, T. (2009). Tarih Öğretimi ve Çoklu Zeka Uygulaması. Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi. 29(5), 1292-1504.

Berk Akça, N. (2012). Tarihsel Canlandırmanın Tanımı, Sınıflandırılma Çabası, Tarih Eğitimi ile Olan İlişkisi. Turkish Studies Volume 7(3),75-95.

Boykoy, S. (2011/2). Türkiye’de 1939-1945 Yıllarında Tarih Öğretim Programları ve Tarih Ders Kitaplarının İncelenmesi. Uludağ Üniversitesi Fen Edebiyat Sosyal Bilimler Dergisi, 21(21), 157-181.

Bozkurt, N. & Özel, E. (2005). Üniversite Giriş Sınavları ÖSS Tarih Sorularının Dağılımı ile Ortaöğretimdeki Tarih Programının Ders Saat Sayılarının ve Ağırlıklarının Karşılaştırılması. Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, (13), 167-195.

Boztemur, R. (2003). 20.Yüzyılda Avrupa Tarihi Öğrenimi ve Öğretimi: Ders Kitapları ve Avrupa Tarihi. Toplumsal Tarih, 19 (117).

Doğaner, Y. (2005). Yüksek Öğretimde Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Dersi Öğretiminde Karşılaşılan Problemler ve Yeni Yaklaşımlar-Hacettepe Üniversitesi Örneği. Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 21 (62).

Şule Yüksel ÖZTÜRK & Ahmet ŞİMŞEK

Canatay, P. (1950). Tarih Öğretimi İle İlgili Metotlar. İlköğretim, 15 (289-290). Candan, A. S. (2005). Üstbilişsel Kuram ve Tarih Öğretimi. Kastamonu Eğitim

Fakültesi Dergisi, Ekim 2005, 13(2), 327-332.

Candan, A. S. (2006). Tarih Öğretiminde Kavramlar ve Kavramların Öğretilmesi. Hacettepe Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi, 2 (3), 143-158.

Candan, A. (1950). Tarih Terbiyesi. Yücel Aylık Sanat ve Fikir Mecmuası, 1(7).

Chansel, D. (2003).    20. Yüzyıl Tarihini Öğretmek İçin Görüntülerden Yararlanmak.

(Nurettin Elhüseyni, Çev.), Toplumsal Tarih, 19 (119), 48-49.

Coltham, J. B. & Fines, J. (1993). Tarih Öğretiminin Eğitimsel Hedefleri. (Mustafa Safran, Çev), Türk Tarih Kurumu Belleten, 57(220), 827-842.

Cooper, H. & Dilek, D. (2007). Türkiye ve İngiltere’de İlköğretim Öğrencilerinin Tarihsel Sorgulama Süreçleri Üzerine Karşılaştırmalı Bir Çalışma: Empatik, Eleştirel ve Yaratıcı Düşünme. Kuram ve Uygulamada Eğitim Bilimleri Dergisi, 7(2), 681-726.

Copeaux, E. (1998). Tarih Ders Kitaplarında Türklüğün Temsili (İ.Kaya Şahin, Çev.) Defter, 11 (32).

Çadırcı, M. (1989). Türkiye’de Tarih Öğretimi Üzerine Konuşmalar, Bilim ve Sanat Dergisi, 4 (24).

Çağ, G. & Sarıbal,İ (2012). Meşrutiyet Devri Tarih Eğitimine Dair Bir Kaynak: Fatihli Mehmet Tevfik Paşa ve Eseri “Osmanlı Tarihi”. Türk Tarih Eğitimi Dergisi (TUHED), 1(1), 56-72.

Çağlayan, Y . (1981). Tarih Öğretimine Başlangıç. Yeni Olgu, 1(8).

Çandaroğlu, G. (1947). Tarih Sevgisi ve Öğretimi. Öğretmen Dergisi, (220).

Çapa, M. (2002). Cumhuriyet’in İlk Yıllarında Tarih Öğretimi. Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, (29-30), 39-55.

Çapa, M. (2002). İstanbul Darülmuallimini Tatbikat Mektebinde Tarih Dersleri. Türk Kültürü Dergisi, 471, 21-32.

Çapa, M. (2005). Türkiye’de 1930 Öncesi Tarih Öğretimi. Toplumsal Tarih Dergisi, 129, 80-87.

Çapa, M. (2005). Fuat Köprülü’nün Yazdığı Tarih Ders Kitapları: Milli Tarih’ler. Askeri Tarih Araştırmaları Dergisi. (5), 17-49.

Çapa, M.  (2009).  Atatürk Dönemi Ders Kitapları.     Cumhuriyet Dönemi Türk Kültürü,

(2), 685-696.

Çapa, M. (2012). Osmanlı İmparatorluğu’ndan Türkiye Cumhuriyeti’ne Geçiş Sürecinde Türkiye’de Tarih Öğretiminin Tarihçesi. Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 2(3), 1-28.

Çetingöz, D. & Açıkgöz, K. (2009). Not Alma Stratejisinin Öğretiminin Tarih Başarısı ve Hatırda Tutma Üzerindeki Etkileri. Kuram ve Uygulamada Eğitim Yönetimi Dergisi, 15(60), 577-600.

Çetintaş, Y. (2002). Farklı Bir Tarih Dersi. Toplumsal Tarih Dergisi, 17(100), 50-53. Çolak, K. & Demircioğlu, İ. H. (2010). Tarih Dersi Sınav Sorularının Bloom

Taksonomisinin Bilişsel Alan Düzeyi Açısından Sınıflandırılması. Milli Eğitim Dergisi, (187), 160-171.

Demir, S. B. (2009 ). Atatürk İlke ve İnkılaplarına Yönelik Olarak Geliştirilen Tutum Ölçeğinin Geçerlik Ve Güvenirliği. Gazi Üniversitesi Gazi eğitim Fakültesi Dergisi, 3(29), 877–887.

Demircioğlu, İ. (2002). Orta Öğretim Tarih Öğretmenlerinin İngiltere’de Eğitimine Genel Bir Bakış. Milli Eğitim Dergisi, (153-154).

Demircioğlu, İ. (2002). İngiltere ve Galler’de Tarih Eğitimi ve Tarih Öğretmenlerinin Yetiştirilmesiyle İlgili Seçilmiş Eserler. Kastamonu Eğitim Fakültesi Dergisi, 10(1), 91-102.

Demircioğlu, İ. H. (2003). Tarih Uygulama Öğrencilerinin Uygulama Öğretmenleri ve Uygulama Okulları Hakkındaki Görüşleri. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. 13(1), 185-192.

Demircioğlu, İ. H. (2005). Sekizinci Sınıf Öğrencilerinin Tarih Öğretiminde Kullanılan Zaman ve Kronolojiyle İlgili Bazı Kavramları Anlama Düzeyi. Eğitim Araştırmaları Dergisi. (19), 155-163.

Demircioğlu, İ. H. (2009). Tarih Öğretmenlerinin Tarihsel Düşünme Becerilerine Yönelik Görüşleri. Milli Eğitim Dergisi, (184), 228-239.

Demircioğlu, İ. H. (2006). Avrupa Birliği Ülkeleri ve Türkiye’de Tarih Öğretiminin Genel Amaçlarının Karşılaştırmalı Bir Değerlendirmesi. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi.16(2), 133-146.

Demircioğlu, İ. H. (2006). Tarih Öğretmen Adaylarının Öğrenme Şekilleri Üzerine Nitel Bir Çalışma. Eğitim Araştırmaları Dergisi. (23), 50-61.

Demircioğlu, İ. H. (2005). Avrupa Birliği Ülkeleri ve Türkiye`de Tarih Öğretiminin Genel Amaçlarının Karşılaştırmalı Bir Değerlendirmesi. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi,(19).

Demircioglu, İ. H. (2008). Türkiye’de Tarih Eğitiminin Tarihi. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi. (12), 431-450.

Demircioğlu, İ. H. (2008). Değerlerin Oluşturulma Sürecinde Tarih Eğitimi: Amaç, İşlev ve İçerik. Değerler Eğitimi Dergisi, 6 (15), 69-88.

Demircioğlu,  İ.H.  (2006).   Lise  Öğrencilerinin  Tarih  Dersinin  Amaçlarına  İlişkin Görüşleri.  Gazi Üniversitesi Türk Eğitim Bilimleri Dergisi. 4(2), 153-164.

Demircioğlu, İsmail H. (2004). Tarih ve Coğrafya Öğretmenlerinin Sosyal Bilimler Öğretiminin Amaçlarına Yönelik Görüşleri (Doğu Karadeniz Bölgesi Örneği). bilig, Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi. (31), 71-84.

Demircioğlu, İ. H. (2005). Eğitim Fakültelerindeki Yeni Gelişmelerin Tarih Uygulama Öğretmenlerine Yansıtılabilirliği Üzerine Bir Çalışma. Çağdaş Eğitim Dergisi. 30 (319), 20-27.

Demircioğlu, İ. H. (2003). Tarih Uygulama Öğrencilerinin Uygulama Öğretmenleri ve

Uygulama Okulları Hakkındaki Görüşleri: KTÜ Fatih Eğitim Fakültesi Örneği.

Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi,13(1).

Demircioğlu, İ. H. (2011). Tarih Derslerinde Tarih Web Sitelerinin Eleştirel Bir Bakış Açısıyla İncelenmesi. Milli Eğitim Dergisi. (190), 203-211.

Demircioğlu, İ. H. (2007). Tarih Öğretiminde Filmlerin Yeri ve Önemi. Bilig, Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi. (42), 77-93.

Demircioğlu, İsmail H. & Tokdemir, Muhammet A. (2008). Değerlerin Oluşturulma Sürecinde Tarih Eğitimi: Amaç, İşlev, İçerik. Değerler Eğitimi Dergisi. 6(15), 69 – 88.

Demircioğlu, İ. H. & Kaymakçı, S. (2010). Tarih Öğretmenlerinin Çalışma Yaprakları Hakkındaki Görüşleri: Trabzon Örneği. Karadeniz Araştırmaları Dergisi, (27), 141-159.

Demircioğlu, İ. H. & Kaymakçı, S. (2011). Tarih Öğretmenlerinin Çalışma Yaprakları Hakkındaki Görüşlerinin Değerlendirilmesi. Gazi Üniversitesi Türk Eğitim Bilimleri Dergisi. 9(1), 169-200.

Demiryürek, M. (2008). Bir Türk ve İngiliz Tarih Ders Kitabında Konuların Ele Alınış Tarzına ve Değerlendirme Sorularına Eleştirel Bir Bakış. Dokuz Eylül Üniversitesi Buca Eğitim Fakültesi Dergisi. (24), 113-124.

Dewey, J. (2000). Temel Eğitimde Tarihin Amacı. çev. Bahri Ata, Milli Eğitim Dergisi. (147), 43-45.

Dilek, D. (2009). Geçmişi İmgelerle Yeniden Kurmak: İlköğretim Düzeyinde Tarihsel İmgelem Becerilerinin Kullanımı Üzerine İkonografik Bir Analiz. Kuram ve Uygulamada Eğitim Bilimleri Dergisi. 9(2), 633-689.

Dilek, D. (2000). Öğrencilerde Tarih Düşüncesinin Gelişimi: Tarih Derslerinde Öğrenme ve Anlama. Milli Eğitim Dergisi, (145), 50-54.

Dilek, D. (2001). İlköğretimde Tarih Konularının Öğretiminde Kullanılan Tekniklere Göre Öğretmen Tipleri. Kuram ve Uygulamada Eğitim Bilimleri Dergisi. (1), 323-336.

Dilek, D. (2000). Tarih Öğrenmede Yeni Yaklaşım. Tarih ve Düşünce Dergisi, (7), 48-51.

Dilek, D. & Yapıcı, G. (2005). Öykülerle Tarih Öğretimi Yaklaşımı. Buca Eğitim Fakültesi Dergisi, (18), 115-130.

Dinç,  E. (2011). Eski ve Yeni Ortaöğretim Tarih Programının Amaç ve İçerik Özelliklerinin Karşılaştırmalı Olarak İncelenmesi. Kuram ve Uygulamada Eğitim Bilimleri Dergisi, 11(4), 2149-2153.

Dinç, E. (2006). Tarih Eğitimcilerinin Mevcut Lise Müfredat Programı ve Tarih Öğretiminin Amaçları Hakkındaki Görüşleri. Ahi Evran Üniversitesi Kırşehir Eğitim Fakültesi Dergisi, 7(2), 263-276.

Dinç, E. (2006). Türk Tarih Öğretimi Programlarında Değişiklikler ve Avrupa Tarihinin Yeri. Ahi Evran Üniversitesi Kırşehir Eğitim Fakültesi Dergisi. 7(2), 247-261.

Dinç, E. (2009). Etkili Tarih Öğretimi. Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, (29), 1427-1451.

Doğan, Y. (2008). Sosyal Bilgiler Öğretiminde Tarihsel Yazılı Kanıt Kullanmanın Öğrencilerin Akademik Başarısına Etkisi. Türkiye Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 12, 2, 171-186.

Doğan, Y. & Dinç, E. (2007). Birinci Elden Tarih Kaynaklarının Sosyal Bilgiler ve Tarih Derslerinde İnternet Üzerinden Kullanımı: ABD ve İngiltere’den

Uygulama Örnekleri.    Türkiye Sosyal Araştırmalar Dergisi, 11, (2), 195-220.

Doğanay, F. (2010). Rüşdiye Mekteplerinde Tarih Dersi. Atatürk Üniversitesi Güzel

Sanatlar Enstitüsü Dergisi. (25), 107-119.

Doğaner, Y. (2005). Yüksek Öğretimde Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Dersi Öğretiminde Karşılaşılan Problemler ve Yeni Yaklaşımlar-Hacettepe

Üniversitesi Örneği. Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi. 21(62), 589-611.

Dönmez, C. (1998). Atatürk’ün Tarihçi Kişiliği ve Türk Tarihinin Öğretimi ile İlgili

Düşünceleri. Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi,18 (1).

Duru, Z.  Ö. (1977). Lise Yeni Tarih Kitapları Hakkında. Bayrak, 24 ( 757).

Engin,  V.  (2000).  İlkokullarda  Tarih  Müfredatı  Meşrutiyetten  Günümüze  Kısa  Bir

Tarihçe. Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi. (3), 283-298.

Erdem,  M.    (2005).     Tarih  Öğretiminde  Yardımcı  Metinler:  Sınıftaki  Karikatürler.

Dokuz Eylül Üniversitesi Buca Eğitim Fakültesi Dergisi. (18), 131-140.

Ergüç, A. (1965). Tarih Öğretimi ve Milli Tarih. Çağrı, 9(84).

Eroğlu, H. (2002). Mustafa Kemal Atatürk’ün Tarih Anlayışı ile İlgili Bazı Görüşler.

Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, (29/30), 75-85.

Erol,  K.  (2012).  Tarih  –  Edebiyat  İlişkisi  ve  Tarihi  Romanların  Tarih  Öğretimine

Katkısı. Dil ve Edebiyat Eğitimi Dergisi, 1(2), 59-70.

Falay, C. (1952). On Üç Yaşından Küçük Çocuklara Tarih Öğretiminde Karşılaşılan

Güçlükler. İlköğretim, 18 (346).

Fuat, A. (1929). Tarih Dersinde Bir Tecrübe. Terbiye, 4 (18).

Gazel,  A.  A.  (2003).  Tarih  Öğretiminde  Sözlü  Tarihin  Yeri  ve  Önemi.         Atatürk

Üniversitesi Kazım Karabekir Eğitim Fakültesi Araştırma Dergisi, 4 (1), 49-59.

Gazel,   Ahmet   Ali   &   Yazıcı,    S.    (2011).    Tarih         Öğretiminde   Belgesel    Film

Kullanılmasına İlişkin Öğretmen Adaylarının Görüşleri. Erzincan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (4), 97-110.

Gemalmaz, M. S. (1986). İnsan Hakları Açısından Tarih Öğretimi Üzerine. Öğretmen Dünyası Dergisi,7 (74).

Gökkaya, A. K. (2004). Sosyal Bilgiler Eğitimi Bölümü Öğrencilerinin (Lisans) Tarih Bilinci Üzerine Bir Anket Değerlendirmesi. Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi. 21(2), 231-244.

Gökkaya, A. K. & Yeşilbursa, C. Cahit. (2009). Sosyal Bilgiler Öğretiminde Tarihi Yerlerin Kullanımının Akademik Başarıya Etkisi. Gazi Üniversitesi Türk Eğitim Bilimleri Dergisi. 7(2), 483-506.

Greene, P. J. (2003). Tarih Öğretimine Çoğulcu ve Hoşgörülü Bir Yaklaşımda Müzelerin Rolü. Toplumsal Tarih Dergisi, 19 (113), 24-25.

Gülensoy, T. (1985). Tarih ve Dil. Milli Eğitim ve Kültür Dergisi. (31), 39-44.

Güler, T. & Tuğrul, B. (2007). Okul Öncesi Çocuklarına Yönelik Sosyal Çalışma Alanında Tarih ve Coğrafya Eğitimi. Çukurova Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 13(33), 29-35.

Güllü, H. A. (2011). Lise I-II Tarih Kitaplarında İçerik Sorunları ve Üç Örnek Üzerinden Çözüm Önerileri. Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 10(1), 401-416.

Gülmez, N. (2003). Üniversite Gençliğinin Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Dersine Bakışı. Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 19(57), 1043-1088.

Gülmez, N. , İra N. , Yılmaz, İ. & Çalışır, Süeda E. (2009). Eğitim Fakültesi Sınıf Öğretmenliği Programı 1. Sınıf Öğrencilerinin Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Dersine Yönelik Algıları. Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyal Bilimler Dergisi, 7(2), 143-152.

Günal, H. & Kaya, R. (2012). Tarih Öğretmenlerinin Yapılandırmacı Yaklaşım Uygulamaları Hakkındaki Görüşleri (Erzurum Örneği). Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 22(2), 100-115.

Güngör, M.     (2008).     Çağının Önünde Koşan Bir Aydın:İsmayıl Hakkı Baltacıoğlu.

Mersin Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 4(1), 54-64.

Gürel, R. (1992). Lise1. Sınıflar İçin Tarih Dersinde “Türkler ve Çevre” Konulu Ders İşleme Denemesi. Türk Yurdu Dergisi, 12 (56).

Güvemli, O. (2012). Tarih Eğitimi ve Muhasebe Tarihi Eğitimi. Muhasebe ve Finans Tarihi Araştırmaları Dergisi, (2), 5-21.

Güven, A. (2008). Demokratik Vatandaşlık ve Tarih Eğitimi. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 12(2), 337-350.

Güven, A. (2007). Tarih Öğretiminde Öğrencilerin Demokratik Tutumlarının Bireysel Değişkenler Açısından İncelenmesi. Atatürk Üniversitesi Kazım Karabekir Eğitim Fakültesi Dergisi, (15), 36-61.

Güven, A. (2005). İlköğretim Okulları Sosyal Bilgiler Dersindeki Tarih Konularında Yaratıcı Drama Kullanımı. Atatürk Üniversitesi Kazım Karabekir Eğitim Fakültesi Dergisi, (11), 454-461.

Güven, A. & Gazel, A. & Sever, R. (2004). Tarih Öğretmenlerinin Gezi- Gözlem

Uygulamalarında Karşılaştıkları Sorunlar. Atatürk Üniversitesi Kazım Karabekir Eğitim Fakültesi Dergisi (Tarih Eğitimi Özel Sayısı), (9), 225-235.

Güven, A. & Demirel, M. (2010). Tarih Bölümünde Okuyan Öğrencilerin Bilgi Kaynaklarına İlişkin Görüşleri. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 14(1), 133-147.

Güven, İ. & Akagündüz, Ü. (2009). Osmanlı Devleti’nde Kadınlara Yönelik Tarih Öğretimi Çabaları ve Ali Seydi Bey’in Kızlara Mahsus Tarih-i Osmani Adlı Eseri. Ankara Üniversitesi Osmanlı Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, (26),141-164.

Höpken, W. (2003). Tarih Eğitiminde Yeni Yönelimler. Toplumsal Tarih Dergisi, 19(112), 56-60.

Işık, H. (2008). Tarih Öğretiminde Dokuman Kullanımının Öğrencilerin Başarılarına Etkisi. Kastamonu Eğitim Dergisi, Ekim 2008, 16(2), 389-402.

Işık, H. (2008). İlköğretimde Tarih Konularının Yerel Tarih ile İlişkilendirilmesinin Öğrenci Başarısına Etkisi. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 1 (4), 290-310.

Işıklı, M. & Taşdere, A. & Göz, N. L. (2011). Kelime İlişkilendirme Testi Aracılığıyla Öğretmen Adaylarının Atatürk İlkelerine Yönelik Bilişsel Yapılarının İncelenmesi. Uşak Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 4(1), 50-72.

İhsan Sungu. (2002). Tarih Öğretimi Hakkında, çev. B. Ata, Millî Eğitim, (153-154),52-59.

İnan, S. (2006). Konferanslardan Esaslı Derslere Geçişte (1934-1942) İlk İnkılap Tarihi Dersleri. Hacettepe Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi, (3), 121-142.

İnan,   S.   (2012).    Türkiye’deki   Üniversitelerde   İnkılap   Dersleri:   Tarihsel    Bakış.

Yükseköğretim Dergisi, 2(1), 52-55.

İskender,   P.    (2007).    Öğretmen    Adaylarının   Tarih    Dersine   İlişkin    Tutumları.

Kastamonu Eğitim Fakültesi Dergisi, 15(2), 631-638.

İskender, P. & Kuş, A. (2007). Beyin Temelli Öğretimin Öğrencilerin Tarih Dersine Olan Tutumlarına Etkisi. Ondokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, (23), 70-74.

Jabbar, B. M. A. (2003). İslam Tarihi Öğretimindeki Problemler. (çev. M. Bahaüddin Varol). İstem Dergisi, 1 (2), 209-221.

Jabbar, Beg Muhammed Abdul. (2007).  İslam Tarihi Öğretimindeki Problemler. (çev.

Celal Emanet). Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi,7(4), 483-500.

Kabapınar, Y. (1992). Bir İdeolojik Mücadele Alanı Olarak Lise Tarih Kitapları I, II, III. Tarih ve Toplum. 10 (106-107), 36-41.

Kabapınar,Y. (1993). İdeolojik Bir Sendroma Yanıt (Tarih Öğretimi Üzerine). Tarih ve Toplum Dergisi, 19 (113).

Kabapınar, Y. (2003). Eğitim Pedagojisi ve Tarih Metodolojisi Açısından İngiliz Tarih Ders Kitaplarına Bir Bakış. Tarih ve Toplum Dergisi, (230), 40–47.

Kabapınar, Y. (2006). Eğitim Felsefesinin Yansıması Olarak İngiliz Öğrencilerin Tarih Dersi Defterleri: Nicola ve Arkadaşlarının Tarihsel Bilinçlerinin Oluşum Sürecinden Kesitler. Milli Eğitim Dergisi, (170), 8-31.

Kabapınar, Y. (2003).   Türkiye’de Sosyal Bilgiler ve Tarih Ders Kitabı Yazarı Olmak.

Toplumsal Tarih. 109, 10-19.

Kabapınar, Y. (1999). Geleneksel ve Çağdaş Tarih Öğretmeni: Türk ve İngiliz Örneği. Buca Eğitim Fakültesi Dergisi. Sayı Özel Sayı. 246-254.

Kabapınar, Y.    (1992).    Başlangıcından Günümüze Türk Tarih Tezi ve Lise Tarih

Kitaplarına Etkisi. Dokuz Eylül Üniversitesi Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, 1(2), 143-178.

Kabapınar, Y. & Hersan, E. (2010). Kronoloji Temelli Tarih Öğretimi ve Ortaya Çıkardığı Ürün: Bir Dönem Biterken Tarihe Not Düşmek. Toplumsal Tarih Dergisi, (203), 81-86.

Kabapınar, Y. & Dinç, T. (2011). Kanıt Temelli Tarih Öğretimi Yaklaşımı”na Göre Hazırlanmış Konuların Sınıfta İşlenmesi: Ezber, Tarih Dersinin Kaderi midir?. Toplumsal Tarih, (213), 66-72.

Kafesoğlu, İ. (1964). Üniversite Tarih Öğretiminde Yeni Bir Plan. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 14(19), 1-16.

Kahyaoğlu, D. (2001). Avrupalı ve Türkiyeli Tarih Öğretmenleri Buluştu. Toplumsal Tarih Dergisi,16 (96).

Kahyaoğlu, D. (2002). Tarih Eğitiminde Ayrıntılar ve Nuh’un Gemisi. Toplumsal Tarih Dergisi,17 (100), 52-53.

Kahyaoğlu, D. (2002). Tarih Eğitiminde Yeni Bir Modele İhtiyacımız Var!. Toplumsal Tarih Dergisi,17 (100), 54-56.

Kamuran, Şerif. (1333). On Sene Tedkikat-ı Tarihiye. Tedrisat Mecmuası, 8(43), 228-230.

Karabağ, G. (2002). Tarih Öğretmeninin Mesleki Becerilerini Şekillendiren Unsurlar.

Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, 22(1), 211-215.

Karabağ, G. (2002). Postmodernizm ve Tarih Öğretimi. Türk Yurdu Dergisi, 22 (175), 61-67.

Karabağ, S. (1999). Okullar Konsülü Tarih 13-16 Projesi ve Tarih Eğitimine Katkıları.

Kastamonu Eğitim Dergisi, 7 (1).

Karal, E. Z. (1956). Tarih Öğretimi ve Meseleleri. Eğitim Hareketleri, 2 ( 23), 14-18. Kavaklı, M. & Akça, B. & Thorne, J. (2004). Tarih Eğitiminde Bilgisayar Oyunlarının

Rolü. Muğla Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (13), 41-53.

Kaya, B. ( 2012 ). Oluşturmacılık Yaklaşımına Yönelik Hazırlanan Sekizinci Sınıf T.C. İnkılâp Tarihi ve Atatürkçülük Derslerinin Tarihsel Öğrenmeye Etkisi. 21. Yüzyılda Eğitim ve Toplum Eğitim Bilimleri ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, 1(1), 85-117.

Kaya, H. (2002). Osmanlı’dan Cumhuriyete Tarih Dersi Müfredatı. Toplumsal Tarih Dergisi, 100, 44-47.

Kaya, H . (2002). Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Tarih Dersi Müfredatı. Toplumsal Tarih Dergisi,17 (100), 40-47.

Kaya, K. (2011). Çocuk ve Tarih Öğretimi. Hayret Dergisi. (1), 20-25.

Kaya, R. (2010). Tarih Derslerinde Tartışabilme Olanakları Üzerine. Selçuk Üniversitesi Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fakültesi Dergisi, 30, 345-360.

Kaya, R. (2006). Tarih Eğitimi ve Tarih Bilinci. Çağdaş Eğitim Dergisi, 31(330), 33-39.

Kaya, R. (2007). Tarihin Hayat Bulma Alanı: Tiyatro. Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, (14) 119-127.

Kaya, R. & Güven, A. & Akkuş, Z. & Günal, H. (2013). Tarih Öğretmenlerinin Yeni Tarih Öğretim Programlarındaki Ölçme-Değerlendirme Etkinliklerinin Uygulama Süreci Hakkındaki Görüşleri (Erzurum Örneği). Dicle Üniversitesi Ziya Gökalp Eğitim Fakültesi Dergisi, (20), 117-137.

Kaya, R. & Demirel, M. (2008). Lise 3. Sınıf Öğrencilerinin Tarih Derslerindeki İlgi Alanları (Erzurum Örneği). Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 11(1), 163-177.

Kaya, R. & Özdemir, Y. & Şimşek, U. (2004). Genç Cumhuriyet ve Oluşturulmaya Çalışılan Tarih Bilinci. Atatürk Üniversitesi Kazım Karabekir Eğitim Fakültesi Dergisi, (9), 3271-3281.

Kayalı, K. (1998). Türk İnkılap Tarihi Derslerinin Yeniden Şekillenmesi Üzerine. Tarih ve Toplum Dergisi, 10 (56).

Kaymakçı, S. & Er, H. (2009). T.C İnkılâp Tarihi ve Atatürkçülük Dersinin Öğretimi Üzerine Yapılan Tezlerin Analizi. Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi, 5

(9), 165-181.

Kaynardağ, A. (1984). Bir Kitap ve Bir Yazar Açısından İlkokullarımızdaki Tarih Öğretiminin Dününe Bir Bakış. Tarih ve Toplum Dergisi, (2).

Kazım, N. (1928).Tarih Tedrisi Hakkında. Fikirler, (28).

Keleş, H. , Ata, B. & Köksal, İ. (2006). Tarihî Dokümanla Tarih Öğretiminin Lise Öğrencilerinin Başarısına Etkisi. Gazi Üniveritesi Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, (2), 99-112.

Keleş, H. & Kiriş, A. (2010).      Tarihsel Tartısma ve Tarihsel Tartısma Metni Yazma.

Ahi Evran Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 11(1), 187-205.

Keleş, H. & Kiriş, A.(2006). [ Ali Reşat Bey ] Bir Osmanlı Tarihçisi Olan Ali Reşat`ın Hayatı, Eğitimciliği ve Tarih Öğretimi ile İlgili Görüşleri. Gazi Üniversitesi Kastamonu Eğitim Dergisi, 14(2), 571-586.

Keleş, H. & Ata, B.& Köksal, İ. (2006). Tarihî Dokümanla Tarih Öğretiminin Lise Öğrencilerinin Başarısına Etkisi, G.Ü. Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, (2), 99-112.

Kılıç, P. İ. & Şam, E. A. (2011). Tarihsel Romanın Eğitimsel İşlevi Üzerine Bir Çalışma: ‘Diriliş’ Romanı Örneği. Ondokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 30(1), 123-144.

Koca, F. & Şimşek, A. (2011). Liselerde Kültürler Arası Bir Uygulama Örneği Olarak Kanada Programı: Tarih Dersleri Üzerine Öğrenci Görüşleri. Kalem Uluslar arası Eğitim ve İnsan Bilimleri Dergisi, 1(1), 155-187.

Koca, S. (1988). Tarih Öğretiminin Faydası. Milli Eğitim Dergisi, (77- 78), 74-77. Koç, Y. (2002). Türkiye’de Tarih Eğitiminin Sorunları. Türk Yurdu Dergisi, 22 (175),

54-55.

Koçak, K. (1992). Cumhuriyetten Günümüze Tarih Öğretimi. Türk Yurdu Dergisi, 12 (61).

Koçak, K. (1995). 1930’lardan Sonra Tarih Anlayışında Gelişmeler. Çağdaş Eğitim Dergisi, (206).

Koçak, K. (2000). 1983 Orta Öğretim Kurumları Tarih Programının Değerlendirilmesi(Alan Araştırması-Ankara Örneği. Kastamonu Eğitim Fakültesi Dergisi, 8 (1).

Koçyiğit, S. (1986). Niçin Tarih Okuyoruz?.  Milli Eğitim Dergisi, 69, 59-65.

Konrapa, Z. (1948). Okullarda Tarih Dersleri. Bilgi, 2, (15).

Konuk, İ. (1963). Tarih, Coğrafya,Yurttaşlık Bilgisi Öğretimi. İlköğretim Dergisi, (509). Korkmaz, Ş. (2007). Mustafa Satı Bey ve Tarih Öğretimi Üzerine Görüşleri. Ankara

Üniversitesi  Bayburt Eğitim Fakültesi Dergisi,  2 (2), 152-163.

Korkmaz, Ş. , Çavuş, Ş. & Aytar, A. (2007). Tarih Öğretmenlerinin Tarih Öğretiminde Öğrenci Başarısını ölçüp Değerlendirmelerine İlişkin Görüşleri. Gaziosmanpaşa Üniversitesi Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, 2 (1), 104-119.

Köçer, M. & Demir, S. B. (2009). Atatürk İlke ve İnkılaplarına Yönelik Olarak Geliştirilen Tutum Ölçeğinin Geçerlik ve Güvenirliği. Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, 29 (3), 877-887.

Köken, N. (2002). Osmanlılarda Tanzimat Dönemi Tarihçilik ve Tarih Öğretimi. Gazi Üniversitesi Kırşehir Eğitim Fakültesi Dergisi. 3 (2), 65-77.

Köksal, H. (2007). İlkçağ’da Vatandaşlık Eğitimi Olarak Tarih Öğretimi. Kastamonu Eğitim Dergisi, 15 (1), 271-278.

Köksal, H. (2008).      Çocukluk, Değişen Dünya ve Tarih Öğretiminden Beklentiler.

Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi,  1 (4), 388- 396.

Köksal, H. (2007). Tarih Öğretiminde Tarihsel Düşüncenin İki Felsefi Dayanağı. Milli Eğitim Dergisi, Sayı: 36 (175), 231-235.

Köksal, Hüseyin .(2002). Tarih Öğretimi ve Eleştirel Düşünce Becerilerinin Geliştirilmesi, Türk Yurdu Dergisi, 22(175), 87-90.

Köksal, H. (2007). Tarih Öğretiminde Tarihsel Algının Üç Boyutu ve Düşünsel Dayanakları. EKEV Akademi Dergisi: Sosyal Bilimler, Sayı: 11 (31).

Köksal, H. (2010/4). Tarih Öğretiminde Tarihsel Algının Üç Boyutu ve Düşünsel Dayanakları. Folklor/ Edebiyat Dergisi,16 (64), 89-96.

Köksal, H. (2010). Türkiye’de Tarih Öğretimi Tartışmaları ve Tarih Öğretiminde Kültür Okuryazarlığı. Eğitim, Çatışma ve Toplumsal Barış: Türkiye’den ve Dünyadan Örnekler, 113-121.

Köse, Y. (1956). Tarih Öğretimi ve Kaynaklar.  Eğitim Dünyası, 3 (2).

Kösoğlu, N. (2004). Tarih Eğitimine Dikkat! . Türk Yurdu Dergisi, 24 (206).

Köstüklü, N. (1997). İngiltere’de Tarih Öğretimi Üzerine Bazı Düşünceler ve Türkiye’deki Tarih Öğretimiyle İlgili Karşılaştırmalı Bir Değerlendirme. Selçuk Üniversitesi Eğitim Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi,(8), 1-22.

Köstüklü, N. (2000). Atatürk ve Milli Mücadeleyi Anlamak veya Türk İnkılap Tarihinde Terminoloji Meselesi. Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 26(48), 889-915.

Köstüklü, N .(2004). İlk ve Orta Öğretimde Tarih Öğretimi Problemler ve Öneriler.

Erdem, 14 (41).

Köymen, Ü. (1996). Öğretim Yöntemlerinin Kuramsal Temelleri ve Tarih Öğretiminden Bir Örnek. Eğitim ve Bilim Dergisi. 100 (20).

Kuran, E. (1964). Üniversite ve Yüksek Okullarımızda Medeniyet Tarihi Öğretiminin Lüzumu. Türk Kültürü Dergisi, 2 (18).

Kurat, Y.T.  (1974). Türkiye’de Milliyetçilik ve Tarih Eğitimi. Töre, (6), 33-34.

Kurat, A.N. (1947). Düzeltilmesi Lazım Gelen Bir Ders Kitabı Hakkında. Bizim Türkiye Mecmuası, 7, 6–7.

Kurat, A. N. (1971). Akademik Tarih Tahsili: Pro-seminer ve Seminerlere Dair. Türk Kültürü Dergisi, 9 (104), 81-89.

Kurnaz, Ş. & Yılmaz, D. (2006). İlköğretim 8. Sınıf Öğrencilerinin Atatürk İlke ve İnkılaplarını Kavrama Düzeyleri. Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, 26 (3), 181-205.

Kurtulgan, K. & Köstüklü, N. (2010). İlköğretim II. Kademe Sosyal Bilgiler Dersi Tarih Konularının Öğretiminde, Öğretmen Ve Müfettiş Görüşlerinin Değerlendirilmesi. Selçuk Üniversitesi Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fakültesi Dergisi, 29,173 -196.

Kutay, D. (1958). Okul Programlarında Avrupa Tarihini Kaldırmalı mıyız? Eğitim Hareketi, 4 (46).

Kyzy,  A. A. (2012). Kırgızistan’daki Ortaokul, Lise Tarih Ders Kitaplarında Türkiye Tarihinin Okutulması. Uluslararası Sosyal ve Ekonomik Bilimler Dergisi, 2 (1), 79-83.

Lacombe, O. (1943). Zaman. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih –Coğrafya Fakültesi Dergisi, 1(4), 69-74.

Lacombe, O. (1943). Tarih. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih –Coğrafya Fakültesi Dergisi, 2(2), 235-249.

Laçin, C. Şimşek. & Şimşek, A. (2010). Türkiye’de Bilim Tarihi Öğretimi ve Sosyal Bilgiler Öğretmen Adaylarının Yeterlilikleri. Uluslararası İnsan Bilimleri Dergisi, 7(2), 169-198.

Laçin Şimşek, C. (2011). Bilimin Doğası ve Bilim Tarihi Dersinde Yapılan Çalışmaların Öğrencilerin Bilim Tarihi ile İlgili Bilgi Düzeylerine Etkisi. Balıkesir Üniversitesi Necatibey Eğitim Fakültesi Elektronik Fen ve Matematik Eğitimi Dergisi (EFMED), 5(1), 116-138.

Levend, A. S. (1960). Atatürk ve Tarih.  Ulus, 6 Kasım.

Martal, A. (1994). Tarih Öğretimi ve Ders Kitapları Sempozyumu. Tarih ve Toplum Dergisi, (132) 59-61.

Martin, P.W. (1978). Modern Okulda Tarih, (çev. S. Akdeniz), Bilgi, 10 (10), 120-125 McKellar, I. (2003). Neden Tarih Öğretiyoruz?. Tarih Eğitimine Eleştirel Yaklaşımlar (

Yay. Haz. O. Köymen). Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı Yayınları, İstanbul.

Mehmet Satı. Tarih Dersinin Usul-i Esasisi. Tedrisatı İbtidaiyye Mecmuası, 1 (8), 1327.

Memioğlu, A. Z. (2004). Tarih Öğretimi Üzerine Bazı Düşünceler. Atatürk Üniversitesi Kazım Karabekir Eğitim Fakültesi Dergisi. (9), 303-309.

Merçil, E. (2004). Lise Ders Kitaplarında Moldovya (Boğdan) ile İlgili Bilgiler. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, (40), 1-10.

Merter, F. & Yıldız, H. (2010). Cumhuriyetten Günümüze Lise Programlarının Atatürk İlke ve İnkılaplarını Genç Nesillere Benimsetmesi Bakımından Değerlendirilmesi. Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 10 (20), 1-27.

Metin, E. (2012). Tarih Öğretmenlerinin Tarihsel Dil Kullanımı. Dicle Üniversitesi Ziya Gökalp Eğitim Fakültesi Dergisi, 19 (2012), 184-211.

Metin, E. (2006).    Turizm Destekli Tarih Eğitimi. Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi,4

(8), 307-333.

Millas, H. (2002). Ders Kitaplarında Öteki: Türkiye ve Yunanistan. Toplumsal Tarih Dergisi, 17(100), 63-64.

Millas, H. (2002). İnternet Adreslerinde Avrupa’da Tarih Eğitimi. Toplumsal Tarih Dergisi, 17(100), 65.

Nadar, S. & Özüçetin, Y. (2010). Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Dersinin Üniversiteler Düzeyinde Okutulmaya Başlanması ve Gelinen Süreç. Uluslararası Araştırmalar Dergisi, 3(11), 466-477.

Ocak, G. & Demirdelen, C. (2009). Ortaöğretim 9. Ve 10. Sınıf Öğrencilerinin Tarih Dersine Bakış Açıları Ve Başarıları Arasındaki İlişkiler. Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Yıl:2009, 11(2), 107-131.

Oktay, E . (1963). İlkokullarda Tarih Öğretimi. Okul  ve Öğretmen,1 (1)

Orkun, H. N. (1947). Okullarımızda Tarih Öğretimi. Ülkü,1 (1)

Ortaylı, İ. (1993). Ders Kitaplarından Tarih Nasıl Öğrenilir? Bilim ve Sanat, (34). Oruç, S. (2005). Satı Bey ve Tarih Öğretimi. Türkiye Sosyal Araştırmalar Dergisi,

Yıl: 9, (1-2), 149-160.

Oruç, Ş. (2006). Ders Kitaplarındaki Savaş Olgusu. Türkiye Sosyal Araştırmalar Dergisi, 10(3), 9-29.

Oyan, O. (1983). Orta Eğitimde Tarih Kitapları Üzerine Küçük Bir Not. Bilim ve Sanat, (34).

Özbaran, S. (1981). Türkiye’de Tarih Eğitimi. Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, (2).

Özbaran, S. (1987). Türkiye’de Tarih Eğitimi. Tarih ve Toplum Dergisi, (8), 44. Özbaran, S. (1991). Savaş ve Tarih Ders Kitapları. Cumhuriyet, (4 Mart) Özbaran, S. (1992). Tarih İçin Coğrafya. Tarih ve Toplum Dergisi, 17 (99).

Özbaran, S. (1996 ). Dünya Bankası- YÖK-MEB Kıskacındaki Tarih: Sosyal Bilimler Öğretimi İle İlgili Seminerin Düşündürdükleri. Toplumsal Tarih, 6 (34), 58-60.

Özbaran, S. (1981). Üniversite Düzeyinde Tarih Öğretimi. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakultesi Tarih Enstitüsü Dergisi. (12), 541-578.

Özbaran, S. (1998). Bir Panelin Düşündürdükleri, UNESCO, Türkiye ve Tarih Ders Kitapları. Toplumsal Tarih, 10 (56) 48-50

Özbaran, S. (1998). Gençlik ve Tarih: Bir Proje ve Pécs Toplantısı. Toplumsal Tarih Dergisi, (49) 49-56

Özbaran, S. (1998). Tarih Ders Kitapları Niçin? Kimler Tarafından, Nasıl? Toplumsal Tarih Dergisi, 10 (56) 51-55

Özbaran, S. (1998). Bir Panelin Düşündürdükleri: UNESCO, Türkiye ve Tarih Ders Kitapları. Toplumsal Tarih Dergisi, 10(56), 48-50.

Özbaran, S. (2002). Tarih Öğretiminin Güncel Sorunları. Toplumsal Tarih, 16 (100), 66-68.

Özbaran, S. (2003). TÜSİAD ve Çağdaş Tarih Öğretimi Sorunu. Bilim ve Ütopya, (109) 60-61.

Özbaran, S. (1997).     Tarih Ders Kitaplarında “Başkaları” Sorunu: Türkiye Örneği.

Toplumsal Tarih 7(38) 48-54.

Özbaran, S. (2004). Üniversitede Tarih ya da Tarihin Talihi. Toplumsal Tarih Dergisi, (132), 106-109.

Özbaş, B. Ç. & Aslan, E. (2008). Çocuklarla Birlikte Tarihsel Düşünme: 12-14 Yaş Grubu Öğrencilerinin Tarihsel Kanıta Yönelik Görüşlerinin Belirlenmesinde ‘Kaynak Çalışması’ Geliştirme Etkinliklerinin Değerlendirilmesi. Dokuz Eylül Üniversitesi Buca Eğitim Fakültesi Dergisi, (24), 105-112.

Özbaş, B. Ç. & Aslan, E. (2012). İlköğretim Öğrencilerinin Tarihsel Bilgiye Yönelik Öğrenci Görüşlerini Belirleme Ölçeği. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi, 45(2), 255-274.

Özdemir, E .(2001). Sovyet Dönemi Tarih Araştırmaları ve Tarih Öğretiminde Kazakistan’ın Rusya’ya Gönüllü Katılma Meselesi. Türk Kültürü, 39 (453).

Özdemir, M. Ç. (2002). Tarih Öğretimi Yeniden Ele Alınmalı. Türk Yurdu Dergisi, 22 (175), 47-49.

Özdemir, Y. (2004). Postmodernizm ve Tarih Öğretimi. Kazım Karabekir Eğitim Fakültesi Dergisi, 9, 311-322.

Özgür, B. (2006). Gizli Müfredat Tartışmaları Işığında Tarih Eğitimi İçin Somut Bir Model İncelemesi. Kıbrıs Yazıları Dergisi,(3), 107-113.

Özsoy, H. (1995). Tarih Öğretiminde Metod. Türk Dünyası Türk Kültür Dergisi, (107), 12.

Öztaş, S. (2009). Atatürk Dönemi Tarih Anlayışı ve Tarih Öğretimi. Adıyaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Yıl:2, (2), 94-107

Öztaş, S . (2002). Tarih Eğitiminde Menkıbelerin Yeri ve Önemi. Türk Yurdu Dergisi, (175), 68-72.

Öztaş, S. (2008). Tarih Öğretimi ve Filmler. Kastamonu Eğitim Fakültesi Dergisi, 16(2), 543-556.

Öztaş, S. & Turan, R. (2009). İlköğretim Altıncı Sınıf Sosyal Bilgiler Tarih Ünitelerinin İşlenişinde Öğretmenlerin Kullandıkları Öğretim Yöntemleri. Türk Eğitim Bilimleri Dergisi, 7(4), 903-932.

Öztürk, C. (2001). Türkiye’de Harf İnkılâbından Önce Kullanılan İlkokul Tarih Programları ve Ders Kitapları. Kuram ve Uygulamada Eğitim Bilimleri,1 (2), 409-427.

Öztürk, H. (1951). Tarih Öğretiminde Tarih Şeridinin Önemi, İlköğretim, (16), 311-312.

Öztürk, İ.H (2012). Tarih Öğretmeni Eğitiminde Eylem Araştırması Yaklaşımının Kullanılması: Bir Model Önerisi. Türk Tarih Eğitimi Dergisi (TUHED), 1(1), 99-115

Öztürk, İ. H. (2012). Tarih Öğretmeni Adaylarına BİT Destekli Öğretim Becerilerinin Kazandırılmasında Tasarım Temelli Öğrenme Yaklaşımı. E-Journal of New World Sciences Academy, 7(3), 945-968.

Öztürk, İ. H. (2012). Öğretimin Planlanmasında Öğretmenin Rolü ve Özerkliği: Ortaöğretim Tarih Öğretmenlerinin Yıllık Plan Hazırlama ve Uygulama Örneği. Kuram ve Uygulamada Eğitim Bilimleri Dergisi, 12(1), 295-299.

Öztürk, İ.H. (2011). Tarih Öğretiminde Anakronizm Sorunu: Sosyal Bilgiler ve Tarih Ders Kitaplarındaki Kurgusal Metinler Üzerine Bir İnceleme. Sosyal Bilgiler Eğitimi Araştırmaları Dergisi, 2(1), 37-58.

Öztürk, İ.H. (2011). Tarih Öğretmeni Eğitiminde Tarihsel Romanların Kullanımı: Bir Eylem Araştırması. Ahi Evran Üniversitesi Kırşehir Eğitim Fakültesi Dergisi (KEFAD), 12(4), 277-301.

Öztürk, İ. H. (2011). Ders Kitaplarında Özgünlük Sorunu ve Nedenleri: Ortaöğretim Tarih Kitapları Örneği”, Eğitimde Politika Analizleri ve Stratejik Araştırmalar Dergisi, 6(1), (23-37).

Öztürk, İ. H. (2009). Ortaöğretim Tarih Ders Kitaplarında Öğretim Yöntemi Sorunları ve Yeni Tarih Programları. Çağdaş Eğitim Dergisi, 34(363), (8-17).

Öztürk, İ. H. (2006). AB Bütünleşmesi Sürecinin Avrupa Ülkelerinde Sosyal Bilimler Öğretimi Üzerindeki Yansımaları. Akademi Günlüğü Toplumsal Araştırmalar Dergisi, 1(3), 29-38.

Öztürk, İ. H. (2006). Tarih Öğretiminde Avrupa Boyutunun Gelişimi: Avrupa Konseyi Çalışmalarındaki Temel Yaklaşımlar (1953-2005), Türkiye Sosyal Araştırmalar Dergisi, 10 (1-2),47-64.

Öztürk, M. (2003). Toplumsal Barış ve Tarih Öğretimi: Stradling’in Çağrıştırdıkları.

Teknik Güç, (130), 7.

Öztürk, M. (2002). Halil Berktay’la Söyleşi Tarih Eğitimi ve Ders Kitapları. Toplumsal Tarih Dergisi, 16 (100), 40-43.

Özüçetin, Yaşar. & Nadar, Senem. (2010). Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Dersinin Üniversiteler Düzeyinde Okutulmaya Başlaması ve Gelinen Süreç. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 11(3), 466-477.

Paksoy, A. (1995). Ortaokul Milli Tarih Kitaplarına Toplu Bir Bakış. Öğretmen Dünyası, 16 (189).

Paksoy, A. (1997). Lise Tarih Dersi Müfredat Programları ve Ders Kitaplarının Değerlendirilmesi. Öğretmen Dünyası, 18 (213).

Paksoy, A. Kadir. (2007). Tarih Eğitimi Eleştirisi Üzerinden Türkiye Cumhuriyeti Ulus Devletini Sorgulamak ya da Kemalizm’le Hesaplaşmak. Mülkiye Dergisi, 31(257), 87-154.

Pingel, F. (1998). Tarih Ders Kitapları Üstüne Uluslararası Araştırmalar. Toplumsal Tarih Dergisi, 10 (56).

Safran M. & Aktaş, Ö. (2012). Savaş ve Tarih, Milli Eğitim Dergisi, 41 (196), 246-257.

Safran, M. (1993). Değişik Öğrenim Basamaklarında Tarih Dersine İlişkin Tutumlar Üzerine Bir Araştırma. Eğitim Dergisi, (4), 35-40.

Safran, M .(1998). Türkiye’de Tarih Öğretimi Türk Dünyası ve Avrupa Modeli. Türkiye Azerbaycan Dostluk ve İşbirliği Vakfı Bilim-Kültür-Sanat Dergisi, (1).

Safran, M. (2002). Orta Öğretim Kurumlarında Tarih Öğretiminin Yapı ve Sorunlarına İlişkin Bir Araştırma. Türk Yurdu Dergisi, Mart, 22 (175), 73-79.

Safran, M. (1996). Tarih Programları Nasıl Düzenlenmelidir? GÜGEF Dergisi, 4, 1996.

Safran, M. (2002). Ortaöğretim Kurumlarında Tarih Öğretiminin Yapı ve Sorunlarına İlişkin Bir Araştırma. Türk Yurdu Dergisi, 22(175), 73-79.

Safran, M. (1996). Barışçı Tarih Öğretimi Üzerine Çalışmalar; Türkiye’de Tarih Ders Kitaplarında Yunanlılara İlişkin Kullanılan Dil ve Yunanlılara İlişkin Öğrenci Görüşleri. G.Ü. Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, (1),11-26.

Safran, M. (1993).    Lise Öğretmen ve Öğrencilerine Göre Tarih Dersinin Amaçları.

Gazi Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, (3), 35-46.

Safran, M. (1993). Tarih Öğretiminin Eğitimsel Amaçları. Belleten, 57(220), 827-842. Safran, M. (1999). Osmanlı Tarih Öğretimi ve Osmanlı İmajı. Türk Yurdu Dergisi,

(19-20), 148-149.

Safran, M. (1998). İnkılap Tarihi Öğretimine Yaklaşım Sorunları. G.Ü.G.E.F Dergisi, 18(3).

Safran,  Mustafa   &   A.   Şimşek.   (2009).       Çocuklarda  Zaman  Algısının  Gelişimi.

Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 2 (6): 542–548.

Safran, M. & Şimşek, A. (2006). İlköğretim Öğrencilerinde Tarihsel Zaman Kavramının Gelişimi. İOO. 5 (2), 87–109

Safran, M. & Şimşek, A. (2011). Anlatı Bağlamında Tarih Yazımının Sorunları. Bilig, (59), 203-234.

Safran, M. & Köksal, H. (1998).         Tarih Öğretiminde Yazılı Kanıtların Kullanılması.

Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, 18 (1): 71-86.

Safran, M. & Ata, B. (1996). Barışçı Tarih Eğitimi Üzerine Çalışmalar; Türkiye’de Tarih Ders Kitaplarında Yunanlılara İlişkin Kullanılan Dil ve Yunanlılara İlişkin Öğrenci Görüşleri. Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, 16 (1) 11-26.

Safran, M. & Bahri A. (1998). Lise Öğretmen ve Öğrencilerine Göre Tarih Dersinin Amaçları. Eğitim Dergisi, (3).

Safran, M. & Ata, B. (1998). Okul Dışı Tarih öğretimi. Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, 18 (1), 87-94.

Safran, M. & Kiriş, A. (2011). Tarih Öğretiminde Anahat ve Matris Not Alma Tekniklerinin Kullanılmasının Önemi. Milli Eğitim Dergisi, (189), 187-200.

Sakoğlu, N. (2002). Yanlışları Öğretiyoruz. Toplumsal Tarih Dergisi, 17(100), 38-39.

Sarı, B. & Aslantaş, S. (2002). Tarih Öğretiminde Tek Kişilik Akademi: Halil İnalcık.

Türk Yurdu Dergisi, 22(175), 56-60.

Sarı, İ. (2006). Akademik Tarih ve Tarih Öğretiminde Sözlü Tarihin Yeri ve Önemi.

Türkiye Sosyal Araştırmalar Dergisi, 10 (3), 109-125.

Sarıkaya, M. (1956). Tarih ve Zaman Şeritleri. Yeni Öğretme, 4 (37).

Sarıköse, B. (2011). Tarih Öğretiminde Menkıbelerin Kullanılması. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. (26), 311-321.

Sarıoğlu, M. (2007). Osmanlı Eğitim Reformcularından Selim Sabit Efendi’nin Muhtasar Tarih-i Osmani Kitabının Tarih Eğitimi İçindeki Yeri. Eğitim Bilim Toplum Dergisi, 5(19), 52-65.

Sarıoğlu, M. (2010). Egemen İdeolojik Düşüncenin İlkokul Tarih Öğretimine Yansımaları: Tanzimat’tan Cumhuriyet’in İlk Yıllarına 1839-1936. Eğitim Bilim Toplum Dergisi, (24), 82-94.

Sarıoğlu, M. (2010). İlkokul Tarih ders Kitaplarında Hristiyan Toplulukların Algılanma Biçiminde Farklılaşmalar: Meşrutiyet Döneminden Cumhuriyetin İlk Yıllarına. Eğitim Bilim Toplum Dergisi, 8(30), 40-52.

Satı Bey. (1327). Tarih Tedrisatının Usul-u Esasiyesi. Tedrisat-ı İbtidaye Mecmuası, (8), 92-99.

Scott, J. A. (1997). Başka Bir Yol: ABD’de Tarih Kitapları ve Alternatif Arayışları. (çev.

F.Çubukçu,), Toplumsal Tarih, (38), 55-57.

Semerci, M.O. (1980). Eski ve Yenisiyle Tarih Ders Kitapları. Yeni Divan, 1(2). Sertoğlu, M. (1948). İlk ve Orta Öğretimde Tarih Okutumu Nasıl Olmalıdır? Aylık

Öğretmen Dergisi, (4).

Sever, R. & Güven, A. & Gazel, A. (2004). Tarih Öğretmenlerinin Gezi-Gözlem Uygulamalarında Karşılaştıkları Sorunlar. Kazım Karabekir Eğitim Fakültesi Dergisi, (9), 225-235.

Seydol, İ. M. (1959). Tanzimat’tan II. Meşrutiyet’e Kadar Tarih Kitapları. Terbiye, (2).

Simpson, A. (2012). Eğitimde Tarih. (çev. İbrahim Turan). Türk Tarih Eğitimi Dergisi (TUHED). 1, 1(1), 165-171.

Stearns, P. N. (2009). Neden Tarih Öğreniyoruz?. (çev. Erkan Dinç), Uşak Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi (2009). 2 (1), 118-127.

Sungu, İ. (2002). Tarih Öğretimi Hakkında, (çev. B. Ata), Milli Eğitim Dergisi, (153-154), 52-59.

Şahin, C. T. (2011). Yerel Tarih Uygulamalarının Başarıya ve Öğrenci Ürünlerine Etkisi. Uluslar arası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 4(16), 453-462.

Şam,  A. E. (2007). Amasya Eğitim Fakültesinde Farklı Bölümlerde Okuyan Öğretmen Adaylarının Tarih Dersine İlişkin Tutumları. Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, 27(3), 1-19.

Şeker, K. (2010). Tarih ve Sosyal Bilgiler Öğretiminde Empati. Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (2), 91-105

Şengül, T. (2007). Siyasi Düşünce Akımları ve Tarih Ders Programlarındaki Düşünsel Değişim (1908-1930) . Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi, 40(1), 63-97.

Şengül, T. (2003). Siyasi Düşünce Akımları ve Tarih Ders Programlarındaki Düşünsel Değişim. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi, 2007; 40 (1), 62-97.

Şıvgın, H. (2009). Ulusal Tarih Eğitiminin Kimlik Gelişimdeki Önemi. Gazi Üniversitesi Gazi Akademik Bakış Dergisi, 2(4), 35-52.

Şimşek, A. (2010). Türkiye’de Sınıf ve Sosyal Bilgiler Öğretmen Adaylarının Tarihe Yönelik Tutumları. IOJES, 2(1), 181-203.

Şimşek, A.& Bal, M.S. (2010). Tarih Şeridi Aracılığıyla Öğretmen Adaylarının Tarihsel Zaman Algılarının İncelenmesi. Sosyal Bilgiler Eğitimi Araştırmaları Dergisi, 1(1), 124-151.

Şimşek, A. (2009). Osmanlı İktisat Tarihi Konularının Öğretimine Zihniyet Temelli Bir Yaklaşım. Akademik Bakış Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi, (16), 1-11.

Şimşek, A. (2008). Tarih Öğretiminde Sorgulamacı Yaklaşım Çerçevesinde Soru Sorma Becerisi ve Lise Tarih Ders Kitaplarının Durumu. Uluslararası İnsan Bilimleri Dergisi, 5(1), 1-15.

Şimşek, A. (2008).Tarih Derslerinde Bütünsel Öğrenme: Gestaltçı Yaklaşımdan Holistik Yaklaşıma Bir Bakış Denemesi. Uluslararası İnsan Bilimleri Dergisi. 5( 2), 1-16.

Şimşek, A. (2007). İlköğretim 5. Sınıf Öğrencilerinin Kronolojik Algılarının Geliştirilmesine Yönelik Yarı Deneysel Bir Çalışma. KUYEB (Kuramdan Uygulamaya Eğitim Bilimleri) Dergisi, 7(1), 589–615.

Şimşek, A. (2007). Mustafa Necati Sepetçioğlu’nun ‘Karşılaştırmalı Türk Destanları’ Adlı Eserinin Tarih Eğitimi Açısından Değeri, Erdem Dergisi, (49), 255–266.

Şimşek, A. (2007).      Türkiye’de Tarih Öğretimin Ulusallığı ve Avrupa Merkezcilik.

Türkiye Sosyal Araştırmalar Dergisi, 11 (1), 9–38.

Şimşek, A. (2006). İlköğretim Sosyal Bilgiler Dersinde Tarihsel Hikâyeye Yönelik Öğrenci Görüşleri. Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, 26(1), 187-200.

Şimşek, A. (2006). Bir Öğretim Materyali Olarak Tarihsel Romana Yönelik Öğrenci ve Öğretmen Görüşleri, TOJET, 5(4), 73-81.

Şimşek, A. (2006).    Tarihsel Romanın Eğitimsel İşlevi.  Bilig, (37), 65-80.

Şimşek, A. (2005). Atatürk’ün Mirasının Aktarılmasında Karşılaşılan Problemler ve Çözüm Yolları Üzerine Bir Deneme. Gazi Üniversitesi Kastamonu Eğitim Fakültesi Dergisi, 12(2), 469-485.

Şimşek, A. (2004). İlköğretim Okulu Sosyal Bilgiler Dersi Tarih Konularının Öğretiminde Hikâye Anlatım Yönteminin Etkililiği. Türk Eğitim Bilimleri Dergisi, 2(4), 495-509.

Şimşek, A. (2003). Tarih Öğretiminde Görsel Materyal Kullanımı. Gazi Üniversitesi Kırşehir Eğitim Fakültesi Dergisi, 4 (1), 141-155.

Şimşek, A. (2002). İnkılâp Tarihi Derslerinin Gerekçeli Tarihçesi. Gazi Üniversitesi Kırşehir Eğitim Fakültesi Dergisi, 3(1), 1-10.

Şimşek, A. (2001). Tarih Öğretiminde Efsane ve Destanların Rolü. Gazi Üniversitesi Kırşehir Eğitim Fakültesi Dergisi, 2(3), 11-21.

Şimşek, U. & Özdemir,Y. & Kaya, R. (2004). Türkiye Cumhuriyeti’nin Yurttaşlık Anlayışı Ve Tarihin Kullanmı. Kazım Karabekir Eğitim Fakültesi Dergisi, (9), 377-386.

Şirin, İ. (2000). Kolektif Kimlik İnşa Aracı Olarak Tarihi Roman. Türk Yurdu Dergisi, 20(153-154), 170-178.

Talat, Z. (1943). Okullarımızda Milli Tarih Öğretimi. Çığır, (105).

Tanyol, C. (1952). Tarih Terbiyesi. Yeni Sabah, (15), 47-58

Tansü, E. & Tansü, Y.E. (1996). Türk Eğitim Sisteminin Gelişim Sürecinde Avrupa Tarihi Öğretimi. Türk Kültürü Dergisi, 34 (394).

Taş, F. & Sanalan, A. (2004). Öğrencilerin Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Dersini Algılaması. Erzincan Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 6(2), 71-82.

Tekin, N.T. (2002). Tarih Öğretimi ve Ders Kitaplarına Güncel Bir Bakış, Toplumsal Tarih Dergisi, 18 (105).

Tekin, Z. (1994). Tarih Eğitimi Hakkında Bir Vesika. Yüzüncü Yıl Üniversitesi  E.F.D.

(Sosyal Bilimler), 1 (1), 75-86.

Topbaş, E. (2006). Fransa, Siyaset Odaklı Tarih Öğretimine mi Yöneliyor?. Türk Yurdu Dergisi, 26 (226).

Tosun, R. (2003). Atatürk Dönemi Tarih Çalışmaları ve Öğretimi. Selçuk Üniversitesi Ata Dergisi, 11, 54-73.

Tozlu, S. & Akbulut, A.& Kaya, R.(2004). Tarih Yazımı ve Öğretiminde Ben ve Öteki. Atatürk Üniversitesi Kâzım Karabekir Eğitim Fakültesi Dergisi (Tarih Eğitimi Sayısı), (9) 411-428

Turan, M. (1991). Tarih Derslerinin Önemi ve Öğretim Teknikleri. Milli Eğitim Dergisi, (106).

Turan, O. (1952). Milliyet ve İnsanlık Mefkurelerinin Tarih Tedrisinde Ahenkleştirilmesi. Dil Ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 10 (3-4).

Turan,  R.   (1999).   Türkiye’de   Tarih   Öğretiminde   Yeni  Gelişmeler   ve   Hedefler. Kastamonu Eğitim Dergisi, 7 (1) 75-82.

Turan, Ş. (1985). Okullarda Milli Tarih Programı, Öğretmen Dünyası, 6 (70).

Türk, İ. C. (2011). Osmanlı Son Dönem Tarihçisi – Eğitimcisi Ahmed Refik (Altınay) ve Tarih Eğitimi, History Studies, 3/3, 351-362.

Türk, İ. C. (2006). Osmanlı Devleti İlköğretim Okulları Tarih Müfredat Programları Tarih Öğretim Usulleri. Atatürk Üniversitesi Kazım Karabekir Eğitim Fakültesi Dergisi,14, 333-346

Türk, İ. C. & İşleyen, T. (2004). Tarih Dersi Öğretiminde Matematik Dersinin Yeri, Kazım Karabekir Eğitim Fakültesi Dergisi, Yılı:2004, 9, 445-455.

Türker, H.& Arslan, Ö. (2008). İlköğretim 8. Sınıf Türkiye Cumhuriyeti İnkılap Tarihi ve Atatürkçük Dersi Öğretiminde Belgesel Filmlerin Kullanımı. Dokuz Eylül Üniversitesi Buca Eğitim Fakültesi Dergisi, 24, 92-104.

Türker, T. N. (2002). Tanzimat’tan Cumhuriyetin İlk Yıllarına Tarih Öğretimi ve Ders Kitaplarına Genel Bir Bakış. Toplumsal Tarih, 105, 50-53.

Uluçay, M. (1946). Tarihimizi Nasıl İşlemeliyiz?. Gediz, 6 (65).

Uluçay, M. (1953).Tarih Derslerinde Çevre İncelemeler. Tedrisat Mecmuası,3, 21-28 Uluçay, M. (1954). İlk ve Orta Okullarda Tarih Kitaplarını Nasıl Seçmeliyiz ? Tedrisat Mecmuası, 3 (28).

Uluçay, M. Çağatay. (1950). İngiliz Okullarında Tarih Öğretimi. İlköğretim, 15 (291-292), 3803-3805.

Ulusoy, K. (2005). Tarih Dersinde Ahlaki Değerlerin Aktarımı, Bir Okuma Parçası Örneği. Milli Eğitim, 168, 6-133.

Ulusoy, K. (2007). Sosyal Bilgiler Öğretmenlerinin Tarih ve Ahlak Eğitimi İlişkisi Üzerine Görüşleri Sakarya İli Örneği. Değerler Eğitimi Dergisi, 5(13), 155-177.

Ulusoy, K. (2010). Değer Eğitimi: Davranışçı ve Yapılandırmacı Yaklaşıma Göre Hazırlanan Tarih Programlarında Değer Aktarımı. Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 12(1), 32-51.

Ulusoy, K. (2009). Lise Öğrencilerinin Tarih Dersi Sayesinde Elde Ettiği Bazı Kazanımlar. Selçuk Üniversitesi Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fakültesi Dergisi, 28, 115 -134.

Ulusoy, K. (2009). Lise Öğrencilerinin Tarih Dersinin İşlenişi İle İlgili Düşünceleri Ankara Örneği. Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 8(1), 417-434.

Ulusoy, K. (2009). Sosyal Bilgiler Dersinde Tarih ve Coğrafya Konuları Öğrenirken Öğretmenlerin Materyal Kullanma Durumları. Ahi Evran Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 10(2), 85-99.

Ulusoy, K. (2009). Öğretmen Adaylarının, Okul Deneyimindeki Uygulama Öğretmenlerinin Tarih Konularını İşleyişleri İle İlgili Görüşleri. Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, 8(30), 1-17.

Ulusoy, K. ( 2009 ). Tarih Eğitiminde Hermeneutik Yaklaşım. Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 11(1), 51-68.

Ulusoy, K. ( 2009 ). Hassas Konularla İlgili Metinlerin Hermeneutik (Yorum Bilgisi) Yöntem Aracılığı İle Tarih Öğretiminde Kullanılması: Ermeni Meselesi Örneği. Turkish Studies, 4 (8), 2244-2282.

Ulusoy, K. ( 2010 ). Hermeneutik Yaklaşımın Tarih Dersinde Kullanılmasına Yönelik Bir Çalışma. Çukurova Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 3(39), 28-45.

Ulusoy, K. & Yelken, Y.T. & Üredi, L. (2009). Sınıf Öğretmeni Adaylarının Tarih Konularının İşlenişinde Hypertext Kullanımı İle İlgili Görüşleri. Adıyaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2 (3), 198-208.

Ulusoy, K. & Dilmaç, B. (2009). Ağır Düzeyde Zihinsel Öğrenme Yetersizliği (Öğretilebilir Düzeyde) Olan Çocukların Tarih Konularından Milli Değerleri Öğrenme Süreci ile İlgili Bir Çalışma. Adıyaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (2), 120-135.

Ulusoy, K. & Gülüm, K. (2009). Sosyal Bilgiler Öğretmenliği Öğrencilerinin Tarih ve Coğrafya Derslerine Yönelik Tutumları Adıyaman Örneği. Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, (25), 149-161.

Ulusoy, K. & Gülüm, K. (2009). Sosyal Bilgiler Dersinde Tarih ve Coğrafya Konuları İşlenirken Öğretmenlerin Materyal Kullanma Durumları. Ahi Evran Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 10(2), 85-99.

Unat, F. R.  (1960). Atatürk  ve Tarih.  Ulus.  29 Kasım.

Usta, N. (2011). Türkiye’de Tarih Öğretiminin Sorunlarına Bir Örnek: Kemal Kara’nın ‘İnkılap Tarihi ve Atatürkçülük’ Ders Kitabında İç ve Dış Düşman Algısı. Erciyes Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, (37),163-182.

Uygun, S. (2001). Türkiye’de Sözlü Tarih Araştırmaları ve Öğretmen Eğitiminde Sözlü Tarih Yönteminin Kullanımı. Akademik Araştırmalar Dergisi, 13(50), 198-208.

Üçyiğit, Ekrem. (1975). Okullarımızda Tarih Öğretimi. Felsefe Kurumu Seminerleri, Hacettepe Üniversitesi, (271), 269-275.

Ülken, H. Z. (1955). UNESCO ve Tarih Öğretimi.  Yeni Öğretmen Dergisi, (19).

Ünal, F. & Başol, S. (2010). Cumhuriyet Dönemi İlköğretim Müfredatlarında Türk Ordusu ve Askerlik. Askeri Tarih Araştırmaları Dergisi, 8, (15),161-183.

Ünal, T. (1951). Yeni Tarih Telakkisi ve Yeni Lise Tarihleri. Yeni Tarih Dünyası, 3 (27).

Ünsal, A. (1982). Tarihimizi Öğrenelim. Bilim ve Sanat, (14).

Walsh, A. (1954). Paralardan Tarih Öğrenme.  Eğitim Bülteni, 2 (14).

Vella, Y. (2001). Yaratıcı Tarih Öğretimi. (çev. B.Ata), Milli Eğitim Dergisi, (150). Vella, Y. (2005). İlköğretim Sosyal Bilgiler Öğrencileriyle Tarihsel Kaynakları

Kullanma. (çev. Bahri Ata). Bilim ve Aklın Aydınlığında Eğitim, (66-67), 25-27. Vurgun, A. & Avaroğulları, M. (2012). Akdes Nimet Kurat, Tarihçilik ve Tarih

Öğretimi. Türk Tarih Eğitimi Dergisi (TUHED), 2012: 1 (1), 116-130. Yahyaoğlu, T. (1965). Liselerde Okunan Tarihler Yeniden Yazılmalıdır. Türk Yurdu

Yalansız, N. (2009).      Karşılaştırmalı Tarih: Tarih Öğretiminde Yeni Bir Yaklaşım.

Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 2 (9), 493-498.

Yapıcı, H. (2008). Multimedya (Çoklu Ortam) Aktiviteleriyle ‘Çanakkale Zaferi’ Konusunun Öğretimi. Atatürk Üniversitesi Kazım Karabekir Eğitim Fakültesi Dergisi, (17), 243-253.

Yazıcı, S. & Yazıcı, F. (2010). Yurtseverlik Eğitimi: Tarih ve Sosyal Bilgiler Öğretmenlerinin Algı, Tutum ve Eğitimsel Uygulamalarına Yönelik Bir Araştırma. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 3 (10), 649-660.

Yazıcı, F. & Şimşek, A. (2012). Tarih Öğretiminde Nesnellik Sorunu. Tarih Okulu Dergisi, 13-32.

Yeşil, R. (2010). Tarih Egitiminde Soru Sorma Temelli Öğrenme. Ahi Evran Üniversitesi Egitim Fakültesi Dergisi, 11(1), 119-137.

Yeşil, R. (2010). Tarih Derslerinde Yapılan Bazı Öğretim Uygulamalarına Göre Öğrencilerin Öz İlgi ve Öz Yetenek Algıları. Selçuk Üniversitesi Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fakültesi Dergisi, 30, 63-80.

Yetişgin, M. (2007). Tarih, Coğrafya ve Sosyo-Kültürel Ortamın Türk Kimliğinin Gelişmesine Etkileri. Sakarya Üniversitesi Akademik İncelemeler Dergisi, 2(1), 37-68.

Yıldız, H. D. (1966). Ortaöğretimde Türk Tarihi. Türk Kültürü Dergisi, 4 (40).

Yıldız, H. D. (1964). Türk Tarihi ve Liselerimizdeki Tarih Öğretimi Üzerine Konuşmalar. Türk Kültürü Dergisi, 2 (18).

Yıldız, Ö. (2003). Türkiye’de Tarih Öğretiminin Sorunları ve Çağdaş Çözüm Önerileri. Erciyes Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Bölümü, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2 (15), 181-190.

Yıldız, Y.( 1980). Tarih Öğretimi ve Öğrenci Başarısının Arttırılması. Milli Eğitim Dergisi, 1(25).

Yılmaz, A. (2008). İlköğretim 6. , 7. ve 8. Sınıf Öğrencilerinde Osmanlı Algısı. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 12 (2), 245-261.

Yılmaz, K. & Çiviler, M. (2012). İlköğretim 6. Sınıf Sosyal Bilgiler Dersi “Yeryüzünde Yaşam” Ünitesinde Yer Alan Tarih Kavramlarının Öğretiminde Karşılaşılan Kavram Yanılgıları Üzerine Bir Eylem Araştırması. Türk Tarih Eğitimi Dergisi, 1(1), 1-31.

Yılmaz, K. & Koca, F. (2012). Tarihsel Empati Üzerine Nitel Bir Araştırma: Tarih Öğretmenlerinin Algı, Görüş ve Deneyimlerinin İncelenmesi. Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 11(3), 855 -879.

Yılmaz, K. & Kaya, M. (2011). Sosyal Bilgiler Öğretmenlerinin Tarih Algısı ve Tarih Öğretimine Pedagojik Yaklaşımları. Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 3(6), 73-95.

Yılmaz. K. & Şeker, M. (2012). İlköğretim Öğrencilerinin Müze Gezilerine ve Müzelerin Sosyal Bilgiler Öğretiminde Kullanılmasına İlişkin Görüşlerinin İncelenmesi. İAÜD-FB, 1(2), 21-39.

Yılmaz, K. & Çolak, R. (2012). Sosyal Bilgiler Öğretiminde Kavram Haritaları Kullanımının Öğrencilerin Tutum, Akademik Başarı ve Bilgilerinin Kalıcılık Düzeylerine Etkisi. Uluslararası Cumhuriyet Eğitim Dergisi, 1(1), 1-16. (Makalede tarih konuları ele alınmıştır).

Yılmaz, M. (2000). Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Dersleri ve Bu Konuda Yapılan Araştırmalar. Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 26 (46), 313-326.

Yiğittir, S. & Öcal, A. (2010). Lise Tarih Öğretmenlerinin Değerler ve Değerler Eğitimi Konusundaki Görüşleri. Karamanoğlu Mehmet Bey Üniversitesi Sosyal ve Ekonomik Araştırmalar Dergisi,13, (20), 117-124.

Yuvalı, A. (1987). Cumhuriyet Döneminde Tarih Öğretimi. Türk Kültürü, 25 (291) 389-397.

Zaman, S., Günal, H. & Zaman, N. (2011). Tarih Öğretmenlerinin Harita Kullanımı ile İlgili Düşünceleri Üzerine Bir Araştırma: Erzurum Örneği. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2011 15 (2), 205-218.

Zeyrek, Ş. (2007). Liselerde Okutulan Türkiye Cumhuriyeti ve Atatürkçülük Adlı Ders Kitaplarında Çanakkale Savaşları. Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, (40), 707-721.

Hazırlayan

Şule Yüksel ÖZTÜRK & Ahmet ŞİMŞEK

Roma ve Bizans Tarihi kendi yaşadığı çağlarda dünya tarihinin en büyük medeniyet havzalarını birleştiren, Doğu-Batı kültürlerini ve antikite ile ortaçağ ve yeniçağları bağlayan, meczeden bir şekilde ortaya çıkmıştır.

Şüphesiz tarihin kendine özgü bir bilim olarak dokümenter bir yakşalımla ele alınması vazgeçilmez bir esastır. Günümüze ulaşan bilgi ve belgelere göre Roma ve Bizans Tarihi Türk tarihinin önemli ölçüde siyaset, kültür ve sosyal etkileşim tarihi açısından parçasıdır. Roma ve Bizans Tarihi Batı medeniyeti kadar Doğu medeniyet ve kültürlerini de daha köklü ve yerli yerinde anlamak için bilinmesi elzem olan bir tarih dilimini oluşturmaktadır. Roma, Etrüsk etkisiyle birlikte askeri disiplinini perçinlemiş, göçebe atlı ve kuvvetle muhtemel Türk olan, bu kavmin asabiyetiyle kendisini yenilemiş ve Etrüsklerle karışan yerleşik Latinlerin siyasi yapılanması temelinde kurulmuş; krallık, cumhuriyet ve imparatorluk dönemleri gibi temel siyasi rejim dönemleri yaşamış, sayısız hanedan ve ihtilal ile çok değişken bir siyasi rejim içinde doğmuş, büyümüş ve tarihe malolarak çökmüştür.

Prof. Dr. Ekmeleddin İhsanoğlu, Türk bilim adamı ve diplomat olarak ülkemizde ve dünyada bilim tarihi sahasında uluslararası yayınları ve ödülleriyle tanınmıştır. Akademik hayata Kahire Ayn Şemş Üniversitesi Fen Fakültesi’nde başlayan İhsanoğlu, 1974’te Ankara Üniversitesi Fen Fakültesi organik kimya alanında doktorasını, daha sonra Exeter Üniversitesi’nde doçentlik araştırmalarını tamamlamıştır. 1984’te Türkiye’nin ilk bilim tarihi bölümünü İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nde kurmuştur. Amerika, Avrupa, Rusya ve İslâm dünyasındaki pek çok üniversitede dersler ve konferanslar vermiş, bu üniversitelerden çok sayıda fahri doktora ile taltif edilmiştir. 

İhsanoğlu, 1980’de IRCICA’yı, 1989’da Türk Bilim Tarihi Kurumu’nu kurmuştur. 2001-2005 yılları arasında Uluslararası Felsefe ve Bilim Tarihi Birliği’nin (IUHPS) başkanı olarak seçilmiştir. 2004-2013 yılları arasında iki dönem, İslâm İşbirliği Teşkilatı’nın 9. Genel Sekreteri olarak görev yapmıştır.

İhsanoğlu’nun yazdığı veya editörlüğünü yaptığı çok sayıdaki eserler arasında iki ciltlik Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi (7 dile çevrilmiştir), 18 ciltlik Osmanlı Bilim Tarihi Literatürü ve yurtdışında çeşitli dillerde yayımlanan eserleri bulunmaktadır.

Devlet Üstün Hizmet Madalyası ile taltif edilen İhsanoğlu, ayrıca Uluslararası Bilim Tarihi Akademisi’nin Alexandre Koyré Madalyası’nı ve Kuveyt Bilimler Akademisi’nin (KFAS) İslâm Bilim Mirası alanındaki ödülünü alan tek Türk bilim adamıdır.

Fenler Evi, otuz yılı aşkın süredir Dârülfünûn tarihiyle ilgilenen ülkemizin ve dünyanın önde gelen bilim tarihçisi Ekmeleddin İhsanoğlu’nun 2019’da Oxford Üniversitesi tarafından yayımlanan The House of Sciences adlı eserinin tercümesidir.

İngilizce edisyonuyla Batılı okuyucuların ilgisini çeken Fenler Evi, medrese-üniversite ilişkisini yeni bir bakış açışı ve ileri incelemeler ışığında irdelemektedir. Böylece Dârülfünûn adı verilmiş olan Osmanlı üniversitesinin tarihini klasik eğitimden modern kurumlara geçişiyle birlikte Osmanlı Türkiyesi, Arap vilayetleri ve Osmanlı dışı ülkelerdeki (İran ve Afganistan) tesirleriyle ele almaktadır.

Osmanlı bilimiyle ilgili çalışmalarıyla hem Batı’da hem de Doğu’da tanınmış bir akademisyen olan İhsanoğlu, pek çok ödülün de sahibidir. Bunların başında 2008 senesinde Uluslararası Bilim Tarihi Akademisi tarafından verilmiş olan Alexandre Koyré Madalyası gelmektedir. Son olarak Arap dünyasının prestijli ödüllerinden KFAS İslâm Bilim Tarihi Ödülü kendisine tevcih edilmiştir (2020).

Bilim tarihi, İslâm ve Türk kültürü, İslâm dünyası ile Batı dünyası ilişkileri üzerine Türkçe, İngilizce, Arapça pek çok kitap, makale ve araştırma kaleme almış olan İhsanoğlu’nun eserleri İngilizce, Rusça, Farsça, Urduca, Fransızca, Japonca, Malayca, Korece, Boşnakça, Makedonca, Bengalce ve Arnavutçaya çevrilmiştir.

Hülâgû’nun on dört oğlunun en büyüğüdür. 631’de (1234) Moğolistan’da doğdu. Babası ile birlikte 1256’da İran’a geldi. Önce Horasan valiliğine tayin edildi. Hülâgû’nun ölümü üzerine emîrler, hatunlar ve şehzadelerden teşekkül eden kurultayca babasının yerine getirildi (1265). Fakat hükümdarlığı Büyük Han Kubilay tarafından ancak beş yıl sonra tasdik edildi.

Abaka, hükümdar olduktan sonra, Kuzey Azerbaycan hâkimiyeti dolayısıyla önce kuzey komşusu Kıpçak Hanlığı ile mücadeleye girişti ve onlara karşı Kür ırmağı sahilinde bir set kurdurdu. Ancak Kıpçak Hanı Berke Han’ın ölümü ile (1266) bu mücadele sona erdi. Diğer taraftan doğuda Çağatay Hanlığı’na sahip olan ve Horasan’da hak iddia eden Barak Han’ın kalabalık bir ordu ile Horasan’a girmesi, Abaka’nın bu tarafa yönelmesine sebep oldu. Maiyetinde güçlü ve silâhları mükemmel bir ordu ile Horasan’a giren Abaka, Gazne’den Sind suyuna kadar olan yerleri kendisine bırakmak şartıyla Barak Han’a sulh teklifinde bulunduysa da Barak Han bu teklifi kabul etmedi. Bunun üzerine 1270 yılında Herat yakınlarında meydana gelen savaşta onu mağlûp ederek Horasan valiliğine kardeşi Yesudar Oğul’u tayin etti. Yesudar Oğul daha sonra Abaka’nın emriyle Mâverâünnehir’e girdi, Buhara ve çevresini yakıp yıkarak büyük tahribatta bulundu.

Abaka aslında Budist olmakla beraber bazı siyasî düşüncelerle babası Hülâgû gibi hıristiyanlara yaklaştı ve onların müslümanlara, özellikle kutsal topraklar yüzünden Memlükler’e olan düşmanlıklarından faydalanmak istedi. Bu yüzden Memlükler’le babası zamanında başlayan mücadeleye devam ederek onlara ağır bir darbe vurabilmek için Avrupa ile kurulmuş münasebetleri geliştirdi. Bununla ilgili olarak önce 1267’de Papa X. Grégore’a bir elçi gönderdi, daha sonra 1274 ve 1276’da da bu tür teşebbüslere devam etti. Aynı şekilde 1278’de Papa III. Nikolaus’dan da Abaka’ya elçiler geldi. Fakat bütün bu teşebbüslerden olumlu bir sonuç sağlanamadı ve Abaka Memlükler’le tek başına mücadele etmek durumunda kaldı. Nitekim İlhanlılar’a tâbi olan Anadolu Selçuklu Devleti’nin yardım istediği Memlük Sultanı Baybars, Anadolu’yu “Tatar tahakkümü”nden kurtarmak için harekete geçti ve Elbistan ovasında bir Moğol ordusunu bozguna uğrattı (15 Nisan 1277). Ancak Anadolu beylerinden vaad edilen yardımı göremeyen Baybars, Kayseri’ye kadar ilerlemiş olmasına rağmen geri çekilmek zorunda kaldı. Baybars’ın peşinden Anadolu’ya giren Abaka, Anadolu Türkmen beylerinden ve ahaliden, bir rivayete göre 200.000 kişiyi katletti ve büyük bir tahribatta bulundu. Abaka birkaç yıl sonra Gürcü ve Ermeni krallıkları kuvvetlerinin de bulunduğu bir orduyu kardeşi Mengü Timur kumandasında Memlükler üzerine gönderdiyse de bu Moğol ordusu Suriye’de Humus yakınlarında Memlük kuvvetleri tarafından mağlûp edildi (Ağustos 1281). Bu mağlûbiyete son derece üzülen Abaka, üzüntüsünü içki ve eğlence ile gidermeye çalıştı. Bu da onun vakitsiz ölümüne sebep oldu (1 Nisan 1282).

Abaka’nın on yedi yıl süren hükümdarlığı zamanında ülkede iç karışıklık görülmemiş, istilâ edilen yerlerdeki halkın ezilmesine karşı, İlhanlı tebaası vergilerin hafifletilmesi sebebiyle nisbeten rahatlamıştır. Abaka, Moğollar arasında hızla yayılan İslâmiyet’i kabul etmemiş, atalarının örf ve geleneklerini korumaya çalışmıştır.

Faruk Sümer

BİBLİYOGRAFYA

İzzeddin İbn Şeddâd, Baypars Tarihi (trc. Şerefeddin Yaltkaya), İstanbul 1941, s. 76-81, 84-89, 92-93.

Ebü’l-Ferec, Târih, II, 585-610.

Reşîdüddin, Câmiʿu’t-tevârîḫ (nşr. K. Jahn), ’s-Gravenhage 1957, s. 3-42.

İbnü’l-Füvatî, el-Ḥavâdis̱ü’l-câmiʿa (nşr. Mustafa Cevâd), Bağdad 1351, s. 352-418.

Yûnînî, Ẕeylü Mirʾâti’z-zamân, Haydarâbâd 1960-61, III, 2-3, 7-8, 31-34, 112-117, 164-173, 175-186, 233; IV, 90-97, 100.

Vassâf, Târîḫ, Bombay 1269, s. 52-105.

Hamdullah-i Müstevfî, Târîḫ-i Güzîde (nşr. Abdülhüseyn-i Nevâî), Tahran 1339, s. 591-593.

Mufaddal b. Ebü’l-Fezâil, en-Nehcü’s-sedîd (nşr. E. Blochet), Paris 1911, I, 524.

Mîrhând, Ravżatü’ṣ-ṣafâʾ, Leknev 1332, V, 89-108.

Spuler, İran Moğolları, s. 215-252.

a.mlf., “Ilk̲h̲āns”, EI² (Fr.), III, 1149-1150.

W. Barthold, “Abaka”, İA, I, 4.

P. Jackson, “Abaqa”, EIr., I, 61-63.

(İsp. Abaca) Filipinler’de (Manila, Luzon) yetişen, 8-20 yıl ömürlü, boyu 8 m’ye kadar uzayan Manila keneviri de denen elyafın elde edildiği tropikal bir bitki. Bitki çiçeklenmeden önce, içerisinde lif demetleri bulunan, yarım ay şeklindeki yapraklarının kınları eğri olarak kesilir. Bıçak ya da makine ile yaprakların etli kısımları lifli bölümden ayrılır, çırpılarak lif demetleri elde edilir. Bu lifler çok sağlam ve çok az nem çekme özellikleriyle, gemi halatı, yelken bezi vb. Gemi donanımları yapımında kullanılır.

Bu çalışma 944-1117 yılları arasında Türklerin Halep ve çevresindeki faaliyetleri hakkında bilgiler sunmaktadır. Bu dönem Halep’te, Hamdânî Devleti, Mirdâsî Devleti ve Suriye Selçuklu Melikliği hüküm sürdü. Beş bölümden oluşan çalışmanın giriş kısmı ise 944 yılı öncesini yani, Türklerin Halep’e ilk gelişleri, Abbâsî halifelerinin Türkleri bölgede vali olarak görevlendirmesi, ardından Mısır merkezli bağımsız Türk Devletleri olan Tolunoğlu ve İhşîdî Devleti hâkimiyetinde Halep’in Türklerin idaresindeki süreci ele alınmıştır. Hamdânîlerin Halep kolunun kurucusu olan Seyfü’d-devle, Halep hâkimiyeti sürecinin neredeyse tamamını Bizans ile mücadele içerisinde geçirdi (944-967). Bu süreçte Türkler, Bizans’a karşı Seyfü’d-devle’nin ordusunda yer aldılar. Hatta onun hastalanıp felç geçirdiği dönemde bile Türklerin destek amaçlı, Horâsân’dan Halep’e gelip yardımda bulundukları görülmektedir. Hamdânî hâkimiyetinin son bulmasıyla birlikte Fâtımî Devleti, Türk valilerinin askeri gücüyle Halep’i kontrolü altında tuttu. Mirdâsîler dönemi (1024-1080) ise Halep’in tarihinde Türkler açısından ayrı bir öneme sahiptir. Çünkü Mirdâsîler döneminde Halep’in kontrolü, kademeli olarak Türklerin eline geçti. Öyle ki, Mirdâsî emîrlerinden dilediklerine, Halep yönetimine geçme hususunda etki edebiliyorlardı. Mirdâsî emîrleri ise, iktidar yolunun, Türklerin desteğini almaktan geçtiğini çok iyi biliyorlar ve buna göre hareket ediyorlardı.

Özellikle 1071 yılında Sultan Alp Arslan’ın Halep Mirdâsî Devleti’ni Selçuklu İmparatorluğu’na tâbi hale getirmesinden sonra Türklerin bölgeye daha yoğun olarak gelmeye başladıkları anlaşılmaktadır. Mirdâsî Devleti’nin son bulmasının ardından (1080), Halep’te Türk varlığı daha güçlü hissedilmeye başlandı. Sultan Melikşâh’ın 1084 yılında bölgeye bizzat gelip Halep’e Kasîmü’d-devle Aksungur’u vali olarak ataması ise Halep’in tamamen Türklerin hâkimiyeti altında olduğunu teyit etmiş oldu. Bu dönem Halep’in siyasî ve sosyal yapısında istikrarın yaşandığı, ayrıca çok olumlu iktisâdi gelişmelerin olduğu bir süreç olarak kayda geçmiştir.1094 yılı itibarıyla Tâcüddevle Tutuş’un oğlu Rıdvan, Halep Selçuklu Melikliği yönetiminin başına geçti.

Rıdvan dönemi, Türklerin Haçlılarla mücadele dönemi olarak da adlandırılabilir. Çünkü Melik Rıdvan, hâkimiyet yıllarının sonuna kadar sürekli olarak Haçlılarla mücadele etti ve bölgenin Haçlıların eline geçmesine engel oldu. Haçlıların bölgeye geldikten sonra ele geçirdikleri yerlerde yaptıkları tahribat ve katliam göz önüne alındığında, Selçuklu Türklerinin bölge kaderi bakımından, Haçlılara karşı ne kadar önemli bir vazife üstlenmiş olduklarını daha iyi görmemizi sağlamaktadır. Tüm bu süreç göz önüne alındığında Selçuklu döneminden önce Türklerin, Halep’teki aslî faaliyetlerinin Bizans istilasını önlemek olduğu, Selçuklular ile birlikte ise bunun Latin Haçlı işgalini önlemek şeklinde devam ettiğini görmekteyiz. İslâm Devletlerinin koruyuculuğu vasfını bölgeye gelir gelmez üstlenmeye başlayan Türklerin, bölge kaderine nasıl ve ne derece önemli bir etki yapmış olduğu açıkça görülmektedir. Bu çalışma, İslâm, Bizans ve Haçlı kaynaklarının karşılaştırılmasıyla hazırlanmış ve temel alınan kaynaklar hakkındaki bilgiler ise çalışmanın başında sıralanarak sunulmuştur.

Fransa’nın bir bölgesinde köylülerin akşam duaları uzun zaman şu satırı içermekteydi: “Bizi bütün kötülüklerden ve adaletten koru.” Elbette Fransa’nın köylüleri “adalet” ve adalet kurallarını temsil eden devletle olan belirsiz ve düşmanca ilişkilerinde yalnız değillerdi.

Bu kitabın sayfalarında, insanlar ile onların hayatlarını yönetmek için adalet kuralları oluşturmaya çalışan devletler arasındaki bir takım merkezî ilişkileri tanıma fırsatını yakalayacaksınız. Neden bazı liderlerin vizyonlarını gerçekleştirmede daha çok, bazılarının ise daha az başarılı olduğuna ilişkin doyurucu cevaplar bulacaksınız. Birçok Asya, Afrika ve Latin Amerika ülkesi, ellerindeki kaynaklara rağmen, toplumlarının davranışlarını yönlendirmede neden bu kadar zorlanıyor? Buna karşılık, neden çok az sayıda başka devlet böyle bir kontrolü kolayca oluşturabiliyor? Başarısız yasaların ve sosyal politikaların devletin kendisi üzerinde nasıl bir etkisi var? Bu soruları yanıtlarken Migdal, Üçüncü Dünya’da devletin rolüne daha önce bakılmamış bir perspektiften bakıyor. Güçlü Toplumlar ve Zayıf Devletler, devlet-toplum ilişkilerine ve Üçüncü Dünya’daki ekonomik, siyasal reform olanaklarına yönelik yeni bir yaklaşım sunuyor: Devletin diğer sosyal örgütlerle mücadelesini öne çıkaran bir devlet-toplum ilişkileri modeli ve devletlerin bu mücadelelerde üstünlük kurmasını sağlayan özelliklerini ele alan bir teori.

Hayatı efsânelerle karışan mutasavvıf Türk şâiri. 13. asrın türlü siyâsî çalkantılar ve dinî düşüncelerle, çöküş ve yeni doğuşların sancısıyla şekillendiği dağdağalı dünyâsında doğmuş ve yaşamıştır. Selçuklu otoritesinin zayıfladığı, Moğol baskısının ağırlaştığı, halkın ümitsizlik içinde kıvrandığı Anadolu coğrafyası hayır ve şerrin izâfiyetini, her şeyin Allah’ın takdiri olduğunu telkin eden sûfilerin fikirlerini yaymaları için de müsait bir zemîn hâline gelmişti. Kalenderîler, Babâîler, Haydârîler gibi türlü tasavvuf zümreleri ve Kazerûniyye, Ahmedîyye, Mevlevîlik gibi tarîkat topluluklarının veya onların ilk nüvelerinin bu çağda etkili ve yaygın olmaları bahsedilen içtimâî huzursuzlukların sonucu olarak görülebilir.

Dîvânında kendisinden Tapduklu olarak da bahseden Yunus Emre, Tapduk Emre’nin dervişidir. Geleneksel rivâyetlere göre Tapduk Yazıcızâde Ali’nin Tevârih-i Âl-i Selçuk’una göre bir Selçuklu şehzâdesi olan Barak Baba’nın, o da Sarı Saltuk’un halifesidir. O da Seyyid Mahmûd Hayrânî’nin halîfesi kabûl edilmektedir. Kendi dîvânında Hacı Bektaş’la ilgili hiçbir atıf olmayan Yunus Emre’yi yine de onunla ilişkilendiren anlatımlar bulunmaktadır: Eskişehir’e yakın Sarıköy’de fakir bir çiftçi olan Yunus, buğday almak için Karahöyük’e, Hacı Bektâş-ı Velî’nin tekkesine gider. Geri dönmeden evvel Hacı Bektaş ona buğday yerine nefes teklif eder; fakat buğdayda ısrarcı olması üzerine istediğini verir ve yollar. Yolda aklı başına gelen ve tükenip bitecek buğday yerine sonsuz nefesi istemediği için nâdim olan Yunus geri dönüp nefes ister; ama Hacı Bektaş, “Bundan sonra olmaz, biz o kilidin anahtarını Tapduk Emre’ye verdik, varsın nasibini onda bulsun” diyerek kendisini Tapduk Emre’ye yönlendirir. Yunus Emre’nin Tapduk’un hizmetinde bazı anlatımlarda otuz, bazı anlatımlarda kırk yıl çalışıp “Erenler dergâhına eğri odun girmez” diyerek bu zaman zarfında tekkeye hep düzgün odun taşıdığı, Tapduk’un kızıyla evlendiği ve onun nefesinin bereketiyle şâir olduğu belirtilir.

18 – 19. asır mutasavvıf şâirlerinden Süleyman Şeyhî’nin aktardığına göre Mevlânâ Yunus için, “İlâhî menzillerin hangisine çıktımsa bu Türkmen kocasının izini önümde buldum, onu geçemedim” demiştir. Onun târihî şahsiyeti de bulanıktır. Kimilerince Orhan ve I. Murad dönemlerini idrâk ettiği, Yıldırım zamanına ulaştığı hatta Kânûnî devri şâirlerinden sayıldığı bile olmuştur; fakat A. Erzi’nin bulduğu bir belge sâyesinde 1240 civârında doğup seksen iki yıl yaşadığı anlaşılmıştır. Yaşadığı yerle ilgili olarak da ihtilâflı fikirler bulunmakla birlikte Orta Anadolu’da, Sakarya nehri civârında doğup Nallıhan’a yakın Emrem Sultan’daki zâviyede, Taptuk Emre dergâhında ömür sürdüğü genel olarak kabûl görmektedir.

A. Gölpınarlı’ya göre, Yunus Emre’nin okuma yazma bilmeyen bir halk şâiri olduğu yönündeki iddialar da dîvânında sergilediği geniş kültürü, Hint, İran, Yunan ve Roma mitolojileriyle Kur’ân kıssalarından, sûfî menkıbelerinden, klâsik İslâm edebiyâtı figürlerinden bahsetmesi, Arapça ve Farsça terkipleri de yerli yerince kullanabilmesi bu iddiâları cerh etmektedir.

Mensup olduğu tarîkat konusunda da ihtilâflar olmakla birlikte A. Y. Ocak, Yunus Emre’nin bir Kalenderî-Melâmî dervişi olduğunu, bu yola Yesevî geleneğine bağlı yarı göçebe bir kültürden gelen popüler bir sûfî olan Tapduk Emre kanalıyla girdiğini belirtmektedir.

Yunus’un tekke kültüründen gelmesine rağmen Mevlânâ çapında bir panteist; fakat millî ruhtaki tesirinin lirizmi, yalınlığı ve Türkçesi dolayısıyla onunla kıyaslanmayacak derecede yüksek olduğu söylenmiştir. Bu sebeple olsa gerek, ona, Anadolu’da pek çok mezar yeri ve makam da atfedilmiştir. Bu, şüphesiz sevilen ve paylaşılamayan kişiliğiyle, yapmış olduğu seyahatlerin de izlerini taşıyan bir kutlu karmaşadır. Tesiri ve insancıllığı, asırlar sonra cumhuriyetin kurucu kadrolarının eliyle bir cumhuriyet hümanizmi yaratmak amacıyla da kullanılmış, bu durum belki de yaşamıyla ilgili menkıbelere yeni bir örtü olarak eklenmiştir.

Göktürk Ö. Çakır

Kendi verdiği isimle Vesîletü’n-necât, halk arasında meşhur olan adıyla Mevlid’in yazarı olan Osmanlı müellifi, şâir. Çelebi olarak adlandırılmasından âlim ve ârif bir kişi olduğunu anladığımız Süleyman Çelebi Bursa’da doğmuştur. Bir Mevlid nüshasında yer alan kayıtta bu eserin şâir 60 yaşındayken yazıldığı bilgisi yer aldığından ve eserin bitiş târihinin de bilindiği hesaba katılarak (H. 812) doğum yılı kesinlik kazanmaktadır.

Kendisi hakkında bir doktora tezi hazırlayan N. Pekolcay’a göre kaynaklarda Çelebi’nin, Orhan Gâzi’nin sevgisini kazanmış, aynı zamanda silâh arkadaşlarından olan ve yine aynı Osmanoğlu Beyi tarafından İznik’te adına bir medrese kurulan, Muhyiddin Arabî’nin Füsûsü’l-hikem’inin şârihi ve bir rivâyete nazaran Osman Gâzi’nin de kayınbirâderi bilinen Şeyh Mahmud’un torunu olduğu belirtilmiştir.

Süleyman Çelebi bir süre kahraman Osmanoğullarından Sultan Yıldırım Bâyezid’in Dîvân-ı Hümâyun imamı olarak görev yapmış, daha sonra da Emir Buhârî’nin tavsiyesiyle, inşâsı 1400’de tamamlanan Ulu Cami’nin imamlığına getirilmiştir. Kimi kaynaklar kendisini Yıldırım Bâyezid’in oğlu Süleyman Çelebi’nin musâhibi saysa da yine Pekolcay’a göre, Timur gâilesiyle patlayacak Osmanlı iç savaşının bu tâlihsiz şehzâdesi, ömrünün uzun bir dönemini Bursa dışında geçirdiği için bu mümkün görünmemektedir.

Yazdığı Mevlid’iyle Peygamberimizi doğumundan irtihâline kadar mesnevî tarzında ve remel bahrinde tebcil eden Süleyman Çelebi milletimizin en çok bildiği ve okuduğu, yalın ve temiz Türkçesiyle asırlar boyu Osmanlı Türklerinin gönüllerini dilhûn eden ve onların torunlarını da aynı şekilde teshîr etmeyi sürdüren bir edebî anıt kurduğu gibi, dinî bir gelenek ve ihtifâlin de doğmasına yol açmıştır. Milletimiz Peygamberin velâdetinin yıldönümlerinde, çeşitli dinî törenlerde, ölümlerde, doğumlarda, hayırlı işlerin başında Kur’an’la berâber onun şiirini de dinlemekte ve bu millî estetik asırlardır yaşatılmaktadır. Devlet katında mevlid kutlamaları pek çok tafsîlât ve teşrîfatla gerçekleştirilmiş, 1910’dan îtibâren mevlid bir bayram olarak kânunlaşmıştır. Diğer yandan Türk milletinin yüce Peygamberinin doğumunu Erbil Atabeyi Muzafferü’d-din Kökböri’den bu yana kutladığı da unutulmamalıdır.

Süleyman Çelebi’nin, ölümsüz eserini yazmasını sağlayan motivasyona dâir bilinen rivâyet şöyledir: Bâtınî meşrepli İranlı bir vâiz Ulu Cami’de vaaz verirken Bakara sûresinin 285’inci âyetine atıf yaparak peygamberlerin arasında fark bulunmadığını, Hz. Peygamberin Hz. İsa’dan üstün tutulamayacağını söyleyince cemaatten bir Arap buna îtirâz edip kendisini aynı sûrenin 253. âyetinde peygamberlerden bir kısmının diğerlerinden faziletli kılındığına dâir ifâdelerle ilzâm etmiş; halkın vâizin tarafını tutmasıyla mesele büyümüştü. İşte bu hâdiseye çok üzülüp galeyâna gelerek “Ölmeyüp İsâ göğe bulduğu yol / Ümmetinden olmagiçün idi ol” beytiyle eserine başlayan Süleyman Çelebi daha sonra onu tamamlamıştır.

Büyük ve millî hizmetiyle Tanrı’nın mağfiret iklimine girmiş olmasını dilediğimiz bu hisli Türk şâiri imamlığını yaptığı Ulu Cami’ye defnedilmiş, 1950’lerdeki yol genişletme çalışmaları sebebiyle naaşı Çekirge Yolu üzerinde yer alan bugünkü türbesine nakledilmiştir. Onu şüphesiz ilk Osmanlı pâyitahtı Bursa’nın ve bütün Türk milletin mânevî ulularından saymak ve hâtırâsını tâzim etmek bir millî ve dinî vazifedir.

Göktürk Ömer Çakır

Harflerin ve sayıların kutsallığı görüşünü benimseyen ve onlara sembolik anlamlar atfederek yorumlamaya çalışan bâtınî bir düşünce olan Hurûfîliğe mensup mutasavvıf ve şâir. İran kaynakları Şiraz’da, Osmanlı kaynaklarından bâzıları ise Bağdat ve Diyarbakır’da, çağdaşı olan İbn Askalânî  ise Tebriz’de doğduğunu belirtmiştir. Anadili Türkçe olan ve 16. asır Osmanlı tezkîre yazarı Âşık Çelebi’ye göre Türkmen aslından gelen Nesîmî, bâzı kaynaklara nazaran Hurûfîliğin kurucusu Fazlullah’ı Şirvan’da tanımıştır ve onun dâmâdıdır. Fazlullah’ın ölümünden sonra asıl şöhretine kavuşmuş olan Nesîmî, Anadolu’ya geldiğinde bu coğrafyada fikirleri için uygun bir vasat bulamayarak Halep’e gitmiştir. Burada o yıllarda Halep’e uğrayan Şeyh Bedreddin’le de görüşmüş olma ihtimâli bulunmaktadır.

Sonraki zamanlarda Dulkadıroğlu Ali Bey, Karakoyunlu hükümdârı Cihan Şah ve Fâtih Sultan Mehmed gibi beyler onun fikirlerinden etkilenmiş; fakat yaşadığı dönemde, ulûhiyet iddiâsı dolayısıyla Halep’in sünnî çevrelerinin tepkisini üzerine çekmiş ve hakkında çıkarılan bir fetvânın gereği, Memlûk Sultânı Melikü’l-Müeyyed’in (Şeyh el-Mahmûdî)onaylaması sonrasında saltanat nâibi Emir Yeşbek’in Nesîmî’nin boynunu vurup derisini yüzmesi sûretiyle yerine getirilmiştir. Vahdet-i vücutçuluğu, Allah’ın Âdem’de ve tüm insanlarda, bilhassa Fazlullah’ta tecelli ettiği düşüncesini, insan organlarının çeşitli sırları yüklendiğine dâir inançlarını, Kur’ân’ı şifrelerden mürekkep bir kutsal metin olarak gösteren tevillerini Türkçe şiirlerinde açıklıkla dile getirmesi Hurûfî düşüncesinin yayılmasında Fazlullah’tan daha etkili olmasını sağlamış ve pek çok menkıbeye konu olmuştur.

Nesîmî, Alevî – Bektâşîlerin yedi büyük şâirinden biri ve mazlum bir velî şehid olarak kabûl edilmektedir. O, aynı zamanda, Oğuz lehçesiyle oluşmaya başlayan klâsik ve âhenkli, coşkun ve lirik şiir dilinin kuruluşunda yeri olan ve sonraki Hurûfî meşrepli mutasavvıf şâirleri de etkilemiş önemli bir edebiyat târihi figürüdür de.

Göktürk Ömer Çakır

Türk güldürü edebiyâtının önde gelen figürü olarak Nasreddin Hoca’yı tek bir mücessem kişide aramak doğru mudur bilinmez; ama millî hayâtımızın bir cüzü olduğu ve nüktedan Anadolu insanının pratik zekâ, kavrayış, lâfı gediğine koyma, özlü ve hakîmâne ifâde gibi kaabiliyetlerinin onda tecessüm ettiği ve bizim ayrılmaz bir parçamız olduğu bir doğrudur. N. Albayrak’a göre, “Yaşadığı dönem, doğum ve ölüm yılları, tarihî kişiliği ve ailesi hakkındaki bilgiler tartışmalıdır. Yaşadığı dönem ve yöre hakkındaki en önemli kanıtlar Akşehir’deki türbesi, soyundan geldikleri söylenen kişilere ait mezar taşı kitâbeleri ve adına kurulmuş olan vakıfla ilgili Fâtih Sultan Mehmed devrine ait bir arşiv belgesidir. Kaynaklarda yer alan bilgilere göre Nasreddin Hoca, Sivrihisar’ın Hortu köyünde 605 (1208) yılında doğdu. Köyün imamı olan babası Abdullah’tan sonra bu görevi kendisi üstlendi.

Ardından Akşehir’e göç etti, burada kadılık yaptı ve 683 (1284) yılında öldü.”

Kabûl edilen en doğru bakış açısı yukarıdaki kayıttır. Yine de Hoca hakkındaki çeşitli aktarımlardan bahsetmekte fayda var. Bunların arasında Halîfe Hârun Reşid döneminde (786 – 809) yaşamış olduğundan tutun, Harezm hükümdârı Alaeddin Tekeş’in (1172 – 1200) muâsırı olduğundan veya 13. asırdaki Selçuklu hükümdarlarından bir Alâeddin’in çağdaşı olduğuna yâhut Timur’la Bâyezid devrinde yaşadığına dek türlü rivâyetler vardır; fakat Türkçe’de Hoca’dan bahseden en eski yazma eser Cem Sultân’ın maiyetindeki Ebû’l-Hayr Rûmî tarafından kaleme alınıp 1480’de tamamlanan, Sarı Saltuk’un menkıbelerinin anlatıldığı Saltuknâme’dir.

İsmâil Hâmi Dânişmend, anonim bir Selçuknâme’ye dayanarak Hoca’nın Moğol istilâsı devrinde zarâfet, talâkat ve siyasetiyle halkı zâlim Moğolların baskısından kurtarıp haracı hafifletmeye çalışan bir halk babası olduğunu ve Konya’da Sultanlığın müstevfîlik, yâni Mâliye Nâzırlığı, makâmına gelerek bu işleri hallettiğini aktarmıştır. Yine aynı kaynağa göre Çobanoğulları’nın üçüncü emîri Muzafferü’d-din Yavlak-Arslan’ın oğlu olan “Nasıruddîn”, babasının saltanat kavgalarında maktul düşmesi üzerine onun yerine bey olmuştur. Dânişmend, Konya’daki sergüzeştinde geçen Selçuklu Mesud’un ve Moğol idarecinin (Geyhâtu) 

sonraki anlatılarda Bâyezid ve Timur’la, Moğolların da Tatarlarla yer değiştirdiğini öne sürer ve bu vesîleyle ilginç bir kariyerle onu reel târihe bağlar.

Hoca’nın fıkraları kültür tarihçiliğinin meselesi olarak ele alınmış ve kendisi, kişiliğini yansıtan bâzı eski güldürü edebiyâtı kahramanlarının envanterini devralan bir figür olarak görülmüştür. Bunların başında 10. asırda Kûfe’de Fazâra kabîlesinden Cuhâ adlı bir nükteci kişi gelmektedir. Fehim Bayraktareviç’e göre 10. asır Arap bibliyografı İbnü’n Nedîm’in el-Fihristadlı kitabında da Cuhâ Fıkraları Kitabı (Kitab-ı Nevâdir-i Cuhâ) olarak geçen ve bizden önce Batı’ya ulaşan bu güldürü hikâyeleri 15 ve 16. asırlarda Türkçe’ye çevrilerek Nasreddin Hoca’ya mâl edilmiştir. Ayrıca Fars edebiyatına da yansıyan Cuhâ çevirileri Acem şâirler kanalıyla daha eski târihlerde de Anadolu’da bilinir hâle gelmiş olabilir. Nitekim Mevlânâ’da birkaç Cuhâ hikâyesi yer almaktadır. Diğer yandan, Cuhâ isminin “Hoca” olarak bir tehâfül geçirdiğini söylemek de bu vesîleyle kolaylaşır gibi olsa da bunu Farsça’da seçkin erkek anlamındaki hâce’ye bağlayanlar da vardır.

Nasreddin Hoca salt Arap Cuhâ’dan neşet etmiş demek zordur; fakat Türk dünyâsında pek çok güldürü karakterini içine aldığı veya doğurduğu bir gerçektir: Karakuş, Behlül, Ahmet Akay, Navöi, Aldarkösö, Apandi (Efendi) gibi yerel veya anonim nitelikli isimler kanalıyla geniş bir coğrafyada fıkraları anlatılmıştır. Ayrıca fıkraları kanalıyla Türkçemiz pek çok deyim ve atasözü kazanmıştır. Bunlardan bir kısmı özgün fıkralarda yer aldığı gibi, sonradan işlenmiş fıkralar du tip anonimleşmiş sözlere kaynaklık etmiştir.

Göktürk Ömer Çakır