Burada Ortçağ tarihi için konularına göre ayrılmış ve kendi tavsiyem olan okuma listesi sunulmuştur. Kaynak eserler bu listenin dışarısında bırakılmış ve sadece araştırma eserlere yer verilmiştir. Bu liste lisans ve yüksek lisans öğrencileri başta olmak üzere Ortaçağ tarihi alanına ilgi duyanlar için ideal ve gerekli okumalar düşünülerek hazırlanmıştır. Bu listede sadece Türkçe eserler yer almaktadır. Yabancı dilde yazılmış eserleri dahil etmedik.

İSLAM TARİHİ

Muhammed Hamidullah – Muhammed; İslam Peygamberi

Muhammed Hamidullah – İslam’a Giriş

Muhammed Hamidullah – Hz. Peygamber’in Altı Diplomatik Mektubu

Corci Zeydan – İslam Uygarlığı Tarihi I. Ve II. Cilt

Yaşar Çelikkol – İslâm Öncesi Mekke

İrfan Aycan – Saltanata Giden Yolda Muavviye B. Ebi Süfyan

Mehmet Azimli – Dört Halifeyi Farklı Okumak Serisi

Farhad Daftary – İslam’da Entelektüel Gelenekler

Ramazan Altınay – Emevîlerde Günlük Yaşam

İsrafil Balcı – İlk İslam Fetihleri

Adnan Demircan – İslam Tarihi’nin İlk Asrında İktidar Mücadelesi

Mustafa Fayda – Hulefa-i Raşidin

Şaban Öz – Siyere Giriş

Montgomery Watt – İslam’ın Ortaçağ Avrupası Üzerine Etkisi

Montgomery Watt – Hazreti Muhammed Peygamber ve Devlet Adamı

İsmail Yiğit – Emeviler

Juan Vernet – Avrupa İslam’a Neler Borçlu?

Adnan Demircan – Ali ve Muaviye Kavgası

Rıza Savaş – İslam’ın İlk Asrında Kadın

Mehmet Azimli – Cahiliyeyi Farklı Okumak

Ali Dadan – Eski Araplara Göre Türkler

Şemseddin Günaltay – İslam Öncesi Araplar ve Dinleri

Mehmet Özdemir – Endülüs

Walter E. Kaegi – Bizans ve İlk İslam Fetihleri

Thomas Walker Arnold – İslam’ın Tebliğ Tarihi

Mehmet Azimli – Siyeri Farklı Okumak

İsrafil Balcı – Peygamberlik Öncesi Hz. Muhammed

Albert Hourani – Arap Halkları Tarihi

Lapidus –  İslam Toplumları Tarihi I. Ve II. Cilt

Fatih Duman – İslam Öncsi Arap Folkloru ve Kur’an

Nahide Bozkurt  – Abbasiler

Montgomery Watt – Hz. Muhammed Medine’de

Montgomery Watt – Hz. Muhammed Mekke’de

Ziya Şen – Kuran’ın Metinleşme Süreci

Ahmet Demir – İslam’ın Anadolu’ya Gelişi

Mustafa Sabri Küçükaşçı  – Mekke ve Medine Tarihi

Hugh Goddard – Hıristiyan Müslüman İlişkileri Tarihi

Hitti, Philip K. – Siyasi ve Kültürel İslam Tarihi

Adem Apak – Ana Hatlarıyla İslam Öncesi Arap Tarihi ve Kültürü

Adaem Apak – Kur’an’ın Geliş Ortamında Arap Toplumu (Sosyal, Kültürel ve İktisadi Hayat)

Ahmet N. Özdal – Ortaçağ Ekonomisi ve Müslüman Tüccarlar

TÜRKLERİN İSLAMİYETİ KABULÜ

Zekeriya Kitapçı – Türkler Nasıl Müslüman Oldu?

Tufan Gündüz – Kuran ve Kılıç

Hakkı Dursun Yıldız – Türkler ve İslamiyet

Osman Karatay – Türklerin İslamı Kabulü

Bekir Biçer – Türklerin İslamlaşma Serüveni

TÜRK İSLAM DEVLETLERİ

Meryem Gürbüz – Harizmşahlar

Ömer Soner Hunkan -Türk Hakanlığı Karahanlılar

Muharrem Kesik – Denişmendliler

Aydın Usta – Türkler ve İslamiyet İlk Müslüman Türk Devleti Samaniler

Ramazan Şeşen  – Eyyübiler

Ekber Necef – Karahanlılar

Erdoğan Merçil – Afganistan ve Hindistan’da Bir Türk Devleti Gazneliler (Siyaset, Teşkilat, Kültür)

Yusuf Hikmet Bayur – Hindistan Tarihi I. II ve III. Cilt

SELÇUKLULAR

Nejat Kaymaz – Anadolu Selçuklularının İnhitatında İdare Mekanizmasının Rolü

Cihan Piyadeoğlu – Güneş Ülkesi Horasan Büyük Selçuklular Dönemi

Mustafa Alican – Doğunun ve Batının Büyük Sultanı: Alparslan

Ayşe Atıcı Arayancan – Haşhaşiler Efsaneler ve Gerçekler

Bekir Biçer – Kürtler

Sevim Can – Selçuklular Döneminde Kadın

Osman Gazi Özgüdenli – Ortaçağ’da Türkler, Moğollar, İranlılar

Mehmet Ersan – Selçuklular Zamanında Anadolu’da Ermeniler

Gordlevski – Anadolu Selçuklu Devleti

Songül Macit – Anadolu Selçukluları

Mehmet Ali Hacıgökmen – Türkiye Selçuklu Devlet Adamları

Faruk Sümer – Oğuzlar

Mehmet Ersan –  Türkiye Selçuklu Devleti’nin Dağılışı

Erdoğan Merçil – Türkiye Selçuklularında Meslekler

İbrahim Kafesoğlu –  Selçuklular ve Selçuklu Tarihi Üzerine Araştırmalar

Cihan Piyadeoğlu – Alp Arslan

Cihan Piyadeoğlu – Çağrı Bey

Pocok – Anadolu Selçuklu Tarihi

John Freely – At Üstünde Fırtına: Anadolu Selçukluları

Murat Tural – Selçuklular ve Franklar

Agacanov – Oğuzlar

Mehmet Altay Köymen – Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi I. II. ve III. Cilt

Erdoğan Merçil – Selçuklularda Hükümdarlık Alametleri

Osman Turan – Türk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi

Osman Turan – Selçuklular Zamanında Türkiye

Said Polat – Selçuklu Göçerlerinin Dünyası

Mustafa Alican – Malazgirt 1071

Ergin Ayhan  –  Oğuz İsyanı

Carole Hıllenbrand –  Malazgirt Muharebesi

Salim Koca – Selçuklu Devri Türk Tarihinin Temel Meseleleri

Mustafa Alican – Moğollar

Mustafa Demirci – Siyah Öfke

Erkan Göksu – Türkiye Selçuklularında Ordu

Hasan Taşkıran – Selçuklu Devletlerinde Suikastlar

Mehmet Ali Hacıgökmen – Türkiye Selçuklu Başkentleri İznik ve Konya

Adem Tülüce – Bizans Tarihyazımında Öteki Selçuklu Kimliği

Ali Sevim –  Anadolu’nun Fethi Selçuklular Dönemi

A.C.S. Peacock – Selçuklu Devleti’nin Kuruluşu

Cogito – Selçuklular

Ramazan Kemal Haykıran – Moğollar Zamanında Yakındoğu

Claude Cahen – Osmanlılardan Önce Anadolu

HAÇLI SEFERLERİ

Claude Cahen – Haçlı Seferleri Zamanında Doğu ve Batı

Muharrem Kesik – Selçukluların Haçlılarla İmtihanı

Steven Runcıman – Haçlı Seferleri Tarihi I. II. Ve III. Cilt

Amin Maalouf  – Araplar’ın Gözünden Haçlı Seferleri

Cüneyt Kanat ve Devrim Burçak – Sorularla Haçlı Sefrleri

ORTA ÇAĞ AVRUPA TARİHİ

Muammer Gül – Orta Çağ Avrupa Tarihi

H. C. Davids – Orta Çağ Avrupa Tarihi

Henri Pirene – Hz. Muhammed ve Charlemagne

Henri Pirene – Ortaçağ Avrupa’sının Ekonomik ve Sosyal Tarihi

Umberto Eco – Ortçağ I. II. III ve III. Ciltler

Chris Wickham  – Ortaçağda Avrupa

BİZANS TARİHİ

Ostrogorsyky – George; Bizans Devleti

Mustafa Daş – Bizans’ın Düşüşü

Yusuf Ayönü – Selçuklular ve Bizans

Casim Avcı – İslam – Bizans İlişkileri

Judith Herrin –  Bizans Bir Ortaçağ İmparatorluğunun Şaşırtıcı Yaşamı

Mehmet Murat Baskıcı – Bizans Döneminde Anadolu İktisadi ve Sosyal Yapı (900-1261)

BEYLİKLER DÖNEMİ VE OSMANLI ERKEN YILLAR

Feridun Emecen – İlk Osmanlılar ve Batı Anadolu Beylikler Dünyası

Haşim Şahin –  Dervişler, Fakihler, Gaziler / Erken Osmanlı Döneminde Dini Zümreler (1300-1400)

Mehmet Ersan ve Mustafa Alican – Türklerin Kayıp Yüzyılı Beylikler Devri Türkiye Tarihi

Hasan Basri Karadeniz – Anadolu’da Meşruiyet Mücadelesi

İsmail Tokalak – Bizans Osmanlı Sentezi

Cemal Kafadar – İki Cihan Aresinde

KÜLTÜR, MEDENİYET, FELSEFİ BİRİKİM VE SOSYAL HAYAT

Dimitri Gutas – Yunanca Düşünce Arapça Kültür

Umut Güner – Tarihte Fütüvvet ve Ahilik

Fatih M. Şeker – Selçuklu Türkleri’nin İslam Tasavvuru

A.C.S. Peacock ile Sara Nur Yıldız – Anadolu Selçukluları: Ortaçağ Anadolu’sunda Saray ve Toplum

Ahmet Ocak – Nizamiye Medreseleri

Muammer Gül – İslam’ın Batıni Çevresi

Franklin Lewis – Mevlana – Geçmiş ve Şimdi, Doğu ve Batı

Ayşe Atıcı Arayancan – Dağın Efendisi Hasan Sabbah ve Alamut

Mehmet Şeker – Anadolunun Türkleşmesi ve Kültürel Hayatı

Mikail Bayram – Fatma Bacı ve Bacıyan-ı Rum Anadolu Bacılar Teşkilatı

Mikail Bayram – Ahi Evren Hace Nasirü’d-din Mahmud ve Ahi Teşkilatının Kuruluşu

Ömer Lütfi Barkan – Kolonizatör Türk Dervişleri

Mikail Bayram – Konya’da Dini ve Fikri Hareketler

Ahmet Ocak –  Selçukluların Dinî Siyaseti

Ramazan Şeşen – İslam Coğrafyacılarına Göre Türkler ve Türk Ülkeleri

Ahmet Yaşar Ocak – Türk Sufiliğine Bakışlar

Resul Ay –  Anadolu’da Derviş ve Toplum, 13-15. Yüzyıllar

Ahmet Yaşar Ocak – İslam’ın Ayak İzleri Selçuklu Dönemi

Ahmet Yaşar Ocak – Babailer İsyanı

Olgay Söyler – Anadolu’nun Kronikleri

Fuad Köprülü – Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar

Mustaf Demirci – Beytü’l Hikme

Mehmet Şeker –  Fetihlerde Anadolu’nun Türkleşmesi ve İslamlaşması

Seyfullah Kara –  Selçuklular’ın Dini Serüveni

Ahmet Altungök – Eski İran’da Din ve Toplum

Seyfullah Kara –  Büyük Selçuklular ve Mezhep Kavgaları

T. Karamustafa – Tanrının Kural Tanımaz Kulları: İslam Dünyasında Derviş Toplulukları

Patricia Blessing – Moğol Fethinden Sonra Anadolu’nun Yeniden İnşası

GENEL VE DİĞER

Altan Çetin –  Ortaçağ’da Devletin İki Yüzü

Bernard Lewis – Haşaşiler

Farhad Daftary –  İsmaililer

Nizamülmülk – Siyasetname

Der: Altan Çetin – Ortçağ’da Kadın

Muammer Gül – Ortaçağ’da Doğu ve Güneydoğu Anadolu

Kolektif Selenge Yay – Türkmenler Üzerine Makaleler

Eileen Power – Ortçağ İnsanları

Zeynep Kocabıyıkoğlu Çeçen – Ortçağ’a yeni Yaklaşımlar

Pınar Ülgen – Doğu-Batı Arasında Teknoloji Transferi Geç Ortaçağlar

Pınar Ülgen – Orta Çağ Avrupa’sında Kölelik

Cüneyt Kanat – Ortçağ Türk Devletlerinde Suç ve Ceza

SEYAHATNAME

İbn Battuta – Seyahatname

İbn Fadlan  – Seyahatname

Bu liste düzenli olarak güncellenmektedir. Bu okuma listesi tarihçi Umut Güner tarafından hazırlanmıştır.

10. asırda Türkistan’da, başkenti Kâşgar olan ve İslâm medeniyet dâiresi içinde şekillenen Türk kültürünün ateşini yakan Karahanlılar’ın bu çerağın tutuşmasından bir asır sonra Türk dili sâhasında ortaya koydukları, Batı’da prenslerin aynası, İslâmî literatürde ise nasihatü’l-mülûk veya siyâsetnâme, pendnâme gibi adlarla anılan türe dâhil edebileceğimiz büyük Türk eseri Kutadgu Bilig’in Balasagun doğumlu müellifidir.

Yûsuf Has Hâcib, Kâşgarlı Mahmud’un da mensup olduğu, bilhassa erken dönemlerdeki Arap ırkçılığı politikalarına tepki olarak doğup mevâlî denilen Arap olmayan unsurların devlet kademelerinde çeşitli görevler aldığı Abbâsîler döneminde siyâsî, fikrî ve edebî bir hareket olarak tebârüz eden ve Araplar dışındaki halkların üstünlüğü düşüncesini güden şuûbiyyenin mensubu bir şuûbî olarak kabûl edilir. Bunu bilhassa Kâşgarlı Mahmud’un Türklüğün övüncü olan sözlüğü Divânu Lugâti’t-Türk’te milletimizi ve dilimizi yücelten çeşitli ifâdelerinde görmekteyiz. Dolayısıyla her iki büyük Türk’ün Türk milliyetçiliği târihinin en eski sîmâlarından olduğunu söyleyebiliriz.

İslâmî Türk edebiyatının ilk Türkçe eserlerinden olan ve bugün elimizde biri Uygur diğer ikisi Arap harfleriyle basılı üç nüshası bulunan; fakat özgün alfabesi hakkında net bir bilgiye sâhip olmadığımız Kutadgu Bilig, “Mutluluk getiren bilgi”, “Kutlu olma bilgisi” olarak anlayabileceğimiz bir başlıktır. Bununla berâber Arapça’da devlet kelimesinin yüklendiği siyâsî gücü elinde bulundurma, iktidar ve hâkimiyet kavramlarının Türkçe kut’a aktarılmış olduğunu da söyleyebiliriz. Bu büyük kitap, dünyevî iktidar ve uhrevî saadetin kaynağı olan bilgiye düzülmüş anıtsal bir övgüdür.

Tıpkı Yunan düşüncesinde veya totemizmde her fikrin, kavramın kişileştirilerek ifâde bulması gibi Kutadgu Bilig’te de kurgu dört soyut ilkenin personifikasyonu olan şahıslar yoluyla oluşturulmuştur. Bunlar, adâleti temsil eden hâkân Kün-Togdı, devleti ve kutu temsil eden vezir Ay-Toldı, aklı temsil eden bilge Ögdülmiş, âkıbeti temsil eden zâhid Odgurmış’tır.

Çeşitli diyaloglarla süren eserde Türk devlet felsefesinin temel ilkeleri, hâkândan aşçıbaşına kadar görev ve meslek sâhiplerinin, saray bürokrasisinin nitelikleri, tâcir, zanaatkâr, şâir, çiftçi ve sâir zümrelerin devlet idâresi ve cemiyet içindeki hareket tarzlarından bahsedilmektedir. Bununla birlikte Kutadgu Bilig’i sâdece 10. asır Türk bürokrasisi ve devlet idâresi üzerine bir didaktik eser olarak tanımlamak yanlış olur. O, yazıldığı târih kesitinde çok önemli bir yer işgâl etmektedir. Kutadgu Bilig, Müslüman Türklerin Anadolu’ya doğru uzandığı ve bu coğrafyaya gönderi yıkılmaz bir bayrak dikmek üzere oldukları bir çağda, 1069 – 1070 yıllarında tamamlanıp Karahanlı hükümdârı Süleyman Arslan Hâkan oğlu Tavgaç Ulu Buğra Hân’a sunulmuş ve kendisine ulu hâciblik unvânını getirmiş bir siyâsetnâme ve nasihatnâme olmanın ötesinde bir ahlâk ve bilgi felsefesi eseridir. Onda dünyevî iktidâr ve uhrevî saadetin kabı olarak çatışmak üzere birbirine sokulan ferdî ve sosyal çelişkilerin dengeli bir ahlâkla nasıl telif edileceğinin yollarını buluruz. Zamânın geçiciliğinden bahsederken türlü sosyal ilişkilerin normlarını kurarak maddî dünyaya da sıkıca tutunan bu kitap, Müslüman Türk kültürünün şafağında, büyük sözlüğümüz Dîvânu Lûgâti’t-Türk’le çağdaş ve onun gibi âbidevî bir eser olarak millî kültür ve irfânımızın burçlarından birini oluşturmakta; Türk kılıcı bir taraftan Anadolu’da sadme sadme inşâ edeceği Türkiye’yi yükseltmeye başlarken, tâze îmân kaynaklarından beslenerek yeni medenî hamleler yapmak üzere hareketlenen Türk kaleminin en yüksek nişanlarından biri olarak ışıldamaktadır.

Göktürk Ömer Çakır

Batılıların Avicenna dedikleri ve filozofların prensi olarak da anılan İbn Sinâ Buhara yakınlarındaki Afşana’da doğmuştur. Veziri olduğu İsfahan emîri Alâüddevle’ye “Gerçek şu ki Aristo’nun İskender’e vezir olmasından sonra hiçbir hükümdâra Ebû Ali gibi bir vezir nasib olmamıştır.” dedirtecek ululukta bir mütefekkir olan İbn Sinâ’ya eş-şeyhü’r-reîs de denilir ve o, hükümdarların ele geçirmek için can attığı bir memleket gibidir. Gazneli Mahmud, sarayına gelmesi için yaptığı dâveti geri çevirmesi üzerine resmini yaptırıp çoğaltarak onu aratmıştır. Öğrenmek konusundaki hırsı göz kamaştırıcı olan filozof, el-Cübbâî ile yaptığı bir tartışmada dil konusunda yetersiz olduğu söylenince bu alanda eser telif edecek duruma gelene kadar çalışıp aynı kişiyi seneler sonraki bir tartışmada kendisinden özür dilemek durumunda bırakmıştır.

İbn Sinâ, Fârâbî okuluna müntesip en büyük İslâm filozofudur. Onun felsefe târihinde oturduğu bağlam, el-Kindî’nin kelâmdan felsefeye geçişi sağlayıcı, Fârâbî’nin terminoloji ihdâs edici ve metod kurucu rollerini tâkîben kendisinden önce hem bu mütefekkirlerin hem de dağınık durumdaki Hellenistik, Bizans ve Süryânî düşüncesinin derlenip sistemli bir şekilde işlenmesi olarak târif edilebilir; fakat o sâdece basit bir derleyici değildir.

Fârâbî gibi din ve felsefî düşünceyi uzlaştırmış olmakla birlikte bütün fikrî mesâisini böyle tanımlamak doğru olmaz; zîra yine de İbn Sinâ doğru-yanlış gibi “olgu yargıları” ve iyi – kötü gibi “değer yargıları”nı birbirinden ayırmak ve metafiziği bunların arasında köprü kılmak sûretiyle bir ayrımı da gözetmiştir.

Bilgi nazariyesi, mantık, tabiat felsefesi, matematik, ahlâk ve din felsefesi alanlarında çalışan büyük filozof, bâzı tefsir çalışmaları da yaparak felsefî tefsirin ilk örneklerini de ortaya koymuştur; fakat onun asıl büyüleyici faaliyeti tıp alanında parlayan hâzık çalışmalarında görülür. Bu alanda kırk civârında eser kaleme alan İbn Sinâ’nın el-Kânûn fi’t-tıb adlı kitabı 12. asırda Lâtinceye çevrilmiş ve 13. asırdan îtibâren Avrupa üniversitelerinde ders kitabı olarak kullanılmaya başlanarak etkileri 17. asra kadar sürmüştür. Öyle ki kendisinden bir asır sonra yazan Nizâmî-i Arûzî “Eğer Hipokrat(es) ve Galen(os) sağ olsalardı bu eserin önünde secde etmeleri gerekirdi.” demiştir.

el-Kânûn adlı kitabı hem kendi çağının tıp konusunda zirvesine oturmuş hem de sonraki çağların tıp öğretimi ve araştırmaları için sarsılmaz bir otorite olmuştur. Bu kitapta hastalıkların, tanım, teşhis ve tedâvisinde ufuk açıcı bir başarı elde eden İbn Sinâ, eserin yaklaşık 800 ilâcı içeren eczâ bilgisiyle de muazzam bir iş çıkarmıştır.

Mûsikî nazariyâtı ve terimleri konusunda da katkıları olan büyük filozof armoni ve ritim konularını da ilmî bir surette işlemiştir. Kendisinden geriye 276 eser kalmış ve çağlar boyu süren etkisiyle evrensel medeniyetin en parlak zekâlarından biri olarak öne çıkmıştır. Aristo mantığı, Batlamyus astronomisi, Galen tıbbı ve Öklid geometrisinden beslenerek sistemleştirdiği düşünceleri Doğu ve Batı’da derin izler bırakmıştır. Öyle ki bazı Batılı düşünürlere göre İbn Sinâ ve İbn Rüşd hesaba katılmadan bir Hıristiyan ilâhiyat târihi yazmak bile mümkün değildir.

Göktürk Ömer Çakır

Bilimin, astronomi, matematik, fizik, tıp, coğrafya gibi pek çok alanında düşünen, eserler veren, Batı’da Aliboron adıyla bilinen ve ünlü bilim târihçisi George Sarton’a göre dünyanın yetiştirdiği sayılı bilim insanlarından biri olan Bîrûnî, Ceyhun nehrinin aşağı kısımlarında yer alan Kâs şehrinde dünyaya gelmiştir. Milliyeti konusunda ihtilâflar olan bu büyük âlim, eserlerinden birinde Arap veya Fars olmadığını ifâde etmiştir. Hârizm bölgesinde Soğd unsurları da yer almakla birlikte o dönem bir kültür ve medeniyet lisânı olan Soğdça’nın da anadili olamayacağı, kendi anadilinin bir ilim dili olmadığı yolundaki hayıflanmasından istidlâl etmek mümkün görünmektedir. Bîrûnî ağleb-i ihtimâl Türk neslinden bir âlimdir.

Hârizmşah Afrigoğullarının himâyesinde yaşadıktan sonra Büveyhîler’in egemenliğindeki Rey’de bir süre bulunup rasat faaliyetilerini burada yürütmüş, ayrıca gittiği Buhara’da Sâmâni II. Mansur’dan da himâye görmüştür. 998’de Cürcân’da Ziyârîler hükümdârı Kâbus b. Veşmgir’in himâyesine girmiş, bunu birkaç yıl sonra Gürgenç’teki Me’munî himâyesi izlemiştir. Bütün bunlar bir yana bırakılırsa onun en şöhretli hâmisi hiç şüphesiz Gazneli Mahmud’dur. Onun Hindistan fethi Bîrûnî için yeni bir ufuk açmış, Sanskritçe’yi öğrenip Hindoloji üzerine Tahkîku mâ li’l-Hind adlı eserini telif etmesini de sağlamıştır.

Bîrûnî’nin en önemli ilmî vasfı, tecrübî bilgiye olan bağlılığı ile dogmatizmden ve taklitçilikten uzak, özgün ve katkı sağlayıp geliştirici bir anlayışla çalışmış olmasıdır. O Aristoteles felsefesinin temel kavramlarına ve metodolojisine vâkıf olmakla birlikte Aristoculuk denilen ekole angaje olmamış, hatta pek çok noktada bu anlayışa şiddetli eleştiriler de getirmiştir. Bu meyânda dönemin diğer ünlü sîmâsı İbn Sinâ ile yazışmaları, birbirlerine tevcih ettikleri sorular, kendisinin felsefî bakış açısına da ışık tutacak nitelikte kayıtlardır. İbn Sinâ’nın aksine evrenin, zamanın ve cismin hâdis yâni başlangıçlı ve sonlu birer yaratılmış olduğunu kabûl eden Bîrûnî’nin ilgi çekici bir özelliği de alternatif kâinat modellerini, yani arz merkezli değil güneş merkezli bir sistem anlayışını da mümkün görmesidir. Kendisi arz merkezli anlayışı kabûl etmekle birlikte, bu kabûle asla bir dogmaya bağlanma mecbûriyetiyle değil yaptığı ilmî incelemelerle, çeşitli fizik fenomenlerini hesaplamanın zorluğunu belirterek, kısacası nesnel bir değerlendirmeyle ulaşmıştır.

Bîrûnî salt astronomi konusunda değil, astroloji hakkında da pek çok teknik bilgiye sâhipti. Bununla birlikte göklerin arz üzerindeki fizikî tesirlerini kabûl etmesine rağmen horoskobik değerlendirmelere, ayrıca simyâ gibi uğraşlara da karşıdır ve bunları ilmin alanından çıkıp sihir, fal ve efsun alanına girmek olarak görür. Onun gözlem ve deneyi matematik yoluya açıklayıcı ilmî metodolojisi, kendisini bir Ortaçağ âliminin çok daha ötesine konumlandırmamızı, belki modern bir bilim insanı tipine yakın görmemizi gerektirecek denli kuvvetlidir. Son derece tenkidî bir kafa yapısına sâhip olan Bîrûnî, Ebû Bekir er-Râzî’nin kırk yıl boyunca aradığı Aristoculuk aleyhtârı kitabını da birçok bölümüyle eleştirmekten içtinâb etmemiştir. Kendisinin felsefeye karşı olduğu düşünülmemelidir. Bilakis o, her tabibin aynı zamanda filozof olması gerektiğini belirttiği gibi bir ihtisâs sâhiplerinin bütün ilimlerin genel ilkelerine vâkıf birer filozof olmaları gerektiğini de ifâde etmiştir. Bu, şüphesiz onun ansiklopedist olmasından kaynaklanan önemli bir düşüncedir.

Objektif değerlendirme konusunda tâvizsiz tavrı, geniş araştırma ufku ve gayretiyle Bîrûnî dine, akla, tecrübî bilgi yâni gözleme dayanarak üreten büyük kafasıyla şüphe yok ki Türk – İslâm düşünce ve ilim târihinin en parlak sîmâlarının başında gelmektedir.

Göktürk Ömer Çakır

Batı’da Alfarabius veya Avennasar adıyla bilinen ve Türkistan’ın Fârâb şehri yakınlarındaki Vesiç’te doğan, büyük Türk filozofu. İsmindeki Tarhan ibâresinin yanı sıra, İbn Hallikân’a göre üzerinden Türk tipi aba ile külahı hiç çıkarmadığı bilgisi ve doğduğu coğrafya milliyeti konusundaki şüpheleri izâle etmektedir. Nasıl ki el-Kindî Arapların ilk filozofu sayılıyorsa, o da Türklerin ilk filozofu olmak şerefine sâhiptir. Ayrıca ortaya koyduğu eserler ve tefekkür ufkunun genişliği dolayısıyla İslâm literatüründe Aristoteles nasıl ki “Muallim-i evvel” kabûl ediliyorsa, Farâbî de “Muallim-i sânî” unvânını almıştır. Yâni klâsik kaynaklar bu büyük filozofu, insanlığın ikinci öğretmeni saymışlardır. Buna rağmen kendisine yöneltilen “Sen mi daha bilgilisin, Aristo mu?” şeklindeki soruya, bu büyük Yunan filozofunun zamanına yetişseydi, onun en seçkin öğrencilerinden biri olabileceği cevâbını vererek tevâzu göstermiştir. Bu, onun dengeli davranışı seven ve aşırılıklardan uzak olan tefekkür dünyasına da uygun düşen bir cevaptır. Farâbî, korkaklık ve saldırganlık arasında yiğitliği, cimrilik ve savurganlık arasında da cömertliği tebcil eden bir mütefekkirdir. Şüphesiz asıl önemli özelliği, Antik Yunan düşüncesinde Platon – Aristoteles çizgisindeki siyâset felsefesini İslâm’la telif etmeye çalışan ve kendisinden sonra gelenleri bu anlamda etkileyen ilk filozof olmasıdır.

Farâbî’ye göre insanın üstün zekâ ve kavrayışın dışında doğrulara ulaşmak için azim ve kararlılık sâhibi olması gerekmektedir. Klâsik kaynaklarda, öğrenmek konusundaki iştiyâkının bir kanıtı olmak üzere Aristoteles’in De Anima’sını kırk, Fizik’ini de yüz defa okuduğu, kendi diliyle ifâde edilmiştir.

Fârâbî, insanın amacının mutluluk olduğuna, hakiki ve yüksek mutluluğun da ancak bilgiyle aydınlanmak sûretiyle kazanılabileceğine inanmıştır. Bunun “faal akıl” adını verdiği, Tanrı ile onun altındaki varlık alanlarının içinde yer alan irrasyonel bir evrensel bilgi kaynağıyla iletişim kurmayı gerektirdiğini, bu güce sâdece peygamber ve filozofların sâhip olduklarını belirtmiştir. Yine ona göre din ve felsefe bu sebeple aynı kaynaktan beslenmektedir; fakat yine de peygamber filozoftan üstündür; her peygamber filozof olmasına rağmen her filozof peygamber değildir.

Farâbî’ye göre insan tabiatı kötülük ve iyiliğe aynı derecede yatkındır. O, ahlâkın yaparak ve yaşayarak öğrenilen, eğitim ve alışkanlıklar yoluyla kazanılıp, korunmazsa yitirilen pratik bir ilim olduğunu savunur.

Farâbî’nin düşünce târihine en önemli katkısı da ilimlerin tasnifi konusundaki çalışmalarıdır. Kendisinden önce bu alanda yapılan çalışmaları ileri taşımış, Aristoteles ve el-Kindî’den daha tafsilatlı bir sınıflandırmaya giderek ilimleri beş ana başlık altında değerlendirmiştir. Bu, ilmî çalışmaların dayanacağı ilkeler husûsunda bir metod kurucu olarak temâyüz etmesini sağlamıştır. Zaten en büyük başarısı da Mantık’ı ayrı bir ilim olarak ele alıp kendisinden önce çözümsüz kalmış bazı meseleleri çözerek geriye zengin bir literatür bırakmış olmasıdır.

Kendisinin mûsikî konusunda da çok önemli bir yere sâhip olduğunu, hattâ bu konuda Yunanlılardan intikâl eden nazariyat bilgisini ve ses fiziği çalışmalarını tamamlayıp eksiklerini gidermekle bir “ilk öğretmen” sayıldığını da belirtmek gerekir. Hakkında anlatılan masalsı rivâyetler arasında ud ve kânunun mûcidi olduğu bilgisi de yer almakta ise de bu doğru değildir.

Farâbî, Harran, Bağdat ve Şam gibi düşünce ve ilim merkezlerinde bulunmuş, eserlerinin çoğunu Bağdat’ta vermiştir. Felsefesini en fazla yansıtan meşhur eseri, el-Medînetü’l-fâzıla (İdeâl Devlet)’dır. Klâsik kaynaklarda kendisine 7 ilâ 113 eser atfedilmiştir. Büyük filozof, seksenli yaşlarında Bağdat’ta vefât etmiş ve cenâzesinde Hamdânî emîri Seyfüddevle de bulunmuştur.

Göktürk Ömer Çakır

İmam Mâtûrîdî, Özbekistan’ın Semerkand şehrinin Mâturîd köyünde dünyaya gelmiş bir müfessir ve fakihtir. Bazı kaynaklarda Arap olduğu söylense de bilhassa Kitâbu’t-Tevhîd adlı eserini çeviren B. Topaloğlu bu çeviride gördüğü ve Arap dili açısından aksayan birtakım dil kusurları ve metinde Türkçe cümle yapısını andıran ifâdeler dolayısıyla Arap asıllı olamayacağını vurgulamıştır. Ayrıca böyle büyük bir müfessirin Araplarda bir gelenek olan şecerecilik dolayısıyla bir sahâbeye kadar uzatılması gereken soyunun sâdece dedesine kadar çıkarılabilmesi ve görüşlerinin neşredildiği coğrafya, onun Türk olması ihtimâlini daha da artırmaktadır.

Mâturîdî’nin düşünce dünyasının temelinde tevhid fikri yer alır. Bu konuya özellikle eğilmesi yaşadığı topraklarda ve dönemde Manicilik gibi düalistinançların ve Gnostisizmin etkin olmasına bağlanmaktadır. Bu büyük imam, îtikâd ve fıkıh konularında Ebû Hanife’nin metodunu benimsemiş ve geliştirerek yeni bir Hanefî kelâmı oluşturmuştur. Ayrıca ilk dirâyet tefsiri olarak kabûl edilen Kitâbu’t-Tevîlat da onun eseridir. Kendisine 14 eser atfedilmiştir. Bunların içinde İsmâilî, Oniki İmamcı Şiîlik ve Mûtezile inançlarının cerhedilmesine ayrılmış kitaplar da bulunmaktadır; lâkin yukarıda zikredilen Kitabu’t-Tevhîd ile birlikte günümüze ulaşan eseri bu meşhur tefsiridir. Mâtûrîdî, görüşlerini temellendirirken nakille birlikte aklı da kullanmış, tezlerini berkitmek için toplumsal ve târihî deliller getirmeye de özen göstermiştir. Mâtûrîdî, Mûtezile görüşlerinin çoğunu reddetmiş olmakla birlikte akıl yoluyla tanrının bilinebileceğini kabûl etmiştir. Ayrıca ilâhî irâde konusunda da Mûtezile ve Eşârîliğin aşırılıklarını yumuşatmıştır. Kitâbu’t-Tevhîd’de okuduğumuz, Ebû Mansur’dan naklettiği şu sözler bunu net bir şekilde özetlemektedir: “Nesne ve olayların gerçekliklerinin bilinmesine götüren yollar idrak, haberler ve istidlâlden ibârettir.” Diğer yandan Mâtûrîdî’nin atıfta bulunduğu eserler arasında Aristoteles’in Mantık’ının da bulunması felsefî bilgi ve metodolojiye sâhip olduğunu da göstermektedir.

Mâtûrîdî imâmet yani devlet başkanlığı konusunda da görüşler serdetmiştir. Ona göre toplumsal düzeni sağlamak için bir başkan gereklidir. Siyâsî gelenek ve târihî gerçekler de bunu gösterir; fakat bu konular Kur’ân’da açıklanmamıştır. O sebeple siyâsî iktidârın sâhipliği konusunda dinî açıdan gözetilmesi gereken esas, takvâdır. Mâturîdi, kendisinden bir asır sonra gelen Mâverdî’nin aksine devlet başkanının Allah’ın halifesi olduğuna inanır; fakat bu ona bir dokunulmazlık vermez. Başkan seçim yoluyla gelmeli ve istişâre etmelidir. Hem dokunulmazlık ve istişâre konusunda hem de imamın Kureyş’ten olması gerektiği husûsunda ise Mâverdî ile örtüşür.

Mâturîdî kelâm alanında 10. asırda ön plâna çıkmış, 12. asırda îtikadda imamlığı tescil edilmiştir. Bu târihte, Anadolu ve Suriye’deki Hanefîler de onun öğretisini benimsemişlerdi. F. Lewis, 13. asır Anadolusu’nun meşhur sûfîsi Mevlânâ’nın düşüncelerinde, akıl ve mantığa dayalı tavrında Mâturîdî’nin öğretilerinin güçlü tesiri olduğunu belirtmektedir. Onun etkisi Osmanlı medreselerinde de görülmüş, fikirleri Mâverâünnehir dışında Hindistan’da da kabûl görmüştür. Hayatını ilme vakfeden Mâturîdi 90 yaşında öldüğünde, Semerkand kadısı tarafından mezar taşına şu ibâreler yazdırılmıştır: “Burası, her şeyini ilme adayan ve ilmin yayılıp gelişmesine harcayan, bu sebeple eserleri övülen, ömrünün meyvelerini toplayan zâtın kabridir.”

Göktürk Ömer Çakır

Geleneğin, Kur’ân-ı Kerîm’den sonra İslâm literatürünün en önemli ve güvenilir kitabı kabûl ettiği hadis derlemesinin müellifi olan büyük hadis âlimidir. Dedesinin dedesi Berdizbeh adlı bir Mecûsî olan Buhârî, adından da anlaşılacağı gibi Buhara’da doğmuştur. 16 yaşında hacca gidip sonrasında Mekke’de kalarak ilk hadis tahsilini burada görmüştür. Hadis ilmi konusunda çok genç yaşlarda yetkinliğe ulaştığına dâir kayıtlar bulunmaktadır ki bunlardan birisi de henüz 18 yaşındayken ihtilâflı bir mevzuda hocası tarafından hakem tâyin edilmesidir. Bağdat, Basra gibi merkezlerde de bulunan Buhârî’yi hâfızasının gücü ve güvenilirliği konusunda denemek isteyenlerin 100 hadisin senet ve metinlerini karıştırıp kendisine sormaları, onun da mezkûr hadisleri bu şekilde hiç işitmediğini söyleyerek tek tek hepsinin senet ve metinlerinin doğrularını soru sâhiplerine anlatması bir diğer meşhur rivâyettir.

İbn Huzeyme kendisi için “Şu gök kubbenin altında Resulullâh’ın hadislerini Buhârî’den daha iyi bilen ve daha iyi ezberlemiş birini görmedim” diyerek onu takdîr etmiştir. Bununla birlikte günümüzün meşhur İslâm bilimleri târihçisi F. Sezgin hem doktorasında hem anıtsal eseri Arap – İslâm Bilimleri Tarihi’nin ilk cildinde onun eserinin pek çok hatayla mâlûl olduğunu yazmıştır. Ona göre Buhârî’nin Sahih-i Buhârî olarak bilinen ve 600.000 hadis arasından seçerek 16 yılda tertip ettiği meşhur el-Câmi es-sahîh adlı eseri, isnatları îtibâriyle mükemmel olmadığı gibi isnat sistemine bir katkı sağlamaktan öte onu geriletmiştir. Filolojik, târihî, fıkhî eserlerin gelişigüzel ve âhenksiz kullanıldığı kitap metodolojik açıdan da yetersizdir ve söylendiği gibi musannef türü bir eser de değildir. Klâsik kaynakların, Buhârî’nin bu eseri her hadis veya bab yazılmadan evvel boy abdesti alıp iki rekât namaz kılarak kaleme aldığını söylemesi ona bir güvenilirlik atfetmek veya İslâm literatürü içinde kazanmış olduğu güvenilirliği ifâde etmek için dillendirilmiş bir rivâyet olmalıdır.

Bununla birlikte Buhârî’nin ilme verdiği kıymet ve onu her koşulda yücelten şahsiyetli âlim tavrı ve ahlâkî salâbeti örnek alınmaya değerdir. İlim tahsil etmek isteyen herkese yardımcı olduğu; fakat devlet adamlarından uzak durduğu da bu meyanda zikredilmiştir. Buhârî’ye göre, devlet adamlarının saraylarına gitmek, ilmi küçük düşüren bir davranıştır. Horasan vâlisi Halid b. Ahmed ez-Zühlî eserlerini kendisinden dinlemek için onu dâvet ettiğinde, cevap olarak gelemeyeceğini, ilmi başkalarının ayağına düşüremeyeceğini; fakat kendisinin ders verdiği mescide veya evine gelerek bu arzusunu yerine getirebileceğini söylemiş, bundan hoşnut olmazsa hadis okutmasını yasaklayabileceğini ilâve etmekten de çekinmemiştir. Ayrıca Buhara valisinin sâdece kendi çocuklarına hocalık etmesi yolundaki isteğini de ilmi belli insanlara tahsis edemeyeceği gerekçesiyle reddetmiştir ve bu reddediş sebebiyle vâlinin kendisine yönelik ehl-i sünnetle uyuşmayan görüşleri olduğuna dâir kovuculuk yaptırması yüzünden ölümün eşiğinde memleketini terk etmek zorunda kalmıştır. Bir menfâ olarak yoldayken, hedefi olan Semerkand’a vâsıl olamadan, Hartenk kasabasında, hicrî 256 yılının Ramazan Bayramı gecesinde vefât etmiştir.

Göktürk Ömer Çakır

Târihî ve mitolojik unsurlarla bezenmiş Türk destan ve halk kahramanı.

Orta Asya sâhasında gelişen ve mitolojik ögelerle karışmış bir destân olma keyfiyetine sâhip, ayrıca Türk milletinin esâtirî geçmişinin izlerini ve İslâm öncesi dönemde oluşmuş çok belirgin motifleri bünyesinde barındıran Köroğlu ile Batı’da Azerbaycan ve Anadolu sâhasında birtakım târihî şahsiyetlere ve halk âşıklarına dayandırılarak hakkında çeşitli hikâyeler ve masal motifleri oluşmuş, her ikisi de ozan olan eşkıyâ veya asker tipleri çerçevesinde iki ana Köroğlu mevcuttur ve bunların hepsinde ortak yanlar bulunmaktadır.

Orta Asya kaynaklı mitolojik anlatılarda (Türkmen, Kazak, Özbek ve Uygur rivâyetleri), annesinin ölümü sonrasında doğumu mezarda gerçekleşen, kimi varyantlarda annesinden gelen sütle, kimi varyantlarda ise bu sütün bitmesiyle mezarın yanına yaklaşan bir kısrak veya keçinin sütüyle beslenen, dolayısıyla hayvandan beslenme motifiyle en eski Türk mitos geleneklerine kadar bağlanabilen esâtirî Köroğlu’nun adının muhtemelen mezar gibi karanlık bir yerde doğmuş olmasıyla ilintisi vardır. Ayrıca Türkistan menşeli bu anlatılarda Köroğlu’nun tıpkı Oğuz Kağan gibi hızla büyümesi de bir başka mitolojik ögedir. Bu anlatılarda Kırklar (Şiltenler), Hızır, Hz. Ali (Şir Hüdâ Pir), don değiştiren periler, devler, cadılar gibi unsurlar da yer almaktadır.

Batı’da şekillenen Köroğlu anlatıları ise daha ziyâde hikâye veya masal arasında salınan olayları birtakım târihî figürlerle kaynaştırmıştır. 16. asrın sonlarına doğru Bolu taraflarında yaşayan, eşkıyalık (Celâlîlik) yaptığından Bolu Beyi ve Gerede kadısına yakalanması için hakkında emirler gönderilmiş Rûşen Ali veya Köroğlu Rûşen ismiyle tanıdığımız târihî kişilikle, aynı târihlerde İran seferine çıkan Özdemiroğlu Osman Paşa’nın ordusunda yer alan ordu şâiri Köroğlu hakkında belgeler bulunmaktadır; fakat kimi araştırmacılar mitolojik Köroğlu ile bu sâhada oluşan Köroğlu tipinin farklı olduğunu söylemekle birlikte destânın Doğu ve Batı Türk dünyasında 16. asırdan îtibâren geniş bir sâhaya yayılmaya başladığını, kimileri de Oğuzların Batı’ya ilk göçleri esnâsında yayılmaya başladığını, târihî süreç içinde birtakım târihî hâdiselerle birleşerek Azerbaycan ve Anadolu’da mitolojiden hikâyeye dönüştüğünü ileri sürmüşlerdir. Batıya göçen boyların Asya’da kalanlarla süren ilişkisi muhtemelen bu gelişim ve yayılımın çok yönlü olmasını da sağlamıştır. Destan kahramânının unvânı (Köroğlu, Goroğlu), babasının -veya bazen kendisinin- ismi (Ürüşan, Rövşen, Rûşen) coğrâfî isimlerin (Çamlıbel, Cembil) ve motiflerin benzerliği veya Doğu’daki mitolojik anlatılarda Türkmenlere eziyet eden Şağdat Han’a karşı mücâdele ile Batı’da zâlim Bolu Beyine karşı gelmek gibi ortak mücâdele temaları, Köroğlu’nu Doğu ve Batı Türklüğünü ilginç bir gelişim ve yayılım şeması içerisinde birleştiren büyük bir anlatı olarak görmemiz ve onu ele alırken Türklüğün bütün coğrafyalarını göz önünde bulundurmamız gerektiğini ortaya koymaktadır. Diğer yandan İ. Togan’ın belirttiği gibi, kır atını kaybeden Köroğlu’nun, üzüntüsünü üç gün yüzükoyun yatarak göstermesi gibi Paskalya âdetlerini anıştıran motifler, söylencelerin başka tesirlere de açık olduğunun delili sayılabilir.

Bu değerlendirmelere ilâveten, şamanlıktan âşıklığa uzanan gelişim çizgisi içinde Köroğlu’nu halk sûfizmi ve birtakım pâyen inançlar düzleminde ele alan önemli değerlendirmeler de yapılmıştır. F. Bayat, bu konuda yazdığı kitabında böylesi yaygın ve değişik figürlere dönüşmekle birlikte bazı mitolojik unsurlara ve toplumsal biçimlere dayandırdığı temel modellerini değiştirmemiş bir kahraman olarak Köroğlu’nun, Türk dünyası için önemli bir fenomenoloji olduğunu belirtmiştir. Yani onu ve ondan dallanıp budaklanan gelenekleri bizâtihi kendi özüyle açıklamak mümkündür ve bu, Türk dünyasının muhteşem birliğinin kanıtlarından birisidir. Belki de P. N. Boratav’ın Köroğlu’nun Manas gibi ananevî destan şeklini alamadığı yolundaki değerlendirmesi, aslında çok daha fazlası olabildiği yolundaki bir görüşle yerini değiştirmek zorunda görünüyor.

Göktürk Ömer Çakır

---

Dede Korkud, adına atfedilen hikâyelerin anlatıcısı kabûl edilen yarı efsânevî Türk bilgesidir. Anlatıcı desek de aslında bu hikâyeler üçüncü tekil şahsın ağzından aktarılmakta ve Dede Korkud hikâye sonunda kahramanları kutsayan bir rehber kişi olarak ortaya çıkmaktadır. Sâdece Kam Büre Bey oğlu Bamsı Beyrek Boyu (Destânı)nda fazladan bir role sâhiptir. Onun kim olduğunu, ne zaman yaşadığını veya yaşayıp yaşamadığını bilmiyoruz. Bir nevi Homeros problemi onun için de söz konusudur. Acaba o tek bir kişi mi yoksa kadîm bir geleneği temsil eden ozanlar soyunun tümü tarafından zaman içerisinde anlatılan hikâye parçalarının kendisine mâl edildiği muhayyel bir kişi mi? Buna kesin bir cevap vermek zor görünüyor.

Dede Korkud destanları hakkındaki en eski kayıt, Memlûk târihçisi İbnü’d-Devâdârî’nin muhtemelen 1310’da tamamladığı Dürerü’t-tîcân ve ġureru tevârîħi’z-zamân adlı eserindeki satırlardır. Burada, Oğuznâme’nin Türkler’in elinde dolaşıp durduğundan, Oğuz adlı bir büyüklerinin olduğundan, Tepegöz dedikleri bir canavarın beldelerini harâb edip Türk büyüklerini katlettiğinden ve ayrıca bu destanların kopuz eşliğinde ezbere okunduğundan bahsedilir.

Destânlar, kayda geçiren anlatıcının ifâdesine göre Hz. Peygamber’le çağdaştır. Ayrıca Peygamberi görüp onun sahâbesi olarak Oğuz yurduna dönen bir karakter de vardır. Bunlar, şüphesiz masalsı bir ifâdelerdir; ancak masalla gerçeğin sınırları da dâimâ yan yana olmuştur. Bazı başka kaynaklar (Câmiü’t-tevârih[3] gibi) Dede Korkud’u Oğuz hanlarından Kayı İnal’ın yanında ve yine Peygamber’le çağdaş gösterirken bazı kaynaklar (Şecere-i Terâkime gibi) da Dede Korkud’u Peygamberden 300 yıl sonra yaşamış olduğunu belirttikleri Salur Kazan’la çağdaş göstererek Abbasîler dönemine yerleştirmiştir. Bu masalsı rivâyetlerin birtakım gerçekleri karşılayabileceğini düşünen kimi bilim adamları, Dede Korkud’un Göktürkler zamanındaki Oğuz yabguları nezdinde bulunmuş bir bilge-vezir olabileceğini ileri sürmüşlerdir. Destânın, Müslümanlığa yeni intisâb etmiş bir bozkır topluluğunun geçiş dönemi ürünü olarak da görülmesi bu târihlendirmeyi mâkûl gösterse de kesin bir şey söylemek yine de mümkün değildir. Destanların coğrafyası da Türkistan’la Azerbaycan, Doğu Anadolu, Kafkasya arasında yer alan millî bir coğrafyadır. Buradan bazen Umman’a da uzanır kahramanlarımız.

Hikâyelerin, Müslümanlığa yeni girmiş bir kabile topluluğunun ürünü olduğuna dâir birtakım işâretler vardır. Bu gibi hikâye parçacıkları vesilesiyle çok eski dönemlerin silik hâtırâları da ortaya çıkabilir. Mesela; Dirse Han oğlu Boğaç Han Destânı’nda Boğaç’ın annesi oğlunu kan revân içinde bulunca şöyle der:

Kara kıyma gözlerin uyhu almış, açgıl ahı

On ikice sünücegin üzen olmış, yagşur ahı,

Tangru veren tatlu canun seyranda imiş, inde ahı,

Öz gevdende canun varısa, ogul, ver haber mana

Kara başum kurban olsun ogul, sana

Günümüz söyleyişi:

Kara çekik gözlerini uyku almış aç oğul

On iki kemiğini koparmışlar, devşir oğul

Tanrı vergisi canın seyrâna çıkmış, döndür

Öz gövdende canın varsa haber ver bana

Kara başım kurban olsun, oğul sana!

S. Tezcan, bunu, bir şamanlığa giriş töreni hâtırâsı olarak açıklamıştır: Kendisinin şaman olacağına inanılan aday, adaylık aşamalarının sonunda şaman hastalığı denilen bir hastalık geçirir. Mesleğe giriş için bir nevi inisiyasyon… Şaman namzedi birkaç gün kapalı bir yerde ağır bir baygınlık hâlinde yatar; ağzından köpükler çıkar, eklemlerinden kan sızar, konuşmaz, soluk alışı yavaşlar, vücut zayıf düşüp katılaşır, hiçbir şey yemez. Tradisyona göre üç gün geçici bir ölüm yaşayıp dirilir. Bu geçici ölüm ânında da düşsel bir hâdise gerçekleşir: Dişi ve erkek ruhlar gelip vücudundaki bütün kemikleri ayırır, sayar; et ve kemikler bir kazanda kaynatılır. Sonrasında da bunların hepsi bir araya getirilir. Bütün bunlar olurken adayın ruhu hayvan anası denen ve yırtıcı bir kuş olarak tasavvur edilen bir varlık tarafından yeraltına götürülmüştür. Baygınlık hâlinin genel olarak canın gövdeyi terk edip seyrâna çıkması olarak kabûl edildiği de bilinir. Etler ve kemikler parçalanıp kaynatıldıktan sonra can geri döner. Bu, ölüp yeniden dirilmek anlamına gelen bir düştür. Dede Korkud’daki bu sözlerin işte böylesi bir erginlenme töreninin izlerini taşıdığı düşünülmektedir. Yaşama dönen aday, artık her türlü güçlüğü yenecek ve tüm ruhlar üzerinde yaptırım gücü kazanacaktır.

Dede Korkud Kitabı’nın 15. – 16. asırlarda,  bilhassa Akkoyunlu coğrafyasında yazıya geçirildiği düşünülmektedir. Özellikle Bayındır Hân’a verilen önem ve onun hanlar hânı olarak yüceltilmesi, ayrıca destânın coğrafyası – daha doğru bir söyleyişle – Türkistan’dan Doğu Anadolu’ya taşınan coğrafyası göz önüne alınırsa bu görüş doğru kabûl edilebilir. Kayda geçiriliş târihi de problemli değildir; zîrâ bu asırlarda Türklük burcunun ferâmuzu olan Osmanlılar’da da Oğuznâme söylemek, dinlemek, bu hikâyelerle şenlik etmek yaygın bir eğlencedir. 16. asrın meşhur nişancısı Celâlzâde Mustafa’nın Tabakât’ına göre, Mohaç Savaşı’ndan önceki gece ordugâhta «Din yolunun serbazları, meydân-ı gazâ kurbanları, Rumelinin delüleri, divaneleri, şeştar, tanburlar, kopuzlar nevaht idüb Oğuz gazalarının hikâyet-efruzları ozanlar çalub çağırub şenlikler, şâdilikler iderlerdi.»

Dede Korkud Kitabı, millî irfan kaynaklarımızın en başında yer alan bir kahramanlık destanları derlemesidir. Muhtelif zamanlarda Oğuz geçmişinin, Oğuz an’anelerinin, Oğuz töresinin, Oğuz îmânının, kısacası öz be öz Türklük ocağının od’unda pişmişbir millî seciye manzûmesidir. Onda biz, dilimizin en verimli, çağıldayan söyleyişlerini, göçebe Türk cemiyetinin ve kabile hayâtının en arı unsurlarını, temiz Müslüman îmânının cûş u hurûşunu, anne, baba, kardeş, eş ve yurt sevgisinin, inhirafsız bir sadâkatin en yalın numûnelerini buluruz.

Belki büyük Oğuz destânının kaybolmuş parçalarının elde kalan hikâyeleri olan bu şiirsel nesirin heyecan dolu destansı dilinden, içinde yükselen hayır dualarından, içine serpilmiş kutlu atasözlerinden sürekli yararlanmak, bu ulu irfan çeşmesinden her vesileyle kana kana içmek ve yetişen nesillerin onu ezberlemesini sağlamak en önemli görevlerimizden biri olmalıdır.

Göktürk Ömer Çakır

---

18. ve 19. Yüzyıl arası dönemde, “Birleşik Krallığın” öncülüğünü yaptığı “Sanayi Devrimi”, takip eden yüzyıllar içerisinde hızlı bir şekilde bütün Avrupa coğrafyası ve Kuzey Amerika’yı kapsayacak şekilde bir gelişim gösterdi. Bu dönemde başta devletler olmak üzere, özellikle de hâkim “burjuva sınıfı”nın bireysel çabaları ile temelleri atılan sanayileşme faâliyetleri aynı zamanda yeni teknolojik gelişmelere öncüük etti. Nitekim devlet ve özel girişimci eli ile Avrupa’da başlayan fabrikalaşma faâliyetleri aynı paralellikte yeni alanlar ve imkanlar doğurmaya başladı.

Yukarıda ifâde ettiğimiz tüm bu gelişmeler aynı zamanda modern ulus devletlerin oluşumunu gerçekleştirdiği gibi büyük devletlerin politikalarını ve ekonomik felsefelerini de şekillendirdi. Muhtelif devletler kendi sanayileri çerçevesinde yeni düzenin teknolojik rekâbet ortamında diğer devletler ile karşı karşıya geldiler. Devletlerin sanayileşme temelindeki teknolojik rekabetleri “markantelizm” gibi ekonomi felsefelerini doğurduğu gibi aynı zamanda da devletleri ileriye dönük yeni araştırmalar ve bilimsel gelişmelere sevk etti.

Avrupa kıtası başta olmak üzere dünya üzerinde hızlı bir gelişim evreleri gösteren sanayileşme ve teknolojik faâliyetler yeni savaşlar ve askeri müdehaleleri doğurmuştur. Meydana gelen bu yeni savaşlar devletleri daha ileri askeri sanayi yatırımlarına ve daha ileri bir teknoloji arayışına itti. Teknolojik gelişmeler savaşları doğurmakla kalmadı aynı zamanda devletleri yeni teknolojiler için teşvik ve tahrik etti.

Özellikle II. Dünya Savaşı’nda devletlerin askeri sanayilerinin yarattığı muâzzam ilerleme “Modern Uzay Çağı” veya diğer adı ile “Bilgisayar Çağı”nı doğurdu. Yâni bugün içerisinde etkisi altında yaşadığımız bilişim çağı dünyaya egemen oldu.

Bilgisayar sistemlerinin önemini yaratan unsur, elektronik alt yapı olduğu kadar bu yapının işleneceği işletim sistemleri ve yazılımlardır. Bilgisayar sistemlerini yaratan ve oluşturan yapay dil, yâni programlama dili tamamı ile bireysel yetenekler ve hayal gücünden beslenmektedir. Bu yeteneklere sahip olan insanoğlunun muazzam nitelikte programlar ve eletronik sistemler oluşturmasını sağladı. Aklınıza gelebilecek bütün teknolojik ürünler yazılımcılar tarafından yazılan milyonlarca kodlardan müteşekkil sistemlerdir. Askeri sanayiden tıp teknolojisine, bireysel kullancılara hizmet eden bilgisayarlardan yeni nesil Android ve İOS cep telefonlarına kadar bütün sistemler yazılımlar ile inşâ edilmiş sistemlerdir.

Yukarıda ifâde ettiğimiz tüm gelişmeleri ve alt yapıyı hazırlayan Batı’nın birikim ve kâbiliyeti aynı zamanda da kendi ülkelerinin ve insanlarının geleceği için gereken alt yapıyı hazırlamakta da hiç gecikmedi. Özellikle programlama dili adını verdiğimiz yeni teknolojileri inşâ eden yazı dilinin en önemli faktörünün insanların bireysel kabiliyet ve hayal gücü olduğunu biliyoruz. Bu durumun farkında olan birçok Avrupa devletleri bu minval üzere vatandaşlarını programlama, yâni teknolojik yazılımları ile ilgilenmeye sevk ettiler ve kendi vatandaşlarına verdikleri en temel eğitimlerin yanında bir de programlama eğitimleri vermeye başladılar.

Hayal gücünden ve bireysel becerilerden beslendiğini söylediğimiz Bilgisayar yazılımları üzerine, “programlama/kodlama” ve “teknolojik yazılımlar” gibi birtakım dersler batının eğitim kurumlarında en temel ders olarak yıllardır verilimektedir.  Özellikle çocukların hayal dünyasının genişliği, soyut ve somut düşünmedeki belirgin nitelikleri küçük yaşlarına rağmen çocuk mucidler yetiştirdi ve yetiştirmeye de devam etmektedir.

Batı’nın farkına vardığı bu muazzam cevher ve zenginlik Avurpa ve Amerika tekonojilerini âdeta rekâbet edilemeyecek bir düzeye getirdi. Ve bu durum aynı zamanda da biz Türk ve Müslüman toplumları hem taklitçilik ile yetinmeye sevketti hem de ezilmişlik ve yenilgi psikolojisini bizlere yaşattı.

Batı’nın genç nüfusunun azlığına rağmen sahip olduğu bu zenginlik ve cevhere Türkiye Cumhuriyeti Devleti başta olmak üzere genç nüfus potansiyeli yüksek olan toplumlar, eğer gençlerine gereken eğitimi verirlerse fark yaratabilicek ruha sahiptirler.

Türkiye Cumhuriyeti Devleti genç ve dinamik bir toplum olduğu için fark yaratabilecek bir potansiyeli vardır. Bu nedenle ciddi bir devlet politikası ile gençlere yönelik olarak Bilgisayar sistemleri ve yazılım derslerinin eğitim ve öğretim halkasına dâhil edilmesi gerekmektedir.

İlk okullar başta olmak üzere, en temel dersler olan Türkçe, Matematik ve Tarih gibi derslerin yanında muhakkak “kodlama dersi” koyulmalı ve gereken müfredât ciddi bir çalışma ile en iyi şekilde hazırlanmalıdır.

Türk Devleti’nin küresel sistemde dirâyetli ve güçlü bir şekilde var olabilmesi için, bu teknolojik rekâbat ve savaşa geçte olsa dâhil olması gerekmektedir. Bir şekilde kendi alt yapımızı oluşturmak zorundayız. Çocuklarımıza erken yaşlarda vereceğimiz “programlama dili” eğitimi, devletimizin geleceği için büyük önem arz etmektedir. Gençlerimizin teknoloji ve teknolojik aletlere olan tutkusu da böylece ulvi bir amaca dönüştürülmüş olacaktır. Teknoloji Çağı’nda, kendi dinamikleri ile güçlü bir Türkiye için gereken en temel gaye, devlet politika ve felsefelerimizden birisi de bu olmalıdır.

Suriye, daha genel bir coğrafî tanımı ile “Ortadoğu” beşeriyetin varlığı ile beraber tarihî çağlardan itibaren önemli bir merkez olmuştur. Her şeyden önce mevzunun anlaşılabilmesi için “Ortadoğu” ifadesinin siyasi bir tanım ve kavram olduğunu belirtmekte fayda var. Ortadoğu tanımı İngiltere dış siyasetinin ve politik teorilerinin ürünü olan bir kavramdır. İngiliz devlet aklının yarattığı, içini doldurduğu ve kendi devlet politikalarını bunun üzerine inşa ettiği bir olgudur. Bizim tarihi kaynaklarımız ve devlet aklımızda bu bölgenin adı “Bereketli Hilal”dir.

Ortadoğu, semavi dinlerin yaşam alanı bulduğu bir coğrafya olması hasebi ile tarihi süreç içerisinde yeryüzünün en gözde topraklarından ve bölgelerinden olagelmiştir. Özellikle de bu bölgenin semavi dinlerin merkezi olması, bu topraklara muazzam bir zenginlik ve potansiyel kazandırmıştır. Musevilik, Hıristiyanlık ve İslamiyet gibi üç önemli semavi dinin bu topraklar üzerindeki varlığı ve hassasiyeti dolayısı ile ortadoğu coğrafyası her zaman insanoğlunun ilgi ve alakasına mazhâr olmuştur.

Coğrafya bütün bu hususları sebebi ile tarih boyunca kozmopolit ve çok kültürlü bir yapı kazanmıştır. Bu yapısı nedeni ile de yeryüzündeki tüm insanların ve kültürlerin karşılaşma ve kaynaşma noktası olmuştur. Bilhassa bu hususiyetler bölgeye ekonomik bir refah ile kültürel çeşitlilik imkanı tanımıştır. Fakat tüm bu hususların dışında  coğrafyayı önemli kılan nedenler, modern dönem ile birlikte ortaya çıkan sanayi teşekküllerinin ihtiyâcı olan enerji hammaddesidir. Bu hammedde petroldür.

Bu topraklar Ortçağlar’dan itibaren bir çok savaş ve istilânın yaşandığı topraklar olmuştur. Haçlı Seferleri, Latin Faaliyetleri, Müslüman – Türk akıncılarının siyasi varlıkları vs. hepsi bu coğrafyanın öneminin ve dünya siyasetindeki belirleyiciliğinin müsebbibi olmuştur.

Tarihi süreçte Müslüman Araplar ve akabinde de Müslüman Türkler’in bu coğrafya üzerindeki tesir ve varlıkları bölgeye uzun yıllar sürecek olan refah ve huzur ortamını tesis etmiştir. Memlüklü Türkleri sonrası bu topraklardaki Osmanlı varlığı âdeta bu coğrafyanın Müslüman ve Türk karakterini inşâ etmiştir. Osmanlı Barışı’nın (pax-ottomana) ruhu bu topraklar üzerinde yaşayan Arap, Yahudi, Ermeni, Kürt ve Türk başta olmak üzere bir çok etnik unsurun barış içerisinde uzun yıllar bir arada yaşamasını sağlamıştır.

Bu topraklarda uzun yıllar varlığını sürdüren Müslüman Türk varlığı, bu coğrafyayı Türkleştirmiş ve İslamlaştırmıştır. Sosyal yaşamdan, sanat ve mimariye kadar bir çok alanda bu coğrafyada Müslüman Türk izlerini bugün dâhi bulmak ve görmek mümkündür. Bu topraklar tamamı ile bizim tarihimizin ve kültürümüzün  bir parçasıdır. Bizim hafızamız ve yaşayan tarihimizdir.

Ancak, Osmanlı’nın son dönemi ile birlikte bu topraklar üzerinde oynanan küresel siyasetin gayr-ı ahlâki tecavüz, tahrik ve fiili faâliyetleri neticesinde Müslüman Türk’ün siyasî varlığı mâlesef bu coğrafyada sarsılmaya başlamıştır. Özellikle, I. Dünya Savaşı ve aldığımız yenilginin neticesinde bize dayatılan antlaşmalar ile bu topraklar bizden koparılmak istenmiştir. Küresel güçlerin masa başında çizdiği harita ve sınırlar ile bu topraklar ile olan tarihi ve kültürel bağımız ve birliğimiz koparılmıştır.

Ortadoğu coğrafyası üzerinde gezen karabulut ne yazık ki hâlen daha dağılmamıştır. Bugün bu coğrafya üzerinde oynanan küresel oyun ve bu oyunun aktörlerinin faâliyetleri sonucunda bu topraklar adeta bir kıyâmete sürüklemiştir.

Günümüzde hem sınır komşumuz olan, hem de tarihi ve kültürel geçmişimizin bir parçası olan Suriye toprakları üzerindeki kirli siyâset bizi devlet ve millet olarak ilgilendirmekte ve söz sahibi olma hakkını bize tanımaktadır. Bu nedenledir ki, Türkiye Cumhuriyeti Devleti, bugün Suriye’de şiddetle devam eden bu oyuna dur demeli ve bu oyunu bozan taraf olmalıdır. Bu topraklar alelade bir topraklar değil, tarihî hafızamız ve bizim topraklarımızdır.

Yukırda belirtiğimiz hususlar nedeni ile Suriye bizim milli davamız ve meselemizdir.  Bundan hiç kimsenin bir tereddütü ve şüphesi asla olmasın. Türkiye Cumhuriyeti, Suriye meselesinde güçlü ve kararlı bir siyaset izleyerek gereken ne ise yapmak zorundadır. Bu bizim boynumuzun bir borcudur. Ve hatta tarihi geçmişimiz dolayısı ile bizim gurur, şeref ve haysiyet meselemizdir. Bugün bu topraklarda yaşayan insanlar bizim bakiyemizdir.

Propaganda ve algı yönetimin bir parçası olan vatandaşlarımız  devletimizin Suriye politikası ile ilgili umursamaz bir tavır takınmakta ve devletini bu mücadelede yalnızlaştırmaktadır. Gurur ve şerefimizi korumak, tarihi varlığımızı savunmak ve küresel sistemin temsilcilerinin kirli oyunlarını bozmak için Suriye meselesinde devletimizi yanlızlaştırmamalı ve millet olarak gereken desteği devletimize fazlası ile sağlamalıyız. Bu coğrafya uzun süredir devam eden  savaşın getirdiği yıkımlara rağman halen daha Türk ve Müslüman’dır.

Amerika Birleşik Devletleri’nin 45. Başkanı Donald Trump özgün adı “Great Again: How to Fix Our Crippled America” olan kitabında fikri yapısını, politik tahayyül ve tasavvurlarını şu şekilde dile getirmektedir: “Ben Amerika’yı eski günlerine geri döndürmek, onu yeniden büyük ve zengin yapmak, onu dostları tarafından saygı duyulan, düşmanları tarafından ise korkulan bir ülke haline getirmek istiyorum.

Artık eylem vakti! Bu kitapta, Amerika’yı yeniden büyük bir ülke haline getirmek adına yarattığım vizyonu özetliyorum. Çöken ekonomimizi nasıl düzelteceğimizi, sağlık sistemimizi nasıl daha etkili ve verimli bir hale getireceğimizi, ordumuzu yeniden inşa ederek savaşları nasıl kazanacağımızı, öğrencilerimizi dünyada yarışır hale getirecek bir eğitim sistemini nasıl yaratacağımızı, yasa dışı göçü nasıl bitireceğimizi ve şirketlere fabrikalarını Amerika’ya geri taşımaları konusunda baskı yaparak nasıl istihdam sağlayacağımızı ele alıyorum.

Bu kitap Amerika’yı nasıl yeniden büyük bir ülke yapacağımın planını içeriyor. Bu zor bir iş değil. Bize sadece söylenmesi gereken şeyi söyleme cesareti olan biri lazım.”

Donald Trump’ın özellikle Hillary Clinton gibi bürokrasi tecrübesi olan bir aday karşısında kazanması ABD kamuoyunda olduğu kadar bütün Dünya’da da şaşkınlıkla karşılandı. Donald Trump seçim kampanyası boyunca verdiği demeçler, yaptığı mitingler, hal ve tavırları ile Amerikan bürokrasisinin çok yabancı olduğu bir siyasetçi imajını çizdi ve daha önceki Amerikan başkanlarından karakter ve düşünce bakımından tamamen farklı birisiydi. Fakat tüm bu farklı özelliklerin dışında önceki başkanlar ile arasında bir ortak nokta vardı ki bu ortak nokta Trump öncesinde ABD başkanlığı yapmış olan 44 başkanın da kendi içlerinde ortak bir özelliği idi. O da Trump’ın yukarıda kitabında da ifâde edilen ABD devlet mefkuresi yani amaç ve gâyeleridir. Yâni kısacası “Amerika Birleşik Devletleri Devlet Felsefesi”dir.

ABD siyâseti tamamı ile bir bütündür. Türkiye’de ki gibi her başbakan ve her partinin zihniyeti ve politikaları farklı değildir. Amerika’da seçilen yeni başkan ister Cumhuriyetçi kanattan isterse de  Demokrat kanattan olsun ortak bir gâyenin mücadelesini verir. O da “Büyük Amerika” ve onun şeksiz şüphesiz küresel sistemin en büyük ve tek devleti olma gayesi ve mücadelesidir. ABD seçimleri emin olun asla kozmpolit ve her biri birinden farklı düşüncelere sahip olan Amerika halkına bırakılmaz. Seçimler de asla ve asla derin devletin istemediği kimse aday olamaz ve seçilemez. ABD’nin temel beslendiği büyük güç her başkanlık dönemi sonunda başkan olacak adıyını zaten seçmiştir. Başkanın seçimi komzopolit olan ABD halkının tercihine asla ve asla bırakılmaz.

Yukarıda bahsini ettiğimiz derin devlet bir şekilde algı yönetimi ve psikolojik faaliyetler ile Amerikan toplumuna seçimi kendi özgür iradeleri ile gerçekleştirdikleri ve seçilen adayın tamamı ile halkın tercihi olduğunu her zaman hissettirir. Çünkü bir diğer adı da “Özgürlük Ülkesi” olan Amerika’da seçimlerde halkın meşruiyetinden de faydalanılmak istenir. Özgürlük ülkesi olarak pazarlanan bu ülkede her seçimde aday olanlar ve her seçim sonucun da başkan seçilen kişiler umumiyetle hep farklı karakter, duygu ve düşüncede tiplerden seçilir. Bunun en büyük sebebi de halkın bir şekilde özgür hür bir ülkede yaşadıkları ve rahatlıkla farklı düşünebilen herkesin başkan olabileceği/olabildiği hissinin uyandırılmak istenmesidir. Bunun en büyük somut örneklerinden bir tanesi, ilk “zenci/afro” başkan olan Barack Obama’dır. Donald Trump’da kezâ Barack Obama gibi farklı bir karakter ve psikolojide bir başkan olarak daha önceki ABD başkanlarından ayrılmaktadır.

Yapılan seçimlerde Donald Trump değil de Hillary Cilinton kazanmış olsa idi, her koşulda kazanan ABD ve ABD derin devleti ile önemli kanaat önderleri olacaktı. Bizim bu yazıda esas üzerinde durmak istediğimiz husus, Amerika Birleşik Devletleri’nin kurulduğu ilk günden itibaren 44 başkan gelip geçmesine rağmen devletin politikasının ve ülküsünün aynı olmasıdır. Seçilen bütün ABD başkanlarının kazanılan başkanlık seçimi sonrası yaptığı zafer konuşmalarına bakıldığında hemen hemen hepsi aynı kelimeleri kullanarak aynı kanaatte söylemde bulunurlar. Bunun en temel sebebi ABD’de, Amerika Birleşik Devletleri’nin mevcut kurulmuş düzenini ve devletin çıkarlarını zedeleyecek ve mevcut politikaları değiştirecek başkanların seçilmemesi ve bürokratların olmamasıdır.

ABD esas itibarı ile tarihi ile bütünleşmiş, geleneksel yapısını asla terk etmeyen, menfaatleri her zaman aynı olan bir devlettir. Bütün Amerikan vatandaşlarında hâkim olan milli bir şûûr söz konusudur. Kendi tarihlerinden, kültürlerinden ve geleneklerinden beslenirler. Velhâsılıkelam idealleri ile bir bütündür. İşte ABD’nin var olan bu birlik ve bütünlüğü, ABD’yi 20. Yüzyılın en kazançlı ve lider devleti olarak tarihe kaydettiği gibi; içerisinde bulunduğumuz 21. Yüzyılda da şuanki mevcut küresel sistemde güçlü ve önder bir devlet olarak varlığını sürdürmesini sağlamaktadır. Amerika Birleşik Devletleri’ne bu gücü ve ruhu veren, başarılı olmasını sağlayan en temel faktör mevcut devlet felsefeleridir.

Donald Trump’ın yukarıda kitabından altıntıladığımız kısım Trump öncesi ABD başkanlarının söylemleri ve politikaları ile birebir aynı olduğunu daha önce ifâde etmiştik. Bu politika ve söylemler genellikle, büyük ve zengin bir Amerika, dostları tarafından saygı duyulan bir devlet, düşmanları tarafından ise korkulan ve çekinilen bir devlet, iç politika da ve dış politika da ABD’nin menfaatlerinin her zaman önceliği ve bu menfaatler için yapılabilecek her şeyin yapılabileceği, hatta gerekirse savaşılabileceği dâhi ifâde edilmektedir.

Açıkladığımız tüm bu hususular ve ABD devlet yapısının ve politikalarının birlik ve bütünlüğünü gözler önüne sermektedir. ABD’yi güçlü kılan bu hususların malesef hiç birisi Türkiye Cumuhriyeti tarihi boyunca mevcut siyasi sistemimizde hiç olmamıştır. Bu birlik ve bütünlüğün olmadığı gibi Türkiye siyasal sistemi içerisinde her zaman farklı partiler, farklı düşünceler etkin olmuş ve çoğu taasup derecesinde bir fanatiklik ile kendilerinden önceki mevcut düzeni ya tamamen değiştirmiş ya da inkâra varan bir ötekileştirme çabası içerisinde olmuştur. Öyle ki Türkiye mevcut siyasal sistemi içerisinde etkin olan “sağ” ve “sol” olarak nitelendirilen siyasal yapılanmalar dâhi kendi içerisinde birçok farklı gruplaşma ve parti yapılanmalarına dâhi bölünmüştür.

Cumhiyet Türkiyesi’nin bu siyasal sistemindeki bozukluk neticesinde ABD’de örneğine rastladığımız “devlet, gaye, menffaat ve tarihi mefkure” birlik ve beraberliğine mâlesef asla ve asla sahip olamadık. Siyasetimizin girintili ve çıkıntılı, ötekileştiren ve reddeden bu yapısı bizim, devlet ve ülke olarak gerek reelpolitikte; gerekse iç ve dış siyasette güçlü bir devlet olmamızı engellemiştir.

“Güçlü bir Türkiye için” Amerika Birleşik Devletleri örneğinde de görüldüğü gibi yapılması gereken Türk siyasetini ehlileştirmek, tarihten beslenmek, geçmiş tecrübeleri gözden geçirmek, devlet ve millet menfaatlerini öncelemektir. Yâni bir devlet felsefesine sahip olmamız gerekmektedir. Bu Felsefe devleti ile halkı bütüncül bir şekilde kapsamalı, özellikle halk devletin bu felsefesini özümsemelidir. Devlet ile halkın ortak bir ruha ve devlet bilincine sahip olmasını sağlamak ve devletin kendi felsefesini oluşturması en aslî görevimiz olmalı. Küresel sistemde diryâetli, şuurlu ve güçlü bir Türkiye hatta Türk ve İslam Dünyası için hep birlikte yarınlara odaklanmalıyız. Kendi inanç, tarih ve ruhumuzdan bir devlet felsefesi yaratmalıyız.

Medeniyet, Arapça “Medine” yani “Şehir” ile ilgili bir olgudur. Çünkü medeniyet demek üretmek ve sistemleştirme demektir. Medeniyet kurmak ve dinamik bir şekilde devamlılığını sağlamak yâni üretmek ancak yerleşik bir düzen ile mümkündür.  Bu nedenle Medeniyet kelimesi Arapça “Şehir” demek olan “Medine”den türemiştir. Şehir ile Medeniyet arasında derûni bir bağ söz konusudur. Her ne kadar atlı ve göçebe kültürünün de oluşturduğu medeniyet unsurları varsa da bunlar çok hâkim ve güçlü değildir.

Bir toplumun ve kültürün Medenîyet oluşturması ancak üretmesi ile mümkündür. Eğer bir toplum bilim, sanat, felsefe ve tarih başta olmak üzere ve daha birçok alanda evrensel ve yerel bir şeyler üretebilmiş ise ve bu üretilenler özgün bir ruh ile, yâni o toplumun mevcut dinamikleri ile ortaya konulmuş ise Medeniyet kavramının içine alınabilir. Bu dinamikler o toplumu her zaman ayakta tutar, düşmanlarına karşı güçlü ve dirayetli olmasını ve asla o toplumun yok olmamasını, yaşamasını sağlar.

Bu minval üzere II. Dünya Savaşı sonrası yaşanan bir tartışma bizim yukarıda anlattıklarımızı pekiştirmesi ve görüşlerimizin temellendirilmesi açısından önemlidir.  Şöyle ki: II. Dünya Savaşı sonrası, yenilen taraflardan biri olan Almanya’nın kaderinin bundan sonra ne olacağı hususu Amerika Senatosunda konuşulmaktadır. Senatörlerden biri, kürsüye gelir ve Romalıların, Kartacalılara yaptıklarının aynısının Almanlara yapılması gerektiğin söyler. Yâni, Romalılar nasıl Kartacalıları kendi topraklarından sürmüş ve yurtlarını yerle bir etmiş ise, Almanya’ya da aynısının yapılması gerektiğini vurgular. Bunun üzerine söz alan diğer bir senatörün söyledikleri çok çarpıcı ve önemlidir. Söz alan diğer bir senatör ise: “Peki, Almanları, Romalıların Kartacalılara yaptıkları gibi kendi topraklarından sürelim ve yurtlarını yerle bir edelim; fakat Goethe, Beethoven, Immanuel Kant, Nietzsche ve daha birçok Almanların ürettiği medeniyet değerlerini ne yapacağız?” diyerek konuşmasını tamamlar.

Amerika Senatosun da ki bu tartışmalar bize bir şeyi söylemektedir. O da şudur, bir toplumun ürettikleri, medeniyet oluşturan unsurları, ne olursa olsun o milletin yaşamasını, ayakta kalmasını ve hiç bir zaman asla yok olmayacağının garantisidir. Ürettiğimiz bütün evrensel ve yerel değerler bizi biz yapar ve güçlü kılar. Medeniyet oluşturan unsurlarımızın dinamik bir şekilde devamlılığını sağlar.

Fakat toplumlar bazı durumlarda ya tarih bilincinin unutulması ve toplumsal ruhun kaybolması ya da küresel siyasetin tahrik ve tecavüzleri karşısında bir fetret dönemine girer ve değer üretmek yerine başka medeniyetlerin değerlerini benimseyebilir. Bu durum o toplum açısından kendi medeniyetinin çöküşünü ve yıkılışını hazırlayan sürece girmek demektir. Her ne kadar önceki dönemlerde üretilmiş medeniyet değerleri o toplumun ayakta kalmasını sağlasa da başka toplumların sürekli ürettikleri değerler karşısında bu direnç zaman içerisinde kırılacaktır.

Eğer artık bilim alanında yeni, Farabi, İbnî Sinâ, Ali Kuşçu üretemiyorsak; sanât ve mûsikide yeni Dede Efendi, Itrî, Mimar Sinan üretemiyorsak ve bunun dışında daha birçok alanda yeni değerler üretemiyorsak bizim medeniyetimiz inkirâza uğramıştır.

Müslümanlar ve bunun özelinde de Türk milleti malesef  “Fetret Dönemi”ne girmiştir. Önceki dönemlerde ürettikleri medeniyet unsurlarının devamlılığını sağlayamadığı gibi eski değerlerinin üzerinden geçinmekte ve tüketmektedir. Fakat şu asla unutulmamalıdır, sürekli değer üreten hâkim medeniyetler karşısında malesef yüzyılarca ve binlerce yıl önce ürettiklerimizin değeri ve varlığı yitip gitmektedir.

Eğer hâkim medeniyetler karşısında ezilmemek, yok olmamak ve kendi özgünlüğümüzü bulmak istiyorsak üretmek zorundayız. Çok çalışmalı, üretmeli ve bunu yaparken de inançlarımızdan, tarihimizden ve kültürel kodlarımızdan yararlanmalıyız. Medeniyetimizi halen daha ayakta tutan değerlerimize sımsıkı sarılmalı ve biz nerede yanlış yapıyoruz, neler yapmamız gerekir diye kendimize sormamız gerekmektedir!

Kültür, esas itibârı ile birçok farklı tanım ile açıklanılmaya çalışılan bir kavram olsa da, sosyologlar ve kültür bilimciler genellikle kültür kavramı için bir milleti oluşturan maddi ve manevi bütün değerler ile kültür kavramının sınırlarını çizerler.

Kültürü oluşturan maddi ve manevi değerler ise, özellikle bir milleti oluşturan bütün dinamikleri kapsamaktadır. Kültürü oluşturan esas unsurlar milletlerin dil, tarih, inanç başta olmak üzere kendi bireysel ve özgün tecrübeleridir. Bu sebeple de yeryüzünde varlık gösteren ve hayat alanı bulmuş her etnik unsurun kültürü özgün ve farklıdır. Milletlerin karakteristik yapısı, geçirdikleri tarihi tecrübe, yaşadıkları coğrafya vs. gibi birçok husus milletlere özgün bir kültür kazandırmıştır. İslâmiyet başta olmak üzere birçok semavi din ve inançlar da toplumların sahip oldukları farklı kültürlere dikkat çekmiş ve bu farklılıkları zenginlik olarak görmüş ve adlandırmıştır.

Tarihi süreç içerisinde modern dönemlere kadar insan topluluklarının birbirleri ile etkileşimi sınırlı olmasından dolayı, farklı kültürlere sahip toplumların karşılaşmaları ve kültürel alışverişte bulunmaları kısıtlı idi. Fakat modern dönem ile birlikte özellikle insan topluluklarının birbirleri ile olan etkileşiminin artması, iletişim olanaklarının çoğalması, farklı kültür ve geleneklerin karşılaşmasını ve birbirlerini etkilemesini sağladı. Bu durum ise sosyolojik olarak kültür etkileşimi dediğimiz olguyu meydana getirdi.

Kültürler arası etkileşim esas itibârı ile bütün insanları kapsayıcı ve kuşatıcı olması bakımından herhangi bir sorun oluşturmaksızın, her topluma yeni değerler ve kazanımlar sağladı. Etkileşim içerisinde olan topluluklar olumsuz yönleri olmakla birlikte ağırlıklı olarak birbirlerini olumlu şekilde etkilediler. Her topluluk kendi tarihi tecrübesi, kendi imkanlarını ve yarattığı maddi ve manevi unsurları farklı insan toplulukları ile paylaştı ve kültürel zenginlikler oluşmaya başladı. Her millet başka milletlere birçok kazanç sağladı.

İnsan topluluklarının tarihi süreçteki bu etkileşimleri, o toplumlar için kendi öz kültürlerini ve geleneklerini kaybetmek ve kendi özüne yabancılaşmak gibi bir durumu asla söz konusu etmedi. Çünkü etkileşimin sağladığı kültürel zenginlik ve yeniliklere yâni kazanımlara karşılık her toplum kendi öz kültür ve geleneklerini bir şuur ile taşımaya devam ettiler. Kendi geleneksel kültürlerini kendi nesillerine miras bıraktılar. Bu sebeple bu etkileşim kültürel yozlaşma ve yabancılaşmayı doğurmadı.

“Aydınlanma” ve “Sanayi Devrimi” gibi tarihi süreçleri meydana getiren ve alt yapısını hazırlayan zihinlerin yarattığı “emperyalizm” ve “kapitalizm” gibi kavramlar tamamı ile insanlara yönelik bir proje olarak evrensel bir ortak kültür oluşturma süreci içerisinde işledi. Özellikle sömürgecilik faaliyetleri dünya üzerinde ortak bir kültür oluşturmak için gerekli zemini hazırladı.

Yukarıda bahsini etiğimiz “Emperyalizm” ve “Kapitlaizm” telakkisi, dünya üzerinde yaşayan birbirinden kültür ve inanç bakımından farklı olan bütün insan toplumlarını ortak bir kültür ile birleştirdi. Yazımızın en başında ifâde ettiğimiz toplumlar arası kültürel farklılık yâni zenginlik ortadan kayboldu.

“Emperyalist” ve “Kapitalist” felsefe ve politikalara sahip olan köklü aile ve devletler evrensel kültürü bir proje olarak geliştirdiler ve dünya üzerinde tek hâkim bir kültür oluşturmak için gereken bütün şartları sağladılar. Ortak kültür aynı zamanda “ortak bir pazar” demektir; fakat bahsini ettiğimiz mâlum devlet ve ailelerin ortak kültür ile sahip olmak istedikleri asıl kazanç sadece ekonomik kazanım değildi. Asıl tutkulu bir şekilde sahip olmak istedikleri şey Dünya üzerinde yaşayan bütün insanları kendi istedikleri şekilde kendi politikaları ile yönlendirebilmekti. Bu nedenle evrensel, ortak bir kültür oluşturdular. Çünkü bütün insanların ortak bir kültüre, ortak bir bilince sahip olmaları demek onları rahatlıkla yönlendirilebilir ve kontrol edilebilir kılmaktaydı. Farklı kültür ve farklı şuurda olan toplumları topyekun yönlendirmek kolay değildir.

Farklı kültür ve bilinçteki toplumları yönlendirmek için her toplumun ihtiyaçlarını, tarihi tecrübelerini, psikolojik ve sosyolojik durumlarını iyi bir şekilde bilmek ve tanımak gerekmektedir. Dünya üzerinde birbirinden farklı din, kültür ve insan toplumu olması hasebiyle bu kadar çok farklı kültürü yönlendirmek kolay değildir. İşte bu nedenledir ki evrensel bir kültür oluşturularak bütün insanlar, bütün toplumlar tek tipleştirildi. İnsanların milliyeti, yaşadığı coğrafya farklı olmasına rağmen sahip oldukları kültür, yaşadıkları kültürel hayat aynı oldu. Artık bugün Doğu ve Batı arasında ciddi kültürel farklar bulmak mümkün değildir.

Bir Çinli’nin canı kurufasulye çekmez, bir Türk’ün canı da herhangi bir Çin yemeği çekmez; fakat Türk’ün de, Çinli’nin de iştahı “hamburger” ve “pizza” çekebilir. İşte bu tahlil, yukarıda ifâde ettiğimiz gerçekliği açık ve net bir şekilde ortaya koymaktadır.

Evrensel yâni ortak kültür bizi tek tipleştirip, kendi özgün kültürel değerlerimizden koparıp kolay ve rahat yönlendirilebilir bir toplum hâline gelmemizi sağlamıştır. Biz toplum olarak mâalsef küresel sistemin söz sahiplerinin ve dünyanın sayılı köklü zengin ailelerinin oyuncağı haline geldik. Bizi adeta bir robot gibi programlanabilir bir hale getirdiler. Sosyolojik ve psikolojik dinamiklerimizle oynadılar ve oynamaya da devam ediyorlar.

Yukarıda vurguladığımız tehlikeli durumdan kurtulmak yâni kolay yönlendirilebilir ve kontrol edilebilir bir millet olmamak için yapmamız gereken şey kendi özümüze, kendi tarihi tecrübemize, maddi ve manevi değerlerimize dönmemiz ve kendi kültürel kodlarımıza sahip çıkmamız gerkmektedir.

Sadece ve sadece milli ve bizden olana taraf olmalıyız. Dil ve tarih başta olmak üzere bütün kültürel mirâsımızı sahiplenmeli ve gelecek nesillerimize aktarılması için hassasiyet göstermeliyiz. Bu durumun ciddiyetinin farkında olup gerekli bütün tedbirleri devlet ve millet olarak almak zorundayız. Devletimiz gerekli politikalar ile önlemler almalı, eğitim kurumlarımızda milli kültürümüzün yaşaması ve devamlılığı için gerekli eğitim verilmelidir. Verilecek bu eğtimi sağlamak  aynı zamanda her bir bireye, ailelere ve toplum olarak hepimize bir görev olarak düşmektedir. Bu durum bizim milli felsefemiz olmalıdır. Bizim milli davamız ve meselemiz olarak her zaman gündemimizde olmak zorundadır.

Fütüvvetin kavramı ile fütüvvet felsefesinin muhtevasını çizen, fütüvvetin erkân ve adabları hakkında bilgi veren eserlere genel bir ifade ile “fütüvvet-name” denilmektedir. Daha çok risâle şeklinde kaleme alınan bu eserlere, Arapça’da “Kitabü’l-Fütüvve“, Farsça’da ve Türkçe’de “Fütüvvet-name” denilmektedir. Ayrıca bu eserlerin her birinin müstakil olarak kendilerine ait isimleri olsa da genel olarak fütüvetname olarak anılırlar.

Arapça’daki ifadesi ile “Kitab’ül-Fütüvve” ile Farsça ve Türkçe’deki, “Fütüvvetname” arasında ince bir fark bulunmaktadır. Kitab’ül-Fütüvve daha çok klasik tasavvuf kaynaklarındaki sufilik anlamı ile fütüvvete dair konuları ve mustakil risaleleri çağrıştırıyorken; fütüvvet-name ise XIII. yüzyıldan başlayarak başta Ahilik çerçevesinde ifade edilen mesleki, ahlaki ve dini nizamnameleri içeren eserler olarak ifade edilmiştir. 

Fütüvvetnameleri üç ana başlığa ayırmak mümkündür. Bu başlıklar şu şekilde ifade edilebilir: 1- Sufi Fütüvvetnameleri, 2- Fütüvvet Teşkilatına Ait Fütüvvetnameler, 3- Ahi Loncaları Fütüvvetnameleri.

Sufi Fütüvvetnameleri

Tasavvuf tarihinde Ahmed b. Hadraveyh ve Haris el-Muhasibî Cüneyd-i Bağdadi gibi ünlü ve tanınmış mutasavvıflar, fütüvvetten tasavvuf ile eş anlamlı olarak bahsediyorlardı. Tasavvuf eserlerinde fütüvvet olgusuna ayrılan bölümler X. yüzyıldan itibaren görülmeye başlanmıştır. Bu risalelerde anlatılan fütüvvet ile tasavvuf kavramı arasında hemen hemen hiç bir fark bulunmamaktadır. Tasavvuf ehli, fütüvvet kavramı ile ağırlıklı olarak tasavvufu kastetmişlerdir.

Fütüvvetten bahseden tasavvuf risalelerinin bilinen ilki Muhammed b. Hüseyin es-Sülemi tarafından kaleme alınan “Kitabü’l Fütüvve“dir.  Bu eserinde Sülemî, fütüvveti Hz. Âdem’e dayandırarak sufî çerçeve içerisinde ahlak ve faziletler olarak açıklamıştır. Sülemi’den sonra ise Kuşeyri “er-Risale” adı ile kaleme aldığı risalesinde fütüvvete önemli bir bahis açmıştır. Ayrıca 475 yılında Unsur el-Meali Keykavus b. İskender’in kaleme aldığı “Kabusname” adlı eserinde de fütüvveti “Civanmerdi” başlığı altında ele almıştır. Sülemî’den sonra mustakil olarak bu konuda kaleme alınan diğer bir önemli eser ise Hace Abdullah-ı Ensari’nin “Fütüvvetname“sidir. Özellikle belirtilmesi gereken diğer bir eser ise Muhyiddin İbnü’l-Arabi’nin “el-Fütuhatü’l-Mekkiye” adlı eseridir. 

Fütüvvet Teşkilatına Ait Fütüvvetnameler

Bu alandaki ilk fütüvvetname, Abbasi halifesi en-Nasır li-Dinillah’ın siyasi otoritesini güçlendirmek amacı ile fütüvvet teşkilatını kendisine bağladıktan sonra Şehabeddin es-Sühreverdi’ye yazdırdığı, “Risaletü’l-fütütüve” adlı eserdir. Böylelikle fütüvvet tarihinde ilk defa, fütüvvet teşkilatının nizamnameleri özelliğini taşıyan bir eser kaleme alınmıştır. Bu tarihten itibaren bu özellikleri taşıyan fütüvetnamelerin sayısı gittikçe artmaya başlamıştır. Başta Arapça olmak üzere Farsça ve Türkçe fütüvvetnameler telif edilmeye başlandı. Bu tür eserlere ilk örnek olarak, Ahmed b. İlyas en-Nakkaş el-Harputi’nin Halife Nasır’ın oğlu Ebü’l Hasan Ali adına yazdığı “Tuhfetü’l Veşaya” adlı eserdir. Daha sonra Şii bir karakter arz eden Seyyid Muhammed b. Seyyid Alaeddin’in “Fütüvvetname-i Kebir” diye bilinen “Mifahu’r-reka’ik” adlı eseri de önemlidir. 

Ahi Loncaları Fütüvvetnameleri

Özellikle XIII. yüzyılda Anadolu’da Ahiliğin ortaya çıkışı ile birlikte Ahilik fütüvvetnameleri de kaleme alınmaya başladı. Bu hususta kaleme alınan fütüvvetnamelerin ilki, Yahya b. Halil b. Çoban el-Burgazi’nin kaleme aldığı “Fütüvvetname“dir. Bu eserin haricinde önemli olan diğer bir eser ise, Şeyh Seyyid Gaybi oğlu Şeyh Seyyid Hüseyin’in “Fütüvvetname“sidir. 

Fütüvvetnameler zamanla çok önem kazanmıştır. Özellikle standart yaşama kuralları, adap ve erkân ile ideal insan tipi gibi hususlarda toplumsal hayatı yönlendiren ve şekillendiren bu eserlere itibar oldukça artmıştır. Fakat bu ün ve yaygınlığı sebebi ile bu tür eserler kolaylıkla yozlaşmıştır. Bu eserlerin içerisine muhtelif batınî tarikatların ideolojik ve siyasi düşünceleri sokulmuştur.

Fütüvvetnameleri içerik olarak ifade edecek olursak, hemen hemen çoğu fütüvvetnamede Hz. Âdem’den başlayarak Hz. Muhammed’e kadar bütün peygamberlerin vasıf ve özelliklerini fütüvvet ile özdeşleştirilmiş bir şekilde içermektedir. Özellikle Ahilik fütüvvetnameleri ve diğer Şii etkileri taşıyan fütüvvetnamelerde ise Hz. Ali etkin bir karakter olarak karşımıza çıkmaktadır. Nitekim Hz. Ali ideal feta tipinde sembol bir isim olmuştur. Bu hususların dışında ise fütüvvetnamelerin yazıldıkları coğrafyanın kültürel özelliklerini taşıdıkları da görülmektedir. Menkıbevî hikâyeler ve mitolojik öğeler bu eserlerde ağır basmaktadır. 

Özellikle Türk ve İslâm kültür dairesinde bu tür eserlere “Dibace” yazma geleneğe de bulunmaktadır. Dibacelere, besmele, hamdele ve salvele ile başlamak bir tür gelenektir. Bu gelenek kendisini fütüvvetnamelerde de göstermektedir. İlk olarak esere besmele kısmında Allah’ın adı anılarak başlanır ve ardından hamdele kısmında ise Allah’a şükür edilir ve son olarak salvele adı verilen kısımda ise, Hz. Peygamber ve ashabına salât ve selâm edilir.

Ahmed b. İlyas en-Nakkaş el-Harputi’nin Halife Nasır’ın oğlu Ebü’l Hasan Ali adına yazdığı “Tuhfetü’l Veşaya” adlı eserin besmele kısmında “Bismillahirrahmanırahim” şeklinde esere başlanmaktadır. Ardından hamdele kısmında ise, “Hamd, Tanrı’ya ki dostların kalplerini fütüvvet maarrifinin inceliklerine nüktelerle nurlandırdı, içlerini mürüvvet armağanlarına ait eşsiz güzellikler ile arttırdı.” demektedir. Son olarak salvele kısmında ise, “Yine biliriz, bildiririz ki, Muhammed O’nun seçilmiş kuludur, seçkin elçisidir. Rızasını kazanmış habercisidir. O fütüvvet kıblesidir.” denilmektedir.

Son olarak fütüvvetnamelerin kaleme alınırken beslendiği kaynaklara değinecek olursak, fütüvvetnamelerde başta Kur’an-ı Kerim olmak üzere, Hz. Peygamber’in sünnet ve hadisleri, Peygamberler tarihi gibi eserler ile daha sonraki dönemlerde tasavvuf ile Alevi ve Bektaşi eserleri kaynak olarak kullanılmıştır.

Fütüvvetnameler en önemli tasavvuf klasiklerimizin başında gelmektedir. Özellikle yazıldığı dönemlerde en başta ilmihal görevi görmüş, toplumu düzenleyen ve eğiten bir misyonu olmuştur. Bunların dışında olarakta ilmi değeri olan, derinlikli felsefi birikimin ürünü olan fütüvvetnameler de kaleme alınmıştır. Medreselerde okutulmuş ve alimler tarafından tahlil ve tahkik edilmiştir Bu tür eserler sadece halk için değil, aynı zamanda hükümdar ve devlet yöneticileri için de kaleme alınmış ve yazılmıştır. Fütüvvetnameler çok yönlü olarak devleti ve toplumu düzenleyen nadide eserler olarak kabul edilebilir.

“Fobi” kelimesi lugat mânası itibarı ile: belirli durumlar karşısında insanın kapıldığı korku, baskı ve kaygılı bir psikolojiyi ifade etmektedir. Tarih boyunca insanlar, kendileri için doğal bir tehdit olarak gördükleri ve yarattıkları “Öteki”yi kavram olarak fobi ile nitelendirmişlerdir. Nitekim “fobi” kavramı özellikle psikolojik ve sosyolojik birçok çalışma ile derinlemesine incelenmiş, sebepleri ve beslendiği kaynaklar anlaşılmak istenmiştir.

İnsan toplulukları ve özellikle de bu toplulukların meydana getirmiş oldukları devlet müessesesi tarih boyunca kendi meşruiyetini elde etmek ve kendisine bir hayat alanı yaratmak, özelliklede bu alanı korumak için bir ötekine ihtiyaç duymuş ve ötekini yaratmıştır. Birey ve toplulukların esas itibarı ile yarattıkları öteki genellikle kendi soy, din, kültür ve bilinçten olmayan bir ötekidir.

İnsan toplulukları hâricinde de özellikle semavî veya beşerî dinler de kendi meşruiyetlerini sağlamak, kendi felsefelerini daha yaşanabilir kılmak ve diri tutmak için bir öteki yaratmış ve kendisinin bu ötekiye karşı maddi ve manevi alanda koruyacak olan temel altyapıyı hazırlamıştır.

Yaratılan bu öteki, milletlere ve devletlere kendi inanç ve kültürleri başta olmak üzere birçok değerlerini yaşatabilmek, nesiller boyu aktarımını sağlamak ve milletlerin hafızasını diri tutmak için en önemli araç olmuştur. Tarih boyunca devletlerin iç ve dış politikaları ekseriyetle yaratılan ötekiyi göz önünde bulundurularak oluşturulmuş ve halen daha oluşturulmaktadır.

Dünya tarihi “Eski Kadim Yunan”dan itibaren “Doğu” ve “Batı” olarak iki alternatif medeniyet ve ruh olarak kabul edilmiş, özellikle de birbirinin alternatifi olan bu iki ayrı medeniyet kendi meşruiyetini sağlamak ve egemenliğini tanımlayabilmek için bir diğer medeniyeti öteki olarak tasavvur etmiştir. Ötekileştirme ve öteki yaratma psikolojisi insanoğlunun kadim varlığından itibaren doğası gereği var olmuş ise de devletler ve milletler nezdinde yukarıda ifade ettiğimiz gibi “Eski Yunan”dan itibaren gelişim göstermeşitir.

“Eski Yunan” ve “Makedon Krallıkları”, Doğulu toplum olan “Persleri” ötekileştirdiği gibi İranlı Persler de Yunan ve Makedon devletlerini bir öteki olarak tanımlamıştır. Özellikle bu devletler mevcut politikalarını bu öteki kavramı üzerinden inşaa etmiştir. Her medeniyet kendi medeniyetini üstün ve yüce gördüğü gibi, ötekileştirdiği medeniyet ve devleti ise alabildiğine aşağılamış ve barbar olarak nitelendirmiştir. Öteki’ne ait ögrdüü bütün değerlere karşı açık bir manipülasyon siyaseti izlemiştir.

Nitekim Fransız edebiyatının ünlü yazarı “Dante”, kaleme aldığı “Divina Commedia/İlahi Komedya” adlı eserinde, “Hz. Muhammed”i cehennemin en alt katmanında bulunan bir yaratık olarak kurgulamıştır.

Nitekim, “Avrupa Tarihi” için ötekileştirmenin tarihi de diyebiliriz. Çünkü Avrupa, tarih boyunca sürekli ötekileştirmenin merkezi olmuştur. Bu ötekileştirme zaman zaman siyasi birliktelikler ve anlaşmalar da meydana getirmiştir. Bu siyasi birlikteliklerden en önemlisi bugün dağılmaya yüz tutmuş olan “Avrupa Birliği”dir. Avrupa birliği esas olarak tamamı ile müşterek zihniyet ve ruha sahip devletlerden oluşmaktadır. Bu devletler kendi içerisine bir bütün, kendi dışında ise tamamı ile ötekileştiren bir çizgidedir. Birliğe dâhil olmayan devlet ve toplumlar bu birliğin politikaları ile ötekileştirilir ve Dünya siyâsetinde yalnızlaştırılır.

İnsanoğlunun varlığı ve kadim devletler ile başlayan öteki ihtiyacı ve ötekileştirme politikası asıl zirve noktasını “İslamiyet”in yayılması ve “Hz. Muhammed”in risâleti ile bulmuştur. Batı, yükselişe geçen ve parlak dönemler yaşayan İslam medeniyetini, bu  dönemde aşağılamış ve barbar olarak nitelendirdikleri Müslümanlar ile maddi ve manevi mücadeleyi kendisine vazife edinmiştir. Bu ötekileştirme aynı zamanda Batı’ya, yarattığı düşmanına karşı üstün olmak için her alanda hızlı bir çalışma temposu sağlamıştır. Nitekim “İslam Medeniyeti”ni ötekileştiren Batı’ının asıl kazanımı modern dönemde elde ettiği  sosyal, siyasi ve ekonomik alandaki üstünlük olmuştur.

Temelleri “Ortaçağ Avrupası”na kadar giden ve bugün âdeta yükselen İslamofobi ve Türkofobi âdeta Batı’nın yaşaması için gerekli olan bir kan gibidir. Batı yarattığı öteki olan İslam ve Türkler aleyhine bilimden sanata, edebiyattan sosyal yaşantıya kadar her alanda aşağılayıcı bir tutuma tarih boyunca sahip olduğu gibi aynı geleneği bugün bütün imkanları ile daha fazla olarak devam ettirmektedir.

Öteki’nin ortaya çıkmasının birçok sosyal, siyasi ve ekonomik nedenleri olduğu âşikar. Fakat bunların da dışında milletlerin zihinlerinde olumsuz bir öteki oluşturmalarının sebeplerinden birisi de milletlerin tarihi tecrübelerinde yaşadıkları ezilmişlik psikolojisi ve travmatik olaylardır. Özellikle “İslam Medeniyeti”nin uzun yıllar Batı karşısında sahip olduğu üstünlük  Osmanlı Türkleri ile beraber zirve noktasına ulaşması “Batı” için bir ezilmişlik psikolojisine sebebiyet verdi. Bu piskolojinin yarattığı travmatik durum Batı’nın toplum olarak bütün katmanları ile ezilmişlik duygusuna kapılmasını sağladı.

İslam Medeniyeti, “Kuran kelâmı” dolayısı ile soy, kültür ve tarih vs. gibi birçok farklılığa zenginlik gözü ile baktığı için Müslümanlar için bir öteki hiç bir zaman var olmamıştır. Gaza, Cihad ve Fetih politikası ve inancı dolayısı ile “küffar ve kafir” gibi bir öteki tanımı Müslüman zihinde oluşmuş olsa da bu öteki, Batı özellikle de Avrupa’nın sahip olduğu gibi tamamı ile yok eden, tanımayan ve aşağılayan bir öteki asla değildir. Nitekim Müslümanların feth ettikleri yerlerde yaşayan gayr-ı müslümleri her zaman barış ve refah içerisinde yaşatmış ve Müslüman sosyal devletin tüm olanakları, faydalanmaları için onlara tanınmıştır. Hatta Müslümanlar ile hemen hemen eşit düzeyde haklara sahip olduklarını ve Müslümanlar ile birlikte barış içerisinde asla aşağılanmadan yaşadıklarını biliyoruz.

Müslüman Medeniyeti’nin bu tutumuna rağmen Batı, yarattığı barbar ötekini tarih boyunca her zaman bir gelenek olarak taşımış ve nesillerden nesillere aktarmıştır. Batı’da “İslamofobi ve Türkofobi” bir hayati gereklilik gibi nesiller boyunca aktarılmaya devam etmektedir.

Batı’nın inşaa ettiği bu olumsuz öteki imajı, zaman içerisinde Batı toplumlarında bir komplekse dönüşmüştür. Yaratılan öteki bugün Batı için tamamı ile bir kompleks durumdur. Dolayısı ile bu kompleks neticesinde Batı her alanda Müslümanlar özellikle de Türklere karşı nefret kusmaya onların yaşam haklarını ellerinden almaya devam etmektedir.

Meşhur bir darbımeselimizin dediği gibi “her şey zıttı ile kaimdir”, yâni kendisi için bir ötekiye sahip olan ancak vâr olabilir.

Sonuç olarak şunu ifâde edebiliriz: Müslümanlar için kaynaşma ve tanış olma vesilesi, farklılık ve zenginlik olan öteki, Batı ruhu ve zihni için barbar ve kötü bir ötekidir..

İnsanlık tarih felaket olarak addedebileceğimiz birçok doğal afetler, salgın hastalıkar ve büyük savaşlar gibi olaylar ile doludur. Meydana gelen bu olaylar, toplumların kaderini yazmış veya değiştirmiş, siyasi, sosyal ve ekonomik yaşamları etkilemiştir.  Özellikle meydana gelen felaketler hususunda yaşanan olaylar toplumların vicdanında ve ruhunda derin izler bırakmıştır. Yaşanan felaketlerin izleri, toplumların yazılı ve sözlü geleneği olmak üzere edebi geleneklerinde, tarihe düştüğü kayıtlarda açıkça görülmektedir.

Mitolojik kültürde, efsanelerde ve kutsal kitaplarda tüm insanlığı derinden etkileyen felaket durumlarının izlerine rastlanmaktadır. “Küçük Kıyamet” olarak da adlandırılan bu felaketler tarihin akışını değiştirmiştir. Bu olayların insanlığın inşa ettiği şehir ve medeniyetler başta olmak üzere milyonlarca insanın ölmesi gibi hazin ve acı sonuçları olmuştur. Tarih boyunca meydana gelen salgın hastalıkların, hanedanlıkların çöküşlerinden sömürgeciliğin artışına hatta iklimin soğumasınadan fakirleşen ve zenginleşen toplumların oluşumuna kadar uzun süreli büyük etkileri olmuştur.

Tarihe ad vermiş birçok kavim, kültür ve şehir yaşanan bu felaketlerin sonucunda yok olmuştur. Tarihte bilinen birçok kavim ve kültüründen günümüzde hiçbir şey kalmamıştır. Yaşanan bu küçük kıyametlerin kimi zaman kutsal kitapların ifadesi ile yüce yaratıcının gazabı ve lanetlenmesi sonucu olduğuna; kimi zaman da insanoğlunun kendi yapıp etiklerinin bir sonucu olarak gerçekleştiğine inanılmıştır.

Meydana gelen felaket durumlarından insanlık ya güçlenerek çıkmış ya da kaderine razı olmuştur. Öyle ki yaşanan olumsuzluklar karşısında çözüm arayışına giden insanlık maddi ve manevi büyük kayıplar vermiş olsa da büyük tecrübeler kazanmış ve tarihin akışını değiştirmiştir. Çözüm arayışında bulunan toplumlar kimi zaman yeni bir çağa atılacak olan ilk adımı atmıştır. İnsanoğlu özellikle de çözüm için bilimsel faaliyetler içerisinde girmiş, teknolojik bir sıçrama ve ivme kazanmıştır.

Tarih boyunca yaşanan birçok felaketlerden insanlık için en acı olan durum salgın ve bulaşıcı hastalıklardır. Bulaşıcı hastalıklar sonucunda meydana gelen salgın bilinen en kötü durum senaryosudur. Belirli bir coğrafyada, bölgede veya toplumda ortaya çıkan hastalık durumu bir ülkenin sınırlarının ötesine yayıldığında, o hastalık resmen bir salgın haline gelmektedir.

Bulaşıcı ve salgın hastalıklar, insanlığın avcı-toplayıcı günlerinde de vardı, ancak 10.000 yıl önce tarımsal yaşama geçen insanlık, salgınları daha mümkün kılan topluluklar yarattı. Özellikle birarada ve kalabalık bir şekilde yaşayan insanoğlu, bulaşıcı salgın hastalıkların yayılmasını ve büyümesini sağladı. Sıtma, tüberküloz, cüzzam, grip, çiçek hastalığı ve bilinen diğer hastalıklar ilk kez bu dönemde ortaya çıktı. İnsanlar uygar hale gelip, şehirler inşa ettiler ve diğer şehirlerle bağlantı kurmak için ticaret yolları kurdular. Şehirleşen, diğer kültür ve toplumlar ile sosyal, siyasi ve ekonomik ilişkiler kuran insanlar meydana gelen etkileşim nedeniyle pandemi yani salgın hastalıkları daha çok yayılır ve olası hale getirdiler.

Tarihi değiştiren, insanlığın kaderini yeniden yazan veya bozan bulaşıcı salgın hastalıkları kronolojik bir sıra ile bu yazımızda kaleme alıp insanlık tarihine bir ışık tutmaya çalışacağız.

MÖ 430  Atina Salgını

Tarihi kayıtlarda en erken kaydedilen salgın hastalığın, Peloponezya Savaşı sırasında meydana geldiği bilinmektedir. Hastalık Libya, Etiyopya ve Mısır’dan geçtikten sonra Atina’yı kuşatan Spartalılar’ın bünyesinde Atina şehrinin duvarlarını geçti. Meydana gelen bu büyük salgında Atina nüfusun üçte ikisi kadarının öldüğü bilinmektedir.

Meydana gelen bu büyük salgının semptomlar ateş, susuzluk, kanlı boğaz ve dil, kırmızı deri ve lezyonları içermekteydi. O dönem tifo ateşi olduğundan şüphelenilen hastalık, Atinalıları önemli ölçüde zayıflattı ve Spartalılar tarafından yenilmelerinde önemli bir faktör oldu.

MS 165 Antonine Vebası

Tarihte bilinen Antonin vebası muhtemelen Hunların akınları ile başlayan çiçek salgınının erken bir şeklidir. Hunlardan sonra Romalılara geçen Antonine vebası Almanları enfekte etmiştir. Almanlar ile etkileşimde bulunan Roma birlikleri aracılığıyla da Roma imparatorluğuna yayılmıştır. Antonine vebası hastalığının semptomları ateş, boğaz ağrısı, ishal ve hasta yeterince uzun yaşadıysa, irin dolu yaraları içermekteydi. Bu veba, M.Ö. 180 yılına kadar sürmüştür ve hatta İmparator Marcus Aurelius’un da bu salgının kurbanlarından biri olduğunu iddia edilmiştir.

MS 250  Kıbrıs Vebası

Kıbrıs salgını ishal, kusma, boğaz ülseri, ateş ve kangrenli el ve ayakları içeren büyük bir pandemi olarak tarih kayıtlarına geçmiştir. Şehir sakinleri enfeksiyondan kaçmak için Kartaca’ya kaçtılar fakat bu kaçış salgın hastalığın daha da yayılmasına neden oldu. Kıbrıs Vebası Etiyopya’ya, Kuzey Afrika’dan Roma’ya, sonra da Mısır’a ve kuzeye doğru yayıldı. Bu salgının ardından seyreden üç yüzyıl boyunca tekrarlayan benzer salgınlar oldu. M.S. 444’te bu hastalık Britanya’yı vurdu ve İngiltere’nin İskoçlara karşı savunma çabalarını engelledi, ülkeyi zayıf düşürdü. Bu salgın İngilizler’in yakında adayı tamamen kontrol altına alacak olan Saksonlardan yardım istemesine neden oldu.

MS 541 Justinian Vebası

Tarihte ilk olarak Mısır’da ortaya çıkan Justinian veba, Filistin ve Bizans İmparatorluğu’na, daha sonra da tüm Akdeniz’e yayılmıştır. Veba Roma İmparatorluğu’nun seyrini değiştirerek, İmparator Justinian’ın Roma İmparatorluğu’nu bir araya getirme ve büyük ekonomik ilerleme planlarını bozmuştur. Bu salgın aynı zamanda Hıristiyanlığın hızla yayılmasını teşvik eden kıyamet efsanesinin dilden dile yayılmasına neden olmuştur. Bu salgın iki yüzyıl boyunca daha tekrarlamıştır ve nihayetinde o dönem dünya nüfusunun yüzde 26’sı olan yaklaşık 50 milyon insanı öldürmüştür.

XI. Yüzyıl: Cüzzam

Çağlar boyunca bilinen hastalık olan cüzzam Orta Çağ’da Avrupa’da bir pandemi haline geldi ve Avrupa halklarının başına bela oldu. Bu salgın nedeniyle bu dönemde birçok hastane inşa edilmiştir.

Yaralara ve deformelere neden olan ve yavaş gelişen bir bakteriyel hastalık olan cüzzamın, insanların kendi ailelerinden gelen bir hastalık ve Tanrı’dan bir ceza olduğuna inanılıyordu. Bu inanç, toplumda katı ahlakî yargılara ve bu yargılar dolayısıyla mağdurların ve hastaların dışlanmasına yol açmıştı. Günümüzde bu hastalık ile ilgili ilk ciddi çalışmaları yapan isim olan Hansen’den dolayı Hansen hastalığı olarak da bilinmektedir. Bu hastalık hala yılda on binlerce insanı etkilemekte ve antibiyotiklerle tedavi edilmezse ölümcül olabilmektedir.

1350  Kara Ölüm

Dünya nüfusunun üçte birinin ölümünden sorumlu olan vebanın tarihte ikinci büyük salgını muhtemelen Asya’da bu dönemde başladı ve ticaret yolları ile batıya taşındı. 1347’de veba hastaları Sicilya’da Messina limanına geldiğinde buradan bütün Avrupa’ya hızla yayıldı. Ölü insan sayısı o kadar fazla ve yaygındı ki, çoğu cesed yerde çürümeye devam etti ve bu durum şehirlerde sürekli bir koku yarattı.

İngiltere ve Fransa bu dönemde veba tarafından çok çaresiz durumda kaldılar ve devam eden savaşlarına ateşkes ile ara vermek zorunda kaldılar. Bu yıllarda veba salgın ekonomik koşulları ve demografik bilgileri değiştirdiğinde İngiliz feodal sistemi tamamen çöktü. Grönland’da nüfusu yok olan Vikingler, yerli nüfuslara karşı savaşma gücünü tamamen kaybettiler ve Kuzey Amerika’yı araştırmaları faaliyetlerini durdurmak zorunda kaldılar.

1492 Kolomb Dönemi Salgınları

İspanyolların Karayipler’e gelişinden sonra, çiçek hastalığı, kızamık ve bubonik veba gibi hastalıklar koloniciler tarafından kıtanın yerli halklarına aktarıldı. Daha önce bu salgın hastalıklara maruz kalmayan yerli halk bağışıklığı olmadığı için tamamen tahrip oldular. Yerlilerin yüzde 90’ı kuzey ve güney kıtaları dâhil olmak üzere büyük kayıplar verdiler.

Christopher Columbus, Hispaniola adasına geldiğinde Taino halkından 60.000 nüfusla karşılaşmıştı. Fakat bu nüfus 1548 yılına gelindiğinde 500’den daha az kalmıştı. Bu yaşanan nüfus azalımı bütün Amerika kıtası boyunca kendini tekrar etti. 1520 yılına gelindiğinde ise  Aztek İmparatorluğu, Afrikalı kölelerin taşıdığı çiçek hastalığı nedeniyle yok oldular.

1665 Büyük Londra Vebası

1665 ve 1666’da Londra Büyük Veba tarihte bilinen en meşhur salgınlardan birisidir. Bu veba Londra nüfusunun yüzde 20’sinin ölümüne yol açmıştır. İnsan ölümleri çok oluğu için halk toplu mezarlara defnedildi. Kedi ve köpeklerin sürekli mezarları kazması nedeniyle cesetler ortaya çımaktaydı. Bu nedenle bu yıllarda birçok kedi ve köpek katledildi. Salgının en kötüsü, 1666 sonbaharında, başka bir yıkıcı olay olan Londra Büyük Ateşi ile azalmaya başlamıştı. Bir felaket gitmiş ve  yeni bir felaket Londra halkının başına bela olmuştu.

1817 İlk Kolera Salgını

Tarihte 150 yıl boyunca meydana gelen yedi kolera salgınlarının ilki olan bu ince bağırsak enfeksiyonu dalgası, bir milyon kişinin öldüğü Rusya’da ortaya çıktı. Dışkı ile enfekte olmuş su ve yiyeceklerden yayılan bakteri, İngiliz askerlerinin taşıyıcılığı ile Hindistan’a geçmiş ve milyonlarca Hintli ölmüştür. Aynı zamanda bu salgın İspanya’da 150.000 kişiyi öldürmüş ardından Afrika, Endonezya, Çin, Japonya, İtalya, Almanya ve Amerika’ya da yayılmıştır. 1885’te bir aşı ile tedavisi bulunsa da pandemi devam etmiştir.

1855 Üçüncü Veba Slagını

Çin’de başlayan bu salgın Hindistan ve Hong Kong’a taşınmış ve 15 milyon insanı öldürmüştür. Başlangıçta Yunnan’daki bir maden patlaması sırasında pireler tarafından yayılan veba, Panthay isyanında ve Taiping ayaklanmasın sebeplerinden kabul edilir. Bu dönemde Asya’da en ciddi kayıpları Hindistan vermiştir. Bu salgın Hint halkının baskıcı İngilizlere karşı bir isyan için bahane olarak kullanılmıştır. Pandemi, vakaların birkaç yüzün altına düştüğü 1960’a kadar aktif olarak devam etmiştir.

1875 Fiji Kızamığı Salgını

Fiji, İngiliz İmparatorluğu’na teslim olduktan sonra, kraliyet mensupları Kraliçe Victoria’dan turistik bir hediye olarak Avustralya’yı ziyaret etti. Kızamık salgını sırasında gelen kraliyet mensupları, bu adadan kaptıkları salgın hastalık ile gittikleri yerlerde salgının daha da yayılmasına neden oldular. Hızlı bir şekilde yayılan salgın sonucunda ada vahşi hayvanlar tarafından parçalanan cesetlerle doldu. Tüm köyler mikroptan kurtulmak amacı ile yakıldı ve bazı köylüler ateşten kurtulamayarak canlı canlı yandılar. Fiji’nin nüfusunun üçte biri, toplam 40.000 kişi bu salgında öldü.

1889 Rus Gribi

İlk önemli grip salgını olarak bilin Rus gribi, Sibirya ve Kazakistan’da başlamıştır ve daha sonra Moskova’ya ulaşmıştır. Bu dönemde Finlandiya’ya ve ardından Avrupa’nın geri kalanına taşınan salgın, daha sonra okyanusu aşarak Kuzey Amerika ve Afrika’ya geçmişti. 1890 yılı sonunda 360.000 kişi bu salgından öldü.

1918 İspanyol Gribi

Zararları nedeniyle tarihte bilinen en büyük salgın hastalık olan İspanyol Gribi  dünya çapında 50 milyon ölümle sonuçlananmıştır. Çin kökenli olan bu salgın Çinli işçilerin Avrupa’ya giderken Kanada üzerinden demiryolu ile taşınmasıyla yayılmıştır. Kuzey Amerika’da grip ilk olarak 1918 başlarında Kansas’ta ortaya çıktı ve ilkbaharda Avrupa’da görüldü. 1918 baharında ise Madrid’e ulaşan salgın “İspanyol gribi” olarak adlandırıldı.

Ekim ayına kadar yüz binlerce Amerikalı öldü ve tüm dünyada kriz yarattı. Ancak, grip tehdidi 1919 yazında, enfekte olan hastaların çoğunda bağışıklık geliştirdiği için zamanla ortadan kayboldu. Fakat bu grip dünya tarihine 50 milyon ölümlü en büyük salgın olarak geçti.

1957 Asya Gribi

1957 yılında Hong Kong’da başlayan ve Çin’in her yerine ve daha sonra Amerika Birleşik Devletleri’ne yayılan Asya gribi İngiltere’ye kadar ulaştı ve altı ayda 14.000 kişi öldü. 1958 başlarında ikinci bir dalga ile gelen salgın, küresel olarak yaklaşık 1,1 milyon ölüme neden oldu ve sadece Amerika Birleşik Devletleri’nde 116,000 ölüm meydana geldi. Salgını önleyen aşının geliştirilmesi ile hastalık ortadan kalktı.

1981 HIV / AIDS

AIDS ilk olarak Amerikan eşcinsel topluluklarında gözlendi, ancak 1920’lerde Batı Afrika’dan gelen bir şempanze virüsünden geliştiğine inanılmaktadır. Bazı vücut sıvılarına yayılan hastalık 1960’larda Haiti’ye, ardından 1970’lerde New York ve San Francisco’ya taşındı.

Salgın bir hastalık olarak ilk defa 1981’de tanımlanan AIDS, insanların bağışıklık sistemini tahrip etmekteydi. HIV virüsü ile enfekte olanlar, enfeksiyon üzerine ateş, baş ağrısı ve genişlemiş lenf düğümleriyle karşılaşmaktaydı. Semptomlar azaldığında, taşıyıcılar kan ve genital sıvı yoluyla oldukça bulaşıcı hale geliyordu. Hastalığın ilerlemesini yavaşlatmak için tedaviler geliştirilmiştir, ancak dünya çapında 35 milyon insan AIDS’ten öldü ve henüz bir tedavisi bulunamamıştır.

2003 SARS

İlk olarak 2003’te tespit edilen Şiddetli Akut Solunum Sendromu’nun muhtemelen yarasalar ile başladığına, kedilere ve daha sonra Çin’deki insanlara yayıldığına inanılmaktadır. Çin’in ardından 26 ülkeye daha yayılan SARS, 7796 ölümle sonuçlanmıştır.  SARS, solunum problemleri, kuru öksürük, ateş ve baş ve vücut ağrıları ile karakterizedir, öksürük ve hapşırmalardan kaynaklanan solunum damlacıkları ile yayılmaktadır. Karantina çabalarının etkili olduğu kanıtlanan bu hastalık Temmuz yazında gerilmeye başladı ve tekrar ortaya çıkmadı. Çin hükümeti salgının başlangıcında virüs hakkındaki bilgileri bastırmaya çalıştığı ve kamuoyu ile paylaşmadığı için eleştirildi.

2019 Corona Virüsü

COVID-19 adıyla bilinen Coronavirüsü Çin’in merkezindeki Hubei eyaletindeki Wuhan’da bir hayvan pazarında ortaya çıkmıştır. Dünya Sağlık Örgütü, COVID-19 virüsünüün 114 ülkeye yayılması ve 118.000’den fazla insanı enfekte etmesinden sonra resmen bir salgın olduğunu duyurdu. Corona virüs, yaygın grip ve SARS içeren virüs ailesi olan yeni bir koronavirüsten kaynaklanmaktaydı. Hastalığın semptomları solunum problemleri, ateş ve öksürüğü içermekte ve bu hastalık zatürre ve ölüme yol açmaktadır. SARS gibi, hapşırma damlacıklarından yayılmaktadır.

Çin’deki ilk vaka 17 Kasım 2019’da Hubei Eyaletinde ortaya çıktı, ancak tanı konulamadı. Araştırmacılar bilinmeyen bir virüse işaret ediyordu. Aralık ayında sekiz vaka daha ortaya çıktı. Çin hükümeti, önleyici eylemi geciktiren virüs haberlerini bastırmaya çalıştı. Bütün dünya, Dr. Li Wenliang’ın hükümet emirlerine karşı geldiği ve diğer doktorlara güvenlik bilgilerini verdiği zaman COVID-19 hakkında yaşananlardan haberdar oldu. Ertesi gün Çin hükümeti, DSÖ’ye bilgi verdi. Aşı bulunamayan virüs, Çin sınırlarının ötesine yayılmış ve  Ocak ayı sonunda ABD, Fransa, Avustralya ve Güney Kore de dâhil olmak üzere 10 ülkede daha ortaya çıkmıştır. Koronavirüs salgını 21. Yüzyılın en büyük küresel salgınlarından biri oldu. Tüm insanlığı ve devletleri tehdit eden bu salgının dünya ekosistemini, küresel siyaseti, sosyal ve ekonomik hayatı tamanen etkileyeceğine ve dönüştüreceğine inanılmaktadır. Bu salgın ile birlikte insanlığın ve dünyanın yeni bir döneme gireceği ifade edilmektedir.

Osmanlının cihan şumul bir devlet haline gelişi şüphesiz büyük bir devlet ve bürokrasi birkiminin sonucuydu. Bu sebepledir ki Osmanlı yönetimi başta saray olmak üzere bütün bürokrasisi ve kurumlarıyla beraber merkezden taşraya kadar muazzam bir sistem kurmuşlardır. Merkezi yönetimin varlığı ve gücü imparatorluk coğrafyasının bütün bölgelerinde aynı şekilde hissedilmekteydi.  Saray, başkentten ülkenin her yerini muazzam bir devletçilik örneği ile yönetiyordu. Kurumsallaştırdığı merkez ve taşra teşkilatları ile bu sistemi başarılı bir şekilde uygulamaktaydı.

Osmanlının devlet sisteminin başarılı işleyişi sadece bürokratik kurumlarla değil aynı zamanda medrese ve medreselerde yetiştirilen talebeler ile de südürülmekteydi. Osmanlı medreseleri bütün fonksiyonlarını en iyi şekilde icra etmekte ve muazzam bir eğitim geleneği oluşturmaktaydı. Osmanlı medreselerinde verilen eğitim, yapılan ilim, en başta halk için halkın yararı gözetilerek yapılırdı. Medreselerde eğitim alan talebeler halkın ihtiyaçlarını karşılamak için her daim hazır ve nazır bulunurlardı. Bu sebeple Osmanlı Medreselerinde eğitim gören talebeler üç aylar diye bilinen Receb, Şaban ve Ramazan aylarında büyük bir gaye ile ülkenin muhtelif bölgelerine dağılırlar ve buralarda halka eğitim verirler, halkın sorularını cevaplar ve müşkülleri çözerlerdi. Osmanlı medreselerindeki bu sisteme “Cerre Çıkma” denilmekteydi.

Medreselerde uzun yıllar eğitim alan talebeler aldıkları eğitimin pratik yönlerini uygulamak, halkın sorularını cevaplandırmak ve 3 ay gibi bir süre de olsa köy ve kasabalardaki insanları eğitmek için cerre çıkarlardı. Tabiri caiz ise staj görürlerdi.

Üç aylarda medreselerin tatil olması ile birlikte medrese talebeleri bu üç aylık süre zarfında “irşad ve tecdid” gayesi ile memleketlerine gitmek yerine Anadolu’nun küçük köy ve kasabalarında dağılırlardı. Başta İstanbul gibi büyük şehirlerde eğitim gören talebeler bu dönemde küçük yerleşim yerlerine giderek dînî ve ilmî konu ve meseleler ile beldelerde yaşayan halkın eğitiyorlardı. Böylelikle eğitim imkanı olmayan kentli ve köylüler eğitiliyor, merkez ve taşra arasındaki eğitim ve kültür farkı bir nebze de olsun ortadan kaldırılmaya çalışılıyordu.

Üç aylar yaklaşırken cerre çıkmak isteyen talebeler, durumlarını müderrise bildirirler, müderris de içlerinde liyâkatlı olanları seçer ve onlara birer ilmühaber verirdi. Talebeler müderrislerinden aldıkları ilmühaber ile Bâb-ı Meşihat’ta talebe işleriyle uğraşan zâta mürâcaat ederek, gerekli vesikalar ile gidecekleri bölgelerin müftülerine hitâben yazılmış tavsiye mektuplarını alarak yola çıkarlardı. Cerr için bazı talebeler ailesinin yaşadığı köylere de gönderilebilirdi. Böylelikle hem aile hasreti giderilmiş olur hem de talebenin yetiştiği muhite eğitim vermesi sağlanarak vefası gösterilmiş olurdu.

Talebeler ülkenin bütün her yerine dağılırlardı. Başta İstanbul, Anadolu ve Rumeli olmak üzere Suriye ve Yemen’e dâhi cerre giden talebelerin varlığı bilinmektedir. Cerre çıkacak softa ve mollaların yol masrafları ve yol boyunca yiyecek-içecek ihtiyaçları bizzat pâdişah tarafından Hazine-i Hassa’dan karşılanırdı. Bu yardım Meşihat Makâmı’na gönderilir ve talebelere dağıtırdı. Talebelerin gittikleri bölge halkının ekonomik durumu göz önünde bulundurulur, eğer ekonomik durumu iyi olmayan bölgelere giden talebeler olursa ve halk tarafından fazla yardım görmezse bizzat devlet talebeye ihsanda bulunurdu. Böylelikle adalet sağlanmış olurdu.

Talebeler aldıkları evrakı gittikleri muhit vilayet ya da sancak ise müftüye, kaza ise kaymakama verirlerdi. Yapılan işlemlerin ardından görevlendirildikleri câmilerde vaaz ve derslere başlarlardı. Genellikle üç ay boyunca imam ve müezzin odalarında kalırlardı. Bu süreçte yemek ihtiyaçları için gittikleri bölgenin ayan ve eşrafı tarafından nöbetleşe iftar yemeğe davet edilirlerdi. Yemeklerden sonra da namaz kıldırır, Kur’an-ı Kerim okur ve dini-ilmi sohbet yaparlardı.

Molla veya softa denilen bu talebeler gittikleri bölgelerin halkına dînî öğütler verir, halkın dînî ve dünyevî alanlardaki sorunlarını çözerler, gittikleri yerlerde terâvih namazı kıldırırlar, Kur`ân-ı Kerîm okurlardı. Temel dini eğitimlerin dışında medreselerde aldıkları eğitimin neticesinde muhtelif her konuda yöre halkı eğitir ve aydınlatmaya çalışırlardı. Bu süreçte merkezden taşraya giden talebeler olduğu gibi taşradaki medreselerden merkeze, özellikle de İstanbul’a gelen talebeler de olurdu. Bu şekilde hem kültür kaynaşması sağlanırdı, hem de farklı medreselerden ve  farklı hocalardan alınan eğitimin mukayesi yapılırdı.

Köylüler ise aldıkları eğitimin bir karşılığı olarak ve talebelerin iyiliklerine mukâbil maddî imkânları nispetinde yardımda bulunur, softaların ihtiyaçlarını karşılarlardı. Talebeler de böylelikle medrese eğitimi için gerekli olan maddi birikimi elde ederlerdi. Öyle ki üç aylar boyunca halkın verdiği destek sayesinde medreseye döndükleri vakit bir senelik maddi ihtiyaçlarını karşılayacak birikimi elde etmiş olurlardı. Halk üç aylar sonunda talebelere sadece maddi yardımda bulunmaz, talebeler için giyecek ve yiyecek yardımı da yaparlardı.  Halkın yaptığı bu yardımlara “cerr” adı verilirdi.

Zaman içerisinde bu sistemi suistimal eden kişilerde çıkmış, halkın ilme ve eğitime olan samimiyeti kullanılarak maddi ve ayni yardım toplanmaya çalışılmıştır. Aynı zamanda 18. yüzyıldan sonra medreselerde ve eğitim sisteminde başlayan bozulmalar neticesinde cerre çıkan talebeler istenen veriimi vermemiş ve şikayetler baş göstermeye başlamıştır. Nitekim 19. yüzyılda Ahmet Cevdet Paşa da Dârül-Muallimîn müdürlüğü sırasında talebelerin ödeneğini arttırmış ve cerre çıkma usulünü kaldırmıştır.

Cerre çıkma usulü son dönemlerinde suistimal edilmiş olsa da Osmanlı medeniyetinin devlet ve halk merkezli insaniyet anlayışının önemli bir kanıtı olmuştur. Osmanlı merkezi bürokrasisi hem medreselerden azami ölçüde faydalanmış, hem de ülkesinin bütün bölgelerinde halkın iyi ve nitelikli bir eğitim almasını sağlamıştır. Halk ve medrese arasında bir uyum sağlanmış, talebelerin de kendilerini tecrübi ve pratik olarak yetiştirmeleri için imkan tanınmıştır.

Eğitim sosyal yaşamın önemli bir parçasını oluşturmaktadır. İnsan her an bir şeyler öğrenmekte ve öğrendiklerini kendi hayatında uygulamaktadır. İnsanoğlu ilk eğitimini önce ailesinden ve doğup büyüdüğü sosyal çevreden almaktadır. Daha sonra devletlerin müessese olarak inşa ettiği muhtelif eğitim kurumlarında veya yakın çevrelerinde bulunan değerli ve saygın hocalardan eğitim almaya ve öğrenmeye devam ederler.

Osmanlı coğrafyasında çocuklara ilk eğitimlerinin verildiği okullara Mahalle Mektebi, Taş Mektep veya Sıbyan Mektebi denilmekteydi. Bu mektepler çoğunlukla mahalle camisine bitişik kurumlardı. Hemen hemen her cami ve mescidin yanında bulunan mektepler taş binalardan oluştuğu için halk arasında bunlara taş mektep de denilirdi. Mahallede okuma çağına gelmiş her çocuk bu mekteplere devam ederdi.

Yanlış bilinenin aksine Osmanlı toplumunda eğitim ve öğretime özel bir önem verilmekteydi. Okula yeni başlayacak olan çocuklar için kendilerini ayrıcalıklı hissetmeleri amacıyla özel törenler ve kutlama alayları düzenlenirdi.

Aileler okula başlayacak çocukları için ziyafetler düzenler, mektebin hocalarına armağanlar gönderirlerdi. Aynı zamanda okulda okuyan diğer öğrencilere de şeker, simit vb. çocukların severek tükettiği yiyeceklerden dağıtılırdı. Aile sakinleri ev temizliği yapar, özel hazırlıklarda bulunurdu. Okula başlama çağına gelmiş çocuğun okula başlayacağı ilk günün dini bir güne denk gelmesine özenle gayret edilirdi. Özellikle de kandil günleri okula başlama günü olarak tercih edilmekteydi.

Evlatlarının okula başlayacağı gün hava aydınlanmadan kalkılır gerekli hazırlıklar yapılırdı. Özellikle çocuğun boynuna Kuran cüzü yazılı muska geçirilir, fesinin kurdelesine ise nazar boncuğu takılırdı. Sabahın erken saatlerinde Eyüp Sultan ve Fatih türbeleri çocukla beraber ziyaret edilirdi, dualarda bulunulurdu.

Türbe ziyaretinin hemen ardından eve dönülür ve okulun diğer öğrencileri de okula yeni başlayacak olan öğrencinin evinin önüne gelirlerdi. Başta hoca ve öğrenciler çocuğu okula aminler ve dualarla götürmek için alay oluştururlardı. Çocukların okula törenle ve alayla başlama merasimine de “amin alayı” veya “bed-i besmele” denilirdi.

Okula başlayacak olan öğrenciyi evin önünde süslenmiş bir at veya midilli bekler, çocuk bu hayvanlara bindirilir ve böylelikle tören başlamış olurdu. Alayın duacıları çocuk için dualar eder, alayda bulunan halk ve diğer öğrenciler “amin, amin” diyerek karşılık verirlerdi.

Hareket eden alayın en önünde ise atlas yastık üzerinde elifba taşınırdı. Arkasından da çocuğun okulda oturacağı minder ve elifbayı koyacağı rahleyi taşıyan birisi giderdi. Bu iki kişinin arkasından da ata binmiş çocuk takip eder, onun arkasından da mektep hocası, hocanın yardımcıları, duacılar ve aminciler giderdi. Ayrıca törene başta çocuğun ailesi, mahalle arkadaşları ve komşuları ile halktan insanlar eşlik ederdi.

Düzenlenen amin alayı okulun önüne gelince, okul hocasının yardımcıları öğrenciyi atından indirir ve elinden tutarak okula götürürdü. Okuldan içeri giren çocuk ilk önce hocasının elini öper ve daha sonra yerleştirilen minderine otururdu. Besmele ile derse başlayan hoca Arap alfabesinin ilk harfi olan “Elif”i göstererek yüksek sesle harfi adını ve telafuzunu gösterirdi. Ardından da “Bugünlük dersin ve öğreneceklerin bu kadar, unutursan kulaklarını çekerim” der ve çocuğa latifede bulunurdu.

Tören bitiminin ardından çocuğun ailesi tarafından hazırlanmış yemekler yenilir, başta hoca olmak üzere âmin alayına katılan herkese ve bütün çocuklara hediyeler ile harçlıklar dağıtılırdı.

“Amin alayı” veya “bed-i besmele” törenleri okula başlayan çocuklar için hayatları boyunca unutamayacakları bir anı olur ve kendilerini böylelikle özel hissederlerdi. Törenin herkes tarafından tatbik edilmesi ve halk tarafından alaya özel önem atfedilmesi Osmanlı toplumunda eğitimin, okulun ve ilmin ne kadar kıymetli olduğunun adeta bir göstergesiydi.

Törenle okula başlayan çocuklar için okul asla korkulacak veya tedirgin olunacak bir yer olarak görülmezdi. Böylelikle çocuklar okula severek devam eder, aldıkları eğitim ve dersler için daha istekli ve azimli olurlardı.

Amin alayları toplum olarak eğitime ve öğretime azami derecede önem verdiğimizin gerçek bir ifadesi olmuştur. Türk toplumunda öğrenmek ve öğretmek her zaman saygı duyulması gereken bir iş olarak düşünülmüştür. Eğitime bu derece hassasiyet gösteren bir toplum olmamızın neticesinde tarihe ad vermiş ve tarihi inşa etmiş çok değerli isimler yetiştirmişizdir. Toplumumuzun nezdinde eğitim ulvi ve kutsi bir iş olarak telakki edilmiştir. Erken yaşlardan itibaren insan yetiştirmeye önem veren toplumlar her zaman kazançlı çıkan, üreten ve değer yaratan toplumlar olagelmiştir. Sahip olunan bu gelenek ile büyük medeniyetler inşa edilmiştir. Eğitim ve öğretim hususunda tarihimizden çıkarabileceğimiz çok fazla ders vardır.

Türk – İslam devletlerinin tarihî tecrübede elde ettikleri bütün medeniyet birikiminin doruk noktasına Osmanlılar ile ulaşılmıştır. Osmanlı Devleti, bilhassa Kur’an’dan ve Hz. Peygamber’in tecrübesinden beslenerek devam etmiş ve kendi dönemlerine gelinceye kadar Türk – İslam devletlerinin tecrübesinden de hareketle elde ettikleri medeniyet telakkilerini miras olarak almışlar ve kendi ruhlarını da katarak bu muazzam birikimi yaşatmaya çalışmışlardır. Özellikle kurdukları vakıflar, imâretler, hastaneler ve şifahaneler başta olmak üzere inşa ettikleri daha birçok sosyal müesseseler ile tüm insanlığı kucaklayan bir gönül medeniyeti inşa etmişlerdir.

Surre-i Hümâyûn da Türk – İslam tarihinde dini ve insani bir gaye ile oluşturulmuş diğer bütün müesseselerden birisidir. Arapça kökenli “Surre” kelimesi sözlükte “içine altın ve para gibi kıymetli eşyaların konulduğu kese” anlamlarına gelir. Tarihimizde bu kelime her yıl devlet tarafından, halkın da destekleri ile Hac mevsimi geldiği zaman Mekke ve Medine halkına yardım dağıtmak için gönderilen para ve değerli eşyaları ifade eder. Osmanlılar’da her yıl düzenlenen bir merasim ile toplanan yardımlar büyük bir alay ile Haremeyn’e göndermiş, bu alaya da “Surre Alayı” denilmiştir.

Bu geleneğin Abbâsî Halifesi Mehdî-Billâh (775-785) zamanında ilk olarak gerçekleştirildiği bilinmektedir. Tertiplenen bu alay ile birlikte aynı zaman hac yollarının güvenliği, hac güzergâhı üzerinde bulunan su kuyularının bakımı, hacıların konaklama vb. ihtiyaçlarının karşılanması amacıyla gerekli düzenlemelerin yapıldığı ve tedbirlerin alındığı da bilinmektedir. “Surre”nin gelenek haline gelmesi ve her yıl düzenli olarak yapılmasına ise Abbâsî Halifesi Muktedir-Billâh döneminde (908-932) başlanmıştır.

Abbasi devletinin sona ermesinden sonra bir Türk – İslam devleti olan Memlükler, Abbâsîler’in Haremeyn’e surre ve mahmil yollama geleneğini sürdürdüler. Nitekim bu dönemden itibaren sadece devlet değil, ekonomik yönden halkı refah içerisinde olan İslam beldeleri ve şehirler de kendi tertipledikleri alaylar ile bu geleneği devam ettirmeye çalışmaktaydılar. Özellikle Bağdat, Dımaşk ve Halep gibi büyük şehirlerde hac kervanları oluşturuluyor ve her kervanın kendi mahmili ve surresi bulunuyordu. 

Osmanlılar’a gelinceye kadar birçok İslam devleti ve İslam beldesi manevî bir hususiyet arz eden bu geleneği uzun yıllar devam ettirdiler. Osmanlılar’da ise ilk olarak Yıldırım Bayezid’in o dönem başkent olan Edirne’den bir surre alayı tertipleyip gönderildiği rivayet edilmektedir. Fakat tarihi kaynakların ifadesi ile kesin olarak Çelebi Sultan Mehmed’in ilk olarak 1413 ve 1421 yıllarında iki defa surre alayı gönderdiği bilinmektedir. Özellikle Fatih Sultan Mehmed’in babası II. Murad dönemi ile birlikte Mekke, Medine, Kudüs ve Halîlürrahman’a gönderilen surre’lerin sayısında ciddi bir artış oldu. II. Murad her yıl Mekke, Medine, Kudüs ve Halîlürrahman’a surre göndermenin dışında Ankara’nın Balıkhisarı köyleri ile Manisa’da kendi şahsi mülküne ait gelirlerin üçte birini Mekke ve Medine’ye vakfetti.

Osmanlı hükümdarı Yavuz Sultan Selim’in meşhur Mısır seferi sonrasında Mekke ve Medine topraklarının Osmanlıların hâkimiyetine girmesi ile birlikte artık Osmanlılar bir devlet olarak her sene düzenli olarak surre göndermeye başlamışlardır. Nitekim Yavuz Sultan Selim ilk sürresini Kahire’de bulunduğu sırada gönderdiği bilinmektedir. Bu dönem ile birlikte Osmanlılar’ın bir geleneği olan her yıl Kabe’ye gönderilen Kâbe kapı perdesi ve kuşağının da Kanunî Sultan Süleyman dönemi ile başladığı bilinmektedir. Kâbe örtüsünün yenisi genellikle Kahire’de dokunur ve surre alayı ile yollanırdı. Eski örtü de alayın dönüşünde başkent İstanbul’a getirilirdi.

Surre alaylarının tertip ve merasimi ilk olarak Abbasiler ile başlasa da asıl gelişimini Osmanlılar ile tamamlamıştır. Sarayda gerçekleştirilen surre merasiminin bütün ayrıntıları belirlenmiş olup bunlar teşrifat defterlerine kaydedilmekteydi. Başkent İstanbul’da Surre alaylarının düzen ve tertibini Haremeyn vakıflarını idare eden Dârüssaâde ağası tertiplemekteydi. İlk olarak surre’nin yol boyunca güvenliğinden ve Haremeyn’e ulaştıktan sonra dağıtımından sorumlu olan “Surre emini” belirlenir ve tayin edilirdi. Osmanlı padişahın katıldığı tören ile birlikte Mekke emirine hitaben yazılmış nâme-i hümâyun, surre keseleri ve surre defterleri surre eminine teslim edilir ve mahmil yüklü devenin de yer aldığı surre alayı saraydan çıkartılırdı. Topkapı Sarayı’nda yapılan merasimden sonra çıkan alay ilk olarak Sirkeci’den Üsküdar’a geçerdi. Surre alayları Üsküdar’da mutasarrıflık dairesi avlusunda gidiş ve dönüşlerinde halkın da muazzam bir kalabalık ile katıldığı ve şahit olduğu bir dini merasim haline gelmekteydi. Surreler 18. yüzyıla kadar deniz yolu ile Mısır’a oradan da Haremeyn’e gönderilmekteydi. Fakat 18. yüzyıldan sonra karayolu ile gönderilmeye başlandı. Kara yolu ile gönderilen alay Sirrkeci’den başlar, Üsküdar, İzmit, Akşehir, Konya, Adana, Antakya, Hama, Şam, Maan (Hicaz yakınları), Medine ve Mekke’de sona ererdi.

Yüklü miktarda para ve değerli eşyaları taşıması dolayısı ile alayın güvenliği çok önemliydi. Güvenlik güzergâh üzerinde bulunan sancak beyi, beylerbeyi veya valilerce sağlanmaktaydı. Surre alayının gideceği yol ve menzil uzak olması sebebi ile yollarda eşkıyalar ile karşılaşılması, gasp ve taciz edilmesi de olasıydı. Nitekim 1863 yılında Payas (Hatay) civarında eşkıyalar tarafından gasp edildiği de bilinmektedir.

Dımaşk (Şam) şehri bu dönemde başkent İstanbul’dan hareket eden alayı için oldukça önemliydi. Şam, Osmanlı döneminde Anadolu’dan, Irak’tan, İran’dan ve Halep’ten gelen hacıların yanı sıra Orta Asya hacılarının da bir toplanma merkezi konumundaydı. Başkent İstanbul’dan hareket eden alaya yol üzerinde hac vazifesini yerine getirmek maksadı ile insanlar katılırlardı.

Surre alaylarının en önemli ve karakteristik özelliği mahmillerdir. Mahmil develerin üzerindeki sepetlere verilen addır. Surre alaylarında develerin üzerinde bulunan sepetlerin içi hediye dolu olurdu. İstanbul’dan gönderilene mahmil-i hümâyun, Kahire’den gönderilene ise mahmil-i Mısrî denirdi. Ahşap çerçeve ile dört yüzlü bir piramit şeklinde olan mahmil, üzeri altın ve gümüşle bezenmiş yazılar, ipek püsküller, çeşitli nakışlar ve kıymetli taşlarla süslenmiş bir atlasla kaplanırdı.

Osmanlı devletinde hanedan ve devlet erkanının büyük bir çoğunluğunu gelirleri Haremeyn vakıflarına tesis edilmiştir. Surre alaylarının da en önemli gelirini Haremeyn vakıfları oluşturmaktaydı. Bunun dışında diğer gelir kaynakları devlet hazinesi, padişahın şahsi hazinesi olan Hazîne-i Hâssa’dan gelen gelirler ile önemli isimlerin yaptığı ferdî bağışlardan müteşekkildi. Maalesef acı bir gerçek olarak Osmanlılar’ın son dönemlerinde yeterli maddi destek olmadığı için Galata bankerlerinden de borç alındığı da bilinmektedir.

Surrelerin devlet ve toplum için önemi oldukça büyüktü. Özellikle İslam devletleri için kendi siyasi ve dini meşruiyetlerini sağlamaları açısından oldukça önem arz etmekteydi. Ayrıca halifeliği devlet olarak himayesinde bulunduran sultanlar için önemli bir semboldür. Hükümdarların İslam dininin koruyucusu ve hizmetlisi olduğunun bir ifadesiydi. Osmanlı sultanlarının kullandığı “‘Hâdimü’l- Haremeyn eş-Şerîfeyn” (Haremeyn’in Hizmetçileri) unvanı da bunun bir göstergesidir.

Siyasi ve dini hususiyetleri dışında ise en önemli yönü toplumsal birlik ve beraberliği pekiştirmesidir. Özellikle halk tabakasından her statüde ve maddi durumda insanların manevi bir vecd ve alaka ile gönüllerinden kopan her türlü hediyeyi kutsal topraklara göndermeleri bakımından dini birlik ve beraberliğin devamlılığını sağlamaktaydı.

Haremeyn’e surre gönderme geleneği, XIX. yüzyılın başında Mekke ve Medine’nin Vehhâbîler’in yönetiminde kaldığı yıllar hariç olmak üzere 1915 yılına kadar Osmanlılar tarafından devam ettirilmiştir. 1916 yılına ait surre, Şerîf Hüseyin’in isyanı sebebiyle maalesef Medine’de kaldı ve Mekke’ye ulaştırılamadı. 1917 ve 1918 yıllarına ait surre ise Dımaşk’a kadar gidebilmiştir. Surre alayları düzenlenemese de son olarak Sultan Vahîdüddin tarafından Haremeyn fukarasına sadakalar dağıtılmıştı. Toplumsal yardımlaşmanın, kutsal yerlere olan hürmetin ve gönül medeniyetinin bu kadim geleneği terk edilene kadar yaklaşık olarak 500 yıl kadar sürmüştür.

İslam ve Türk Medeniyeti’nin -her ne kadar romantik bir söylem olarak düşünülse de- esasında gönül medeniyeti olduğu asla inkar edilemez. Nitekim Kur’an kelamı ile ifâde olunan yardımlaşmak, hayırda bulunmak, fakir ve fukarayı gözetmek gibi birçok husus bizim gönül medeniyetimizin temelini oluşturmaktadır.

İslam dininin Kur’an kelamı ile sınırlarını çizdiği ve karakterize ettiği mü’min insan tipinin en önemli özelliklerinin başında yardım sever olan, hayırda bulunan ve  iyiliği emredip kötülüğü yasaklayan vasıfları gelmektedir. İdeal mü’min karakter ve vasıflarına sahip olmak gayesiyle hareket eden ve yaşayan kıymetli ecdadımız bu değerler ile zarif bir medeniyet inşa etmiş ve bu medeniyetin temsilcisi olmuşlardır. 

Bu değer ve gelenek birikimimizin en zirve noktası hiç şüphesiz Osmanlılar ile meydana gelmiş ve yaşanmıştır. Osmanlı toplumu yardımlaşmak ve iyilikte bulunmak hususunda kendilerine has zarif usuller inşa ve ihya etmişlerdir. Osmanlıların yardımlaşmak ve hayırda bulunmak vesilesi ile inşa ettiği bu  zarif gelenklerin başında “Zimmem Defterleri” ve Sadaka Taşları” gelmektedir.

Osmanlı toplumunda zenginler ve hayır severler müşkül durumda olan kimselerin başta esnafa olmak üzere muhtelif borçlarını öder, bu hayrı gerçekleştirirken de kendilerine has yöntemler ile adlarını ve varlıklarını hissetirmeden bu sevabı gerçekleştirilerdi. Bu meşhur hayır yöntem ve geleneklerimizden birisi de Osmanlı tarihinde yaygın bir hayır geleneği haline gelmiş olan “Zimmem Defterleri”dir. Zimmet kelimesinin çoğul hali olan zimmem borç manasına gelmektedir. Zimmem defterleri ise muhtelif borçların yazıldığı defterleri ifade etmektedir. Özellikle hayır severler ve zengin durumda olan vatandaşlar muhtelif zamanlarda, özellikle de ramazan aylarında farklı muhitlerde bulunanan başta bakkal, kasap ve manav esnafını ziyaret eder ve zimmem defterlerini çıkarmalarını talep ederlerdi.

Esnafın çıkardığı zimmem defterinin başından, ortasından ve sonundan sayfaları yırtarak koparır ve “Silin borçlarını efendim, Allah kabul eylesin” derlerdi. Böylelikle tanımadıkları muhitte, müşkül durumda bulunan insanların borçlarını kimin ödediği belli olmayacak şekilde ödemesini gerçekleştirirlerdi. Bu şekilde hem dinin emri olan hayır ve yardımlaşma vazifesi yerine getirilmiş oluyor hem de Resulullah’ın “sağ elin verdiğini sol el bilmeyecek” hadisi şerifi mucibince yardımlaşmayı gizli bir şekilde ifa etmiş oluyorlardı.

Hayırda bulunacak kişi eğer toplumda tanınmış bir zât ise tebdil-i kıyafet yaparak esnafı ziyaret eder, zimmem defteri bulunan esnafın çıkardığı defterin muhtelif sahifelerinde yazan borçların ödemesini gerçekleştirirdi.

Bir diğer Osmanlı döneminde ortaya çıkan meşhur hayır geleneğimiz ise “Sadaka Taşları”dır. Tıpkı zimmem defterleri geleneğinde olduğu gibi sadaka taşı geleneğinde de hayırda bulunan kişi varlığını hissettirmeden, ihtiyaç sahibinin onurunu kırmadan yardım vazifesinin yerine getirirdi. Sadaka Taşları özellikle Osmanlı coğrafyasının hemen hemen her yerinde bulunur ve “Zekat Taşı”, “Zekat Kuyusu”, “Dilenci Mihrabı”, “Hacet Taşı”, “İhtiyaçgâh”, “Fıkara Taşı”, “Hayrat Deliği” gibi adlarla bilinirdi.

Sadaka Taşları ekseriyetle minik bir sütün şeklinde ve üst tarafında para ve eşya yardımı konulacak delik veya alanların bulunduğu taşlardır. Bu taşlar özellikle başta çeşme başları, cami önleri, huzurevi ve hastane girişleri gibi ihtiyaç sahiplerinin bulunabileceği yerlerde veya muhitlerin merkezi konumlandırında bulunurdu.

Bu yardım sütunlarına aynî veya nakdî olmak üzere yardımlar bırakılmaktaydı. Nakdî yardımlar genellikle kağıt veya metal paralar, aynî yardımlar ise ihtiyaç sahiplerinin kullanması için giyim kuşam eşyaları veya gıda maddeleri olmaktaydı. Bu alanlara yapılan yardımlar genellikle hayırseverler tarafından kimsenin görmeyeceği gece vakitlerinde yapılmaktaydı. Esasen ahaliden kimse kimin ne yardım bıraktığını bilmez, yardım alan ihtiyaç sahibi de kim tarafından hayrın işlendiğini bilmezdi.

İhtiyaç sahibi düşkün ve müşkül vaziyette bulunanan insanlar dilenmek yerine, izzeti-i nefisleri kırılmadan ve mahcubiyet duymadan ihtiyaçlarını sadaka taşlarından karşılarlardı. İhtiyaç sahipleri buralardan ihtiyacı olduğu kadar para veya eşya alırdı. Böylelikle diğer ihtiyaç sahipleri de sadaka taşlarında bulunan hayırlardan nasiplenirdi. Aynı zamanda hayırseverler tarafından sadaka taşları her zaman yardımlar ile doldurulur, yardıma muhtaç durumda bulunan insanlar asla ihmal edilmezdi.

Osmanlı toplumunun ve İslam geleneğinin inşa ettiği gönül medeniyeti içerisinde “Zimmem Defterleri” ve “Sadaka Taşları” zarif bir hayır anlayışının örneklerinden sadece birkaçıdır. Osmanlı geleneğinde bu iki meşhur hayır geleneğimiz gibi daha birçok zarif ve kibar hayır geleneklerimiz mevcuttur. Her ne kadar günümüzde zimmem defterleri ve sadaka taşları geleneği unutulmaya yüz tutmuş olsa da bu zarif geleneklerimizi ihya ettirmeye çalışan hayırseverlerimiz vardır.

Geçmiş dönemlerde İstanbul ahalisi tarafından dört adet meşhur sadaka taşının varlığı  bilinmektedir. Bu taşlardan ilki Üsküdar çarşısında Gülfem Hatun Camiî’nin avlusunda bulunur, diğerleri ise Üsküdar Doğancılar, Karacaahmet ve Kocamusatafapaşa’da bulunmaktadır. Bugün bu sadaka taşlarından malesef sadece, Doğancılarda olanı d‏iki‏li‏ durmaktadır.

Osmanlı coğrafyasının muhtelif yerilerinde günümüze ulaşan ve artık birer tarihi eser konumunda olan sadaka taşlarının varlığı bilinmektedir. Başta İstanbul olmak üzere, İzmir, Ankara, Samsun, Kayseri, Çorum, Yozgat ve Manise dâhil olmak üzere daha birçok şehrimizde sadaka taşları bulunmaktadır.

Malesef sekülerleşme ve modernizm ile birlikte geçmişte sahip olduğumuz bu kadim geleneklerin yabancısı olduk.  Modern toplum yaşamı ve yeni yaşam standartları başta aile bağlarımız olmak üzere insani ilişkilerimizi zaafa uğrattı. Zayıflayan insan ilişkilerimiz neticesinde paylaşmaktan ve yardımlaşmaktan uzak bireyler haline geldik. İyilikte ve hayırda yarışan kişiler olmak yerine, hızda, tüketimde ve kendinden başka kimseyi düşünmeme konusunda mücadele eden insanlar olduk.

İyilik ve yardımlaşma konusunda, insani bağlarımızı güçlendiren, birlik ve beraberliğimizi sağlayan kadim gelenklerimizin tekrar ihya edilmesi artık elzemdir. Bu kadim gelenklerin tekrardan yaşatılması için başta bireyler olmak üzere devlet, vakıf ve sivil toplum kuruluşları olmak üzere herkese büyük görevler düşmektedir.

Su insanlığın en temel besin ve ihtiyaç maddelerinden birisidir. Beşeriyetin başta temel içecek maddesi olması dışında kişisel temizlik, hayvancılık ve zirai üretim için de temel madde olarak her zaman ihtiyaç duyulmuş ve değerli olmuştur.  Özellikle insanoğlu tarih boyunca en temel besin kaynağı olan suyu hayatının merkezinde konumlandırmıştır. Bu sebeple yüzyıllar boyunca ilk yerleşim yerleri kıymetli su havzalarının kenarlarında kurulmuştur. Şehir ve köyler her zaman su kaynağına yakın yerlerde yaşam alanı bulmuş ve inşa edilmiştir.

Su, Türk ve İslam medeniyetinin de önemli bir parçasını oluşturmaktadır. Aynı zamanda medeniyetimiz su medeniyeti olarak da adlandırılmıştır. Başta Kur’an-ı Kerim de su ile ilgili ayetler olmak üzere, Hz. Peygamber’e ait hadislerde de su ile ilgili birçok bilgi bulmak mümkündür. İslam dini ve özellikle de Hz. Peygamber suya oldukça önem vermişlerdir. Nitekim ailemler tarafından yazılan fıkıh ve ilmihal kitaplarında da su ile ilgili bilgiler bulunmaktadır. Medeniyetimizde “Ab-ı Hayat” yani hayatın kaynağı olarak ifâde edilen su, başta çeşme inşa ve vakfetme geleneğimiz ile gündelik hayatımızın mühim bir parçası olmuştur.

Tarihi süreçte başta güvenlik ve korunma gerekçesi ile su kaynaklarının dışarısında da inşa edilmiş yerleşim yerlerinin varlığı bilinmektedir. Bu tür yerleşim merkezlerinin en temel problemlerinden birisini teşkil eden su kaynaklarına ulaşım sorununu toplumlar, çeşitli imar ve iskan politikaları ile gidermeye çalışmışlardır. Özellikle günümüzde şehirlerimizin merkezi konumlarında birer tarihi eser olarak mevcut olan “Su Kemerleri” de bu düşünce ile inşa edilmiştir. Suyun şehirlere taşınırken yer şekillerinin eğimli olması ve aynı zamanda da suyun sorunsuz ulaşması için belirli bir eğimle gelmesinin elzem olması sebebiyle su kemerleri inşa edilmiştir. Su kemerlerinin şehirlerin merkezi konumlarında yer alacakları düşüncesi ile de mühendislik olduğu kadar sanat ve estetik kaygılar ile inşa edildikleri görülmektedir. Şehrin bir parçası olarak düşünülmüş ve şehirlerin estetik ölçülerine göre inşa edilmişlerdir.

Su kemerleri birçok kadim medeniyetin hüküm yılları boyunca şehirlerinde kullandıkları bir modeldir. Özellikle ilkçağ uygarlıklarından itibaren su kemerlerinin kullanıldığı bilinmektedir. Tarihte bilinen en eski kemerin Asurlular tarafından milâttan önce 494-490 yılları arasında Kuzey Irak’ta Ninevâ Jervan’da inşa edildiği bilinmektedir. Fakat tarihte sanatsal ve mimari açıdan en önemli su kemerleri Helenistik dönem ve Roma döneminde yapılmıştır. Milâttan önce 145’te Praetor Marcius’un Roma’ya su getirmek için yaptırmış olduğu ve uzunluğu 90 km’yi aşan su yolunun 10 km’lik kısmında su kemerleri kullanılmıştır.

Anadolu’da da Roma döneminde inşa edilmiş birçok su kemeri örnekleri bulunmaktadır. Aspendos’a Köprüçay üzerinden kuzeydeki dağlardan su getiren kemerler, Side’ye Manavgat çayından su getiren kemerler ve Antakya’ya da Harbiye’den su getiren Trajan Su Kemeri’nin varlığı bilinmektedir ve bu kemerlerin kalıntıları halen daha durmaktadır. Örnek olarak verdiğimiz bu su kemerlerinin dışında Anadolu’nun muhtelif yerlinde de su kemerlerinin varlığı söz konusudur.

Tarih boyunca kadim uygarlık ve medeniyetlere başkent olarak hizmet etmiş olan İstanbul da su kemerleri bakımından oldukça zengindir. Özellikle İstanbul’un mevcut su sorunun tarihte de sürekli söz konusu olması nedeni ile sürekli çözüm arayışlarına gidilmiş ve önlemler alınmaya çalışılmıştır. İstanbul’da en önemli su kemeri bugün Fatih ilçesinin sınırları içerisinde bulunan ve hemen hemen herkesin bildiği Bozdoğan Su Kemeri’dir. Bu kemer İstanbul’da Geç Roma-Erken Hıristiyanlık dönemlerinde yaptırılan en önemli su kemerlerinden kabul edilir. İmparator Hadrianus devrine ait (117-138) bir su yolunun önemli bir parçası olan Bozdoğan Kemeri, Büyük Konstantinos zamanında onarılarak Trakya’dan getirilen bir su şebekesine bağlanmış ve şehrin su ihtiyacını sağlayan su şebekesinin buradan gelmesi sağlanmıştır. Bu kemer Osmanlı döneminde de birçok kez onarılmış ve aktif bir şekilde kullanılmıştır. İstanbul’da bulunan bu döneme ait diğer ünlü su kemeri ise Mahmutbey-Atışalanı arasında Uzuncaova deresi üzerindeki Mâzul Kemer’dir. IV. yüzyıla tarihlenen bu kemer Valens zamanında (364-378) inşa edilmiştir. Bu kemer V. Konstantinos ve Fatih Sultan Mehmed zamanında da tamir edilerek kullanılmıştır. Bozdoğan Kemeri İstanbul’un fethinden sonra Eski Saray ve Topkapı Sarayı’na da su taşımak için uzun yıllar kullanılmıştır.

Osmanlı imparatorluğu da diğer kadim medeniyet ve uygarlıklardan aldıkları bu yöntemi kendi dönemlerinde imparatorluğun muhtelif yerlerine su kemerleri inşa ettirerek devam ettirmişler ve su ihtiyacının sağlanmasına çalışmışlardır. Özellikle Osmanlılar döneminde İstanbul’da sayıları kırka yaklaşan su kemerlerinin varlığı tarihi kaynaklarda belirtilmektedir. Nitekim şehrin en önemli su şebekelerinden biri olan Kırkçeşme su tesisi üzerinde otuz beş adet kemer mevcuttur. Bizans döneminde işgal ve kuşatmalar sırasında zarara uğrayan bu büyük su kemeri ve tesis 1554-1563 yılları arasında Mimar Sinan tarafından neredeyse yeniden yaptırılmıştır. İstanbul’da mevcut bulunan ünlü kemerlerden Moğlova, Kovukkemer, Paşa Kemeri, Güzelcekemer, Karakemer, Develioğlu Kemeri, Vâlide Kemeri ve Alacahamam Kemeri Osmanlılar döneminde inşa ve tamir edilmişlerdir. Osmanlılar döneminde bilinen diğer önemli su kemeri ise meşhur “Taksim Su Sistemi” üzerinde bulunan yirmi bir gözlü ve dört yüz metre uzunluğundaki I. Mahmud Kemeri’dir.

Kanuni Sultan Süleyman zamanında inşa ettirilen Hançerli Kemer, Ortakçı Kemeri, Arap Kemeri, Çiftekemer, Kurt Kemeri, Yedigöz Kemeri, Hıdırağa Kemeri, Üçgöz Kemeri, Oğlanlı Kemeri, Hasanağa Kemeri bilinen önemli su kemerlerindendir. Zamanla tahrip olan kemerler 1890’da Edirne Valisi İzzet Paşa tarafından tamir ettirilmiştir. Eyüp Sultan Kemerburgaz ormanının kuzeyinde bulunan Kemerburgaz su kemeri İstanbul’un en meşhur su kemerlerinden biri olarak kabul edilmektedir. Bu kemerin ayaklarından birinin üzerinde “Allah” yazısı bulunmakta, diğer ayağında ise defineciler tarafından tahrib edilmiş bir madalyon yer almaktadır.

İstanbul dışında Osmanlı döneminde inşa edilen diğer önemli su kemeri ise İzmir’e su getiren Vezirkemeri’dir. Bu kemer sadrazam Köprülüzâde Fâzıl Ahmed Paşa tarafından inşa ettirilmiştir. İzmir dışında imparatorluk coğrafyasının su ihtiyacı olan muhtelif yerlerine birçok su kemeri inşa ettirildiği bilinmektedir. Özellikle Osmanlılar Balkan coğrafyasında hâkimiyet sürdükleri süre boyunca bölgenin Türkleşmesi ve İslamlaşması için birçok imar faaliyetleri yürütmüşlerdir. Bu faaliyetler içerisinde halkın en temel ihtiyaçlarından olan su ihtiyacının karşılanması için birçok su kemeri inşa edilmiştir. Bu kemerlerden en ünlüsü Üsküp’ün kuzeybatısında bulunan Mustafa Paşa Su Kemeri’dir. Bu yapı Banya dağından elli beş kemerle su getiren 3800 metrelik bir yapıdır. Balkanların dışında Türk fethinden sonra Kıbrıs’ta da Limasol-Larnaka arasındaki su kemeri Ebûbekir Paşa tarafından 1746-1750 yılları arasında yaptırılmıştır.

Su kemerlerinin muhtelif örneklerine aynı şekilde Avrupa’da da rastlanmaktadır. Avrupa topraklarında su sorunu olan yerlere o yörenin halkı ve yöneticisi tarafından su kemerleri inşa edildiği tarihte biliniyor. Güney Fransa’nın Nimes şehrine su taşımak için inşa edilen Pont du Gard kemeri dünyada bilinen en meşhur ve turistik su kemerlerinden birisidir.  Keza İspanya’da Roma döneminde inşa edilen Segovia Su Kemeri, Les Ferreres Kemeri ve Mucizeler Kemeri de dünyaca ünlü su kemerlerinden kabul edilir.

Su kemerlerini dönemlerinin mimari ve mühendislik örnekleri olarak görmek mümkündür. Nitekim su kemerleri inşa edilirken mühendislik hesaplamalar yapılmakta ve mimari kabiliyetler üst düzeyde kullanılmaktadır. İnşa edilen kemerlerin su taşımak için kullanılması sebebi ile oldukça sağlam bir mühendislik ve mimari ile yapılması sonucunda günümüze kadar çok sayıda su kemeri ulaşmıştır.

Modern dönemde şehirlerin su ihtiyacı farklı yöntemler ile giderilmeye çalışılsa da muhtelif köy ve kasabalarda yerel halk kendi ihtiyaçları için minyatür kemerler inşa ederek kullanmaktadır. İstanbul başta olmak üzere önemli büyük şehirlerde mevcut su kemerleri artık kullanılmasa da tarihi eserler olarak medeniyetimizi aydınlatmaktadır. Özellikle de inşa edilen su kemerlerinin sanat ve estetikli görünüşleri insanların gözlerini kamaştırmaya devam etmektedir.

Türk ve İslam medeniyeti için, seviye olarak muhteşem güzellikte bir mimariye ve sanata ulaşmış cami medeniyeti de denilebilir. İslam fetihleri ile birlikte Müslüman toplumların ulaştığı yeni toprak ve yaşam alanlarında öncelikli olarak inşa edilen yapıların başında mescid ve camiler gelmektedir. Özellikle camiler bu dönemlerde sadece ibadethane olmanın dışında hem siyasi bir sembol hem de külliye olarak inşa edilmeleri nedeniyle de birçok farklı fonksiyona sahip sosyal yapılar olarak karşımıza çıkmaktadır. Türk – İslam kültüründe camiler inşa edilirken sadece ibadethane olma özelliği düşünülmemiş aynı zamanda camilerin içerisinde ve bitişiğinde inşa edilen yapılar ile önemli merkezler olarak tasavvur ve tahayyül edilmişlerdir. Camiler, medrese yapıları, imaret, hamam vb. çeşitli sosyal yapıları ile bir bütün olarak oluşturulmuşlardır. Bu nedenlerle İslam kültüründe camiler her zaman değerli ve belirli bir amaca hizmet eden yapılar olmuştur. İnşa edilirken çok kullanışlı olması düşünülmüş, aynı zamanda da dönemin en güzel mimari ve sanat örnekleri olarak planlanmışlardır. Bu anlayış ve incelik tasavvuru neticesinde günümüze ulaşan veya ulaşmayan ve her biri birer şaheser olan camiler başta Endülüs, Suriye bölgesi ve Kutsal topraklar, Güney Afrika, İran havzası ve Anadolu dâhil olmak üzere muazzam genişlikteki İslam coğrafyasında inşa ve tesis edilmişlerdir.

Tarihte İslam medeniyetinde olduğu gibi Hıristiyan devlet ve toplumlarının tasavurunda da bu anlayış ile inşa edilmiş kiliseler göze çarpmaktadır. Hıristiyan inancına mensup devletler de şehrilerinin merkezi konumlarında inşa edilen büyük kiliseler ile hem dini hem de siyasi ve sosyal yapılar oluşturmuşlardır. Ortaçağ boyunca İslam devletleri ile Hıristiyanlığı temsil eden Batı devletleri arasında meydana gelen savaşlarda galip gelen taraflar tarafından bir çok cami veya kilise dönüştürülmüştür. Camiden kilisiye veya kiliseden camiye şeklinde olan bu dönüşüm işlemi ekseriyetle galip tarafın kendi siyasi gücünü kanıtlama ve üstünlüğünü ispatlama amacı ile gerçekleştirdiği bir işlem olarak karşımıza çıkmaktadır. Nitekim başta Haçlı Seferleri olmak üzere  Anadolu ve Suriye bögesindeki birçok caminin yıkıldığı veya kilise olarak dönüştürüldüğü bilinmektedir. Bu minval üzere Türk ve İslam devletleri de fethettikleri topraklarda bulunan birçok kiliseyi de camiye dönüştürmüş ve bu şekilde insanların hizmetine sunmuşlardır. Özelikle bu dönüşüm kazanılan bölgelerin en büyük şehirlerinde bulunan kadim ve büyük cami/kilisilerin dönüştürülmesi ile uygulanmıştır.

Tarihimizde başta müslümanları ve bütün insanlığı ilgilendiren dönüşüm ise 1453 yılında İstanbul’un Müslüman Türkler tarafından fethi ile gerçekleşmiştir. Osmanlı sultanı II. Mehmet’in o döneme kadar haklı bir üne sahip olan kadim imparatorluk Bizans’ı yenilgiye uğratması ile tüm dünyada siyasi ve dini dengeler değişmiş oldu. Müslüman Türk devleti yeryüzünün en önemli şehirlerinden biri olan İstanbul’u ele geçirmiş, kadim Doğu Roma imparatorluğunu inkiraza uğratmış ve kendi imparatorluğunu tesis etmişti. İnsanlık tarihindeki bu büyük dönüşüm bütün dengeleri değiştirmiş, siyasi, sosyal ve dini olarak yeni bir dünyayı ve hâkimiyeti esas kılmıştı. Hem bu büyük değişimin bir gereği olarak hem de siyasi ve dini bir gereklilik olarak Fatih Sultan Mehmet, İstanbul şehrinin en köklü ve büyük kilisesi olan Ayasofya’yı camiye çevirmiş ve vakfetmişti. Böylelikle Bizans’ın siyasi ve dini gücünün bir ifadesi olan bu büyük kilise artık Müslüman Türkler’in siyasi ve dini gücünün bir sembolü ve temsili olmuş oldu. Hagia Sophia artık Ayasofya-i Kebir Camii olarak ad almış ve şereflenmişti.

Ayasofya kilisesi ilk olarak  IV. yüzyılda ahşap çatılı bir bazilika biçiminde inşa edilmişti. Bu ilk yapı I. Konstantinos’un eseri olarak anılmasına rağmen inşasının nihayete ermesi oğlu II. Konstantios gerçekleşmiş ve 15 Şubat 360’ta ibadete açılmıştı. Fakat kadim Ayasofya Türk fethine kadar birçok kez tahrip edilmiş, ayaklanmalar ve deprem gibi doğal afetler nedeniyle yanmış ve yıkılmıştı. Muhtelif Bizans imparatorları döneminde tekrar inşa ve tamir görmüş, ilaveler yapılmış ve yenilenmiştir. Ayasofya kilisesinin inşası için farklı dönemlerde başta Suriye olmak üzere uzak coğrafyalardan mermerler ve özel taşlar getirilmişti. Bu inşa ve tamirlerde dönemin ünlü birçok mimarı ve bilim adamı görev almıştı. Ortodoks Hıristiyan düyası için büyük bir öneme sahip olan bu kilise Osmanlıların İstanbul’yu fethine kadar oldukça yığranmış ve tahrip olmuş vaziyette ulaşmıştı. Nitekim, 1402 tarihinde İstanbul’a gelen İspanyol elçisi Clavijo, Ayasofya’nın çok bakımsız ve harap bir vaziyette olduğunu ifade etmiştir. Özellikle İstanbul’un fethinin en önemli tarihi kaynaklarından biri olan Tursun Beğ’de eserinde bu hususla ilgili Fâtih Sultan Mehmed’in İstanbul’un fethinden sonra Ayasofya’da incelemelerde bulunduğu ve kubbesine kadar çıkarak yapıyı tetkik ettiğini ifade etmiştir. Bu incelemeler sırasında Osmanlı sultanı Fâtih Sultan Mehmed yapının harap hali karşısında hayrete düştüğü bilinmektedir. Nitekim fetih sırasında Ayasofya’nın askerler tarafından yağma ve tahrip edilmesini de engellemiştir. Ayasofya’yı tahrip girişiminde bulunan askrlerini azarlamıştır. Fâtih Ayasofya’da ilk namazı kıldıktan sonra camiyi kendi hayratı olarak vakfetmiş, yanına bir medrese inşa ettirmiştir. Fatih Sultan Mehmed’in Ayasofya’yı camiye çevirip tamir ettirmesinin ardından ilerleyen dönemlerde de başta II. Bayezid ve II. Selim olmak üzere tahta çıkan diğer Osmanlı padişahları da Aysofya’yı önemsemişler, yeni ilave mekanlar inşa ettirmiş ve gözetmişlerdir. II. Selim zamanında Ayasofya’nın etrafında bulunan ve yapıya zarar veren evler ortadan kaldırılmış, ayrıca Mimar Sinan tarafından yapının ayakta kalabilmesi için takviye payandaları yapılarak Ayasofya’nın çökmesi önlenmiştir. Bu düşünceden hareketle minareler yapılarak yapı desteklenmiş ve yıkılmasının önüne geçilmiştir. Bizans’tan kalan Hıristiyan dini motifler ve kıymetli sanat eşyaları Osmanlılar tarafından himaye edilmiş ve korunmuştur. Bazı önemli tarihi eserler ise kaybomuş ve çalınmıştır. Aynı zamanda yapıyı zenginleştirmek ve kıymetini arttırmak için Türk sanat ve mimarisinin önemli örnekleri ile ilaveler yapılmıştır. Aysofya, cami olarak düzenlenmesinin ardından Müslüman İstanbul halkının vakit namazlarına ve Ramazan aylarında da teravihlere kalabalıklar halinde iştirak ettiği bir ibadethane olmuştu. Kadir geceleri ve bayram namazlarında muazzam kalabalıkların oluştuğu bilinmektedir. Bu gibi özel gecelere padişahlarda katılırlardı.

Fatih Sultan Mehmet’in önemli bir vakfı olan ve adıyla sanıyla Türk – İslam şehri İstanbul’un önemli bir sembolü olan Ayasofya camisi, Cumhuriyet’in ilanı ile beraber yeni Türk devletinin ideoloji ve medeniyet tasavvururun bir sonucu olarak 24 Ekim 1934 tarihinde camilikten çıkarılıp Müzeler Genel Müdürlüğü’ne bağlanmıştır. Yaklaşık 500 yıl cami olarak hizmet eden bu yapı şehri Türk toprağı kılan Fatih Sultan Mehmet’in vakfiyesi hiçe sayılarak müzeye dönüştürülmüş oldu. Camiye ait olan çeşitli eşyala, halılar ve levhalar kaldırıldı. Bu kıymetli cami eşyaları dağıldı ve yok olmaya yüz tuttu.

Ayasofya sadece Müslüman Türkler için değil yeryüzündeki bütün Müslüman devletler ve toplumlar için oldukça önemliydi. Müslümanlar nezdinde manevi bir değeri vardı ve İstanbul’un fethinin en kıymetli sembolü olarak görülmekteydi. Fetih edilene kadar tahayyül ve tasavvur edilen büyük bir idealin nihayetiydi. İslam dininin ve Müslüman toplumlarının yeryüzü hâkimiyetinin bir tapusuydu.

Ayasofya müze olarak kullanılmasından sonra insanların para ödeyerek girdiği bir yer haline geldi. Aynı zamanda Türk devletinin kendi topraklarında ve kendi hâkimiyetinde bir yapı olan Aysofya’ya artık uluslararası kuruluşlar ve muhtelif devletler karışmaya ve yönlendirmeye başladı. 1934 tarihinden itibaren vakfiyesi ve asıl amacı hiçe sayılarak kullanılan ve yönetilen Ayasofya nihayet uzun ve sancılı geçen bir özlemin ardından Türkiye Cumhuriyeti’nin 12. Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan tarafından tekrardan ruhuna ve aslına uygun olarak camiye çevrildi. 1934 yılından itibaren uluslararası kuruluşların ve devletlerin Türk devletinden daha fazla söz sahibi olup yönlendirmek istediği bu yapı artık Türk devletinin ve halkının sadece söz değil gerçek sahibi olduğu bir yapı oldu. Ayasofya tekrardan zincirlerinden kurtarılmış, Allah seslerinin yankılanacağı ve Müslüman alınların secdeye varacağı yer oldu.

Türk milleti ölüleriyle, ataları ile yaşayan bir millettir. Bizim için ecdadımız, saygıda kusur etmediğimiz büyüklerimiz ve ailemiz çok kutsaldır. Büyüklere hürmet geleneğimiz İslamiyet öncesi dönemlerden itibaren gelen bir değerimizdir. Bu gelenek yaşayarak nesilden nesile aktarılarak geliyor. Tarihimizin Orta Asya dönemlerinde sahip olduğumuz “atalar kültü” anlayışı bunun somut bir göstergesidir.

İslamiyet öncesi dönmde sahip olduğumuz ecdada sevgi ve saygı anlayışımız, İslami döneme geçişimiz ile birlikte başta Kur’an-ı Kerim ayetleri ve Hz. Peygamber’in hadislerinde anne ve babaya sevgi, saygı ve hürmet gibi değerler ile  yeni bir boyut kazanmıştır. Sahip olunan bu değer ve gelenek Türk tarihinde bütün Türk devlet ve topluluklarının ortak değeri olmuştur. İslami dönem öncesi başlayan bu hayat felsefesi günümüze kadar ulaşarak, nesilden nesile aktarılak devam etmiştir.

Ecdadımıza karşı olan bu anlayışımız onların vefatından sonra da bir şekilde sürdürülmüştür. Bilhassa atalarımızın kabirleri, mezar taşları bu geleneğin en somut örnekleri olarak karşımıza çıkmaktadır. Özellikle Osmanlılar ile birlikte mezar taşları bu geleneğimizin bir sonucu olarak zarif bir şekilde tasarlanmış ve inşa edilmiştir. Mezar taşları milli kültür varlıklarımız olarak günümüze kadar ulaşmış, geçmişte yarattığımız medeniyetin sembolü olmuştur.

Ecdadımız her ne kadar fani olarak adlandırdığımız bu dünyadan göçmüş olsalarda, şehirlerimizin merkezi konumlarında bulunan mezarlıklarımız ve camilerimizin bahçesinde bulunan hazireler ile şehirlerimizde ölülerimiz ile beraber yaşamaktayız. Onlar her zaman hayatımızın, yaşantımızın bir parçası olmuşlardır. Nitekim ünlü şairimiz Yahya Kemal ile ilgili şu anektod bu yaşayışımızın en önemli göstergesi olmuştur. Yahya Kemal, Madrit Büyükelçiliğimizi yaptığı yıllarda ülkemizin toplam nüfusu 14- 15 milyon kadarmış. Bir hususta kendisine ülkemizin nüfusu sorulduğunda “Türkiye’nin nüfusu 50 milyondur.” diye cevap verir. O yıllarda bu kadar büyük bir nüfusa sahip bir ülke olması çok güç olduğundan orada bulunlar bu cevaba büyük bir şaşkınlık göstermişler ve tabi hayretlerini gizlemeden, “Bu nasıl olur” diye sormuşlar. Bunun üzerine ünlü şarimiz Yahya Kemal şu tarihi izahı yapmıştır; “Bunda şaşılacak bir şey yok, biz ölülerimizle birlikte yaşayan bir milletiz!”

Ünlü şairimizin ifade ettiği bu duygunun bir sonucu olarak şehirlerimizin merkezinde yer alan  mezarlıklar ve kabirler büyük bir estetik ve zerafet unsuru olarak inşa edilmişlerdir. Osmanlı döneminde yapılan mezar taşları, gerek taş işçiliği gerekse üzerindeki yazıların edebi varlığı ile eşsiz örneklikteki yapılardır. Özellikle Osmanlı dönemi mezar taşlarımız birer estetik unsuru olarak herkesi imrendiren yüksek medeniyet anlayışımızın en önemli örneklerindendir.

Üst düzey bir sanat anlayışının sonucunda dikilen mezar taşlarımız başta ölen kişinin ünvanı, mesleği ve cinsiyeti gibi belirli nitelikler ile birbirinden ayrılmakta ve bu hususlar dikkate alınarak taş işçiliği yapılmaktadır. Mezar taşları aynı zamanda vefat eden kişinin kıyamete kadar dikili kalacak bir kimliğidir.

Mezarlık başlıklarına serpuş adı verilmektedir. Özellikle bu başlıklardan vefat eden kişinin Mevlevi, Bektaşi, Melami gibi hangi tarikatın veya cemaatin müntesibi olduğu kolayca anlaşılacağı gibi yine serpuş incelendiğinde yeniçeri, kadı, esnaf, din adam gibi mesleği ile ilgili bilgiler de edinmek mümkündür. Bunlarla ilgili özellikle kadın mezarları çiçekler, bahar dalları, buketler, gerdanlık, küpe ve broşlarla süslenerek taş işçiliği yapılmaktadır.

Sarıklı başlığı olan mezar taşları ise ekseriyetle devlet erkanından bir kimsenin veya alimlerin mezar taşıdır. Kavuk şeklinde bir mezar taşı başlığı varsa bu kişi muhtemelen ulema, kadı, müftü, imam, derviş veya şeyhtir. Kallavi şeklinde olan kavuklu mezar taşları ise çoğunlukla sadrazam, kubbealtı vezirleri ve kaptan-ı deryalar için kullanılmaktaydı.

Erken yaşlarda vefat eden genç kızlar için, genç yaşında ve bekar olarak öldüğüne nispetle kırık gül veya çiçek dalı motifi kullanılmaktaydı. Doğum sırasında ölen anne ve kızı için ise ağaç içerisinde ağaç motifi veya mezar taşı kitabesi içerisinde bir mezar taşı daha resmedilerek mezar taşı dikilmekteydi.

Bunların dışında vefat eden kişinin kimliğini yansıtacak öğeler veya yazılar içeren muhtelif mezar taşları da söz konusudur. Özellikle çeşitli ağaç ve bitki motifleri, geometrik şekiller kullanılmaktaydı. Özel tasarımlı bu tür mezar taşları tamamen ölen kişinin yakınının insiyatifi ile dikilmekteydi. Dikilen mezar taşları kibir ve büyüklük gösterecek bir şekilde asla inşa edilmez, bütün motif ve diğer kimlik belirleyici unsurlar zarif bir şekilde tasarlanırdı.

Osmanlı dönemi mezar taşları hem ecdada saygının bir göstergesi olarak hem de şehirlerimizin merkezinde bizlerle beraber yaşamalarının bir sonucu olarak ince bir ruhla dikilmekteydi.

Malesef günümüzde hem estetikten yoksun, gösteriş ve kibir dolu kabirler inşa ettik hem de bizlere dünyanın faniliğini ve ölümü hatırlatmasınlar diye mezarlıklarımızı şehirlerimizden ve yaşam alanlarımızdan uzaklara taşıdık. Bunun sonucunda insanoğlu atalarını, milli kimliklerini ve en önemlisi ölümün varlığını unutmaya yüz tuttular. Oysa bizim kimliğimizin bir parçasını oluşturan en önemli unsur mezar taşlarının şahsına işaret ettiği atalarımızdır. Ve bizim kültürümüzün arka planında yer alan şekillendirici ilkelerinden biri de ölüme ve ahiretin olduğuna inanmaktır. Estetiği ile beraber temsil ettiği anlamı yeniden bulmak ümidiyle…

Umut Güner

İnsanoğlu, yeryüzünde yaşamın başladığı ilk dönemlerden itibaren merak duygusu ile dolu olarak yaşamıştır. Bu duygu insana var olan çevreyi ve canlıları tanıma imkânı sağlamış, insanoğlu öğrenmiş ve kendisine tecrübeler kazandırmıştır. Beraber yaşadığı canlıları gözlemlemiş, kendisinde olmayan veya eksik bulunan birtakım yetkinlikleri, o özelliklere sahip bulunan canlılardan hareketle hayatına tatbik etmeye çalışmıştır.

İnsanoğlunu yeryüzünde etkileyen en önemli canlılardan birisi kuş olmuştur. Kuşların kanatları vasıtası ile gökyüzünde rahatlıkla uçabilmeleri, herhangi bir tehlike anında uzaklaşabilmeleri ile kadim dinlerin yaratıcı ilahlarının gök’te olduğu düşüncesi sonucunda insanların gökyüzüne ulaşabilme, yaratıcıya kavuşabilme fikri insanlarda gökyüzünde uçma düşüncesini bir tutku haline dönüştürmüştür.

Tarihi süreç içerisinde yaşadıkları dönemin imkanları doğrultusunda gökyüzünde uçabilmek için birçok girişimi başlatmıştır. Bu hususta kuşların kanatlarından etkilenerek kanat yapma ve bu kanatlar sayesinde uçabilme hayali insanoğlunun gökyüzünde uçabilme macerasının ilk adımları olmuştur.

Nitekim tarihte ilk defa 1002 yılında İmam Cevheri kendisine uçabilmesi için bir kanat yapmış ve camiînin damından aşağıya atlamıştır. Bu girişimi her ne kadar olumsuz sonuçlansa da uçmadan önce söylediği şu sözler tarihe geçmiştir ve bu girişimi ile yüzyıllar sonra Leonardo da Vinci’ye de ilham olmuştur.

“Ey ahali benim yaptığım buluşu şimdiye kadar kimse yapmamıştır. Sizin gözlerinizin önünde şimdi uçacağım. Dünyada yapılacak en mühim şey göklere uçmaktadır. Ben de onu yapacağım”

İmam Cevheri’den yaklaşık yüzyıl sonra sultan II. Kılıç Arslan’ın Bizans başkenti İstanbul’u ziyareti sırasında Müslüman olan Siraceddin Selçuklu sultanın şerefine içi hava dolu elbisesi ile uçma girişiminde bulunmuş fakat bu girişim başarısızlıkla sonuçlanmıştır.

Tarih boyunca birçok kimsenin hayallerini süsleyen, girişimler başlattığı ve başarısızlıkla sonuçlanmasına rağmen ilk defa Hazârfen Ahmet Çelebi, üzerine hayaller kurulan ve tutku ile bağlanan uçma girişimini başarılı bir şekilde sonuçlandırmıştır. Uzun yıllar, icâd ettiği kanatlar ile Okmeydanı’nda birçok kez başarılı bir şekilde uçuş gerçekleştiren Hazârfen Ahmet Çelebi son olarak lodos rüzgarına karşı 1630 yılında Galata kulesinden Üsküdar Doğancılar Meydanına uçmuştur. Padişah IV. Murad bu olayı Sinanpaşa köşkünden bizzat seyretmiş ve Hazârfen Ahmet Çelebi’yi bir kese altınla ödüllendirmiştir fakat daha sonra Cezayir’e sürgün edilen Ahmet Çelebi burada vefat etmiştir.

Lagari Hasan Çelebi’de keza IV. Murad döneminde, padişahın kızı Kaya Sultan’ın doğduğu gece bir rokete binerek gökyüzüne uçmuş, her kademede aşağıya inerken fişekler patlatarak şehri aydınlatmış ve tarihe geçmiştir.

İlerleyen yıllarda Avrupa’da bilimsel gelişmelerin ilerlemesi ile birlikte Balonculuk teknoloji gelişmiş ve balon uçuşu sosyal ve askeri alanda kullanılır hale gelmiştir. Nitekim Osmanlı havacılık tarihi ilk olarak Balonculuk faaliyetleri ile başlamıştır. Nitekim Mayıs 1875 tarihli The Times gazetesinde yayınlanan bir mektupta, “Osmanlı Devleti’nin bilim ve sanatta geri kaldığı fikri kabul edilse de, ilk havacılık tecrübesinin başarıyla gerçekleştirildiği” yazılmıştır. Osmanlı topraklarında balonla ilk uçuş Kahire’nin Özbekiye mahallesinde gerçekleştirilmiştir. Devletin ilk olarak havacılığın bir politika olarak benimsenmesi ise II. Abdülhamid tarafından Fransa’ya balon siparişi olarak başlamıştır.

Balonlar askeri gözetleme ve keşif amaçlı uzun yıllar kullanılsa da bilimsel gelişmelerin başlaması ve uçak teknolojisinin gelişmesi ile birlikte balon faaliyetleri azalmış ve sadece basit işlerde kullanılmıştır.

Osmanlı ülkesinde ilk pervane motorlu uçuş 1909 yılında gerçekleşmiştir. Baron de Catters, Voisin tipi tayyaresi ile İstanbul’a gelerek burada uçuş gösterilerinde bulunmuş ve başta Osmanlı erkânı olmak üzere halk ve askeriye bu durumdan oldukça etkilenmiştir. Gerçekleşen bu olaydan sonra Osmanlı ordusunda havacılığa merak başlamış ve Ali Fethi Okyar Paris’e, Enver Bey ise Almanya’ya askeri ateşe olarak gönderilmiş ve havacılıkla ilgili bilgi toplamaları istenmiştir.

Osmanlı Devleti var olma mücadelesi verdiği, içeride ve dışarıda birçok sorun ile yüzleştiği bu döneme rağmen havacılık faaliyetleri hususunda asla tereddüt etmemiş gereken özveriyi ve emeği bu konuda çalışma ve girişimlere vermiştir. Özellikle de bu dönemde Osmanlı ordusunun muhtelif cephelerde savaşlarda bulunması ve Osmanlı ordusunun düşman keşif uçakları tarafından zor durumda kalmaları sonucunda ortaya çıkan bu zafiyetin giderilmesi için ordu da hava unsurlarının muhakkak kullanılması gerektiği ortaya çıkmış ve bu hususta çalışmalar başlatılmıştır.

Yb. Süreyya İlmen Bey’in önerisi ile Havacılık Komisyonu kurulmuş ve Süreyya Bey’e Havacılık Mektebi kurması için görev verilmiştir. İlk Osmanlı havacıları olan Yüzbaşı Fesa ve Teğmen Yusuf Kenan Fransa’daki Bleriot Okulu’na pilotaj öğrenimine göndermiştir.

Birinci Dünya Savaşı’na gelindiği zaman Müttefiki olduğumuz Alman Subaylar Türk Hava Kuvvetleri’nin yönetimini üstlenmişlerdir. Özellikle Yüzbaşı Serno, Hava kuvvetleri komutanlığı yapmıştır. Yeşilköy’de bulunan tesis büyütülmüş, pilot ve teknisyenlerin eğitimleri organize edilmiş, uçuş meteorolojisi ve motor bakımı müdürlükleri de kurulmuştur. Birinci Dünya Savaşı içerisinde toplam 450-460 uçak Osmanlı Ordusunda görev yapmıştır. Osmanlı Devleti’nin savaştığı bütün cephelerde hava gücü kullanılmıştır.

Cumhuriyet’in ilanı sonrasında devletleşme ve askeriyeyi güçlendirme politikalarının   bir gereği olarak Osmanlı döneminde başlayan havacılık faaliyetlerine hız kesmeden devam edilmiştir. Cumhuriyet erkânı da havacılık faaliyetlerinin önemine vâkıf olmuş bu hususta 1923’te Vecihi Hürkuş ve arkadaşlarının Halkapınar Tayyare Atölyesinde Vecihi K-VI uçağının imalatı ile milli uçağımız üretilmiştir. Özellikle de Mustafa Kemal Atatürk ve silah arkadaşları “İstikbal göklerdedir.” ifadesi ile havacılık için gereken kararlığı ve inancı sağlamışlardır. Bu dönemde Sabiha Gökçen Türkiye’nin ilk kadın pilotu olarak tarihe geçmiştir.

1926 yılında Kayseri Teyyare Fabrikası kurulmuş ve 1939’a kadar 212 adet uçak üretilmiştir. Ardından Etimesgut Teyyare Fabrikası kurulmuş ve 1950 yılına kadar THK-1’den THK -16’ya kadar özgün projeler ve planörler üretilmiştir.

1933 yılında Türk Hava Yolları kurulmuş ve bu dönemde Nuri Demirağ öncülüğünde Uçak Fabrikası kurumuştur. Bu dönemde devlet tarafından uçakların ihtiyacı için bağış toplanırken, Nuri Demirağ şu sözü ile tarihe geçmiştir: “Benden bu millet için bir şey istiyorsanız, en mükemmelini istemelisiniz. Mademki bir millet tayyaresiz yaşayamaz, öyleyse bu yaşama vasıtasını başkalarının lütfundan beklememeliyiz. Ben bu uçakların fabrikasını yapmaya talibim.”

Nuri Demirağ öncülüğünde faaliyet gösteren fabrika başta Türk Hava Kuvvetleri ile Türk Hava Yolları’na gerekli uçak üretimini ve altyapı desteğini verdi.

Bu dönemde Küresel sistemin ve aktörlerinin Türk devleti üzerindeki baskıları neticesinde Nuri Demirağ girişimlerine karşı devlet eli ile olumsuz politikalar izlenmeye başlanmıştır. Nitekim İspanya, İran ve Irak’tan alınan siparişler engellendi; elde kalan uçaklar hurdacıya satıldı. Fabrika ve araziler istimlak edildi.

Yaşanan tüm bu olaylar Türk Havacılık Tarihi’ne kara bir leke olarak geçti ve Türk Devleti tüm bu yaşananların diyetini uzun yıllar havacılık sektöründe dışa bağımlılıkla ödemiştir.

Katip Çelebi Üniversitesi Tarih Bölümü başkanı ve Osmanlı tarihi profesörü tarihçi akademiysen Prof. Dr. Özer Küpeli vefat etti. Merhum hocamıza Allah’tan rahmet ve sevenlerine, ailesine ve öğrencilerine baş sağlığı diliyoruz.

Prof. Dr. Özer Küpeli kimdir?

Öğrenim Durumu

Lisans Tarih Ege Üniversitesi1997 

Y. Lisans Tarih Afyon Kocatepe Üniversitesi 2000

Doktora Yeniçağ Tarihi Ege Üniversitesi 2009

Doçent  Yeniçağ Tarihi Üniversitelerarası Kurul Başkanlığı 2013 

Yüksek Lisans Tez Başlığı: Tahrir Defterlerine Göre XV – XVI. Yüzyıllarda Homa Kazası, Afyon Kocatepe Üniversitesi SosyalBilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Afyon 2000. 

Doktora Tezi Başlığı: Osmanlı-Safevi Münasebetleri (1612-1639), Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih AnabilimDalı Yeniçağ Tarihi Bilim Dalı, İzmir 2009.

Araştırma Alanları

• Sosyal Beşeri Ve İdari Bilimler Temel Alanı
• Osmanlı Kurumları Ve Medeniyet Tarihi
• Yeniçağ Tarihi

Kahve ve çay hayatımıza girdiği tarihlerden itibaren gündelik ve sosyal hayatımızın bir parçası oldu. Özellikle her sabah güne başlarken ilk önceliğimiz kahve veya çay tüketmek oluyor. Kahvenin bizim topraklarımızdaki macerası çaydan çok daha önce başlamış ve devam etmiştir. Kahve ekseninde bir kültür oluşmuştur. Çay ise Türk toplumu için oldukça yeni bir içecektir.

Zaman içerisinde en temel besin maddemiz olmuş olan ve toplumsal hayatımızda kendisine önemli bir yer edinen kahvenin tarihî gelişimi her yönü ile incelenmesi gereken ilginç bir vakadır. Öyle ki tarihte kahvenin Osmanlı coğrafyasına gelişi ve kahve tüketilen yerler olan kahvehanelerin payitaht olan İstanbul’da kurulması ile Osmanlı toplumsal hayatı önemli bir değişim göstermiştir. Kahvehaneler yakın döneme kadar Türk aydınının nabzının attığı yerler olagelmiştir. Entelektüel geleneğimiz kahvehaneler sayesinde gelişmiş, yeni bir kimlik kazanmıştır. Özellikle Babıâli kahvehaneleri, Beyazıd’da bulunan Küllük ve Marmara kahvehaneleri ile Lebon ve Baylan gibi mekanlar uzun yıllar entelekütellerimizin meskenleri olmuştur. Birçok ünlü alim, şair ve muhtelif aydınlarımız bu mekanlarda ikinci bir üniversite veya akademi oluşturmuşlardır.

Anavatanı Yemen olan kahve tarihî süreç içerisinde ilk olarak kendi yurdunda meşhur olmuştur. İlk dönemlerde kahve çekirdeğinin hamur yapımında kullanıldığı ve bunun dışında da özellikle sufîler tarafından uzun geceler süren zikir ve ibadetlerde uyanıklığı sağlamak için çekirdeğinin yutulduğu bilinmektedir. Kahve çekirdeğinin ilk bulunuşu ile ilgili çeşitli rivayetler söz konusudur. Yaygın bilinen ilk rivayete göre Etiyopyalı bir  çoban, keçilerinin oldukça zinde ve hareketli olduğunu gözlemler ve hayvanlarda meydana gelen bu olağan dışı davranışların sebebini araştırdığında keçilerin kahverengi çekirdeği olan bir ağaçtan yediklerini keşfeder. Bu keşif üzerine çekirdekilerin verdiği gücün doğruluğunu tespit etmek amacı ile kendisi de bu kahverengi çekirdeklerden tüketir. Kendi zihninde ve vücud fonksiyonlarında uyanıklık ve enerji yoğunluğu hisseder. Bir diğer yaygın bilinen rivayette ise Şazeli tarikatının piri Ebu’l Hasan Şazeli tarafından keşfedilmiş ve sufi ibadetleri sırasında bu çekirdek sıklıkla kullanılmıştır.

Osmanlı İmparatorluğuna ise kahvenin girişi 16. yüzyılda özellikle de 1550’lerde görülmektedir. Yemen valisi Özdemir Paşa’nın ilk olarak Osmanlı sarayına kahve içeceğini getirmesi bu topraklara kahvenin gelişi için bir milad olarak kabul edilebilir. Fakat tarihçi Solakzâde’ye göre de kahvenin İstanbul’a gelişi Yavuz Sultan Selim’in Mısır Seferi sırasında ve özellikle de hacca giden hacıların vasıtasıyla geldiği ifade edilmektedir. Bilhassa bu dönem ile birlikte ilk defa kahvenin gelmesi ile birlikte kahvehanelerin de Osmanlı topraklarında açıldığıda bilinmektedir. Osmanlı İstanbul’unda ilk kahvehane Hikmet ve Şems adlı iki Arap tarafından Tahtakale’de 1554-1555 arası dönemde açılmıştır. Ünlü seyahatname yazarımız Evliya Çelebi’nin meşhur eserinde kahvehanelerin sayısının yüzlerle ifade edilmesi de Osmanlı topraklarında kahve ve kahvehane kültürünün ne kadar hızlı bir yayılma ve gelişim gösterdiğinin kanıtıdır.

Kanûnî Sultan Süleyman’ın hükümdarlığının son yıllarına doğru İstanbul’da elli kahvehanenin bulunduğu bilinmektedir. 1792’de düzenlenen defterlerde bu sayı 1631’e; 1821’de ise 2076’ya ulaştığı ifade edilir.

Osmanlı toplumunda kahvehâneler hızla yaygınlık kazanmış ve İstanbul’un bir çok mahalle ve semtinde kahvehaneler açılmaya başlanmıştır. Osmanlı İstanbul’unda Mahalle Kahvehaneleri, Meddah Kahvehaneleri, Semâ Kahvehaneleri, Esnaf Kahvehaneleri, Tulumbacı Kahvehaneleri ve Yeniçeri Kahvehanelerinin varlığı bilinmektedir. Osmanlı’da ilk kurulan kahvehanelerin çoğunlukla camilerin yakınlarında kurulduğu ve namaz vakitlerini bekleyen insanların buralarda vakit geçirdikleri de bilinmektedir.

Her kahvehanenin farklı bir fonksiyonu bulunmaktadır. Meddah ve Sema kahvehanelerinde genellikle meddah ve sema gösterileri düzenlendiği gibi, tulumbacı ve yeniçeri kahvehanelerinde de o meslek grubunun mensuplarının biraraya geldiği mekanlar olmuşlardır. Bu kahvehaneler İstanbul’da sosyal ve siyasi hayata etkileri ile önemli birer toplumsal alanlar olmuşlardır. Meddah ve Semâ Kahvehanelerinin sosyal ve kültürel hayata etki ettiği gibi Yeniçeri Kahvehanelerinin de Yeniçeri İsyanlarında etkin merkezler olduğu bilinmektedir.

Kahvehaneler aydın insanların biraraya geldiği, devlet ve ülke meseleleri ile ilgili görüşlerini paylaştığı ve fikirlerini yayma alanı bulduğu en önemli mekanlardan olmuştur. Kahvehanelerde beyan edilen fikir ve kanaatlerin denetlenebilme ve doğrulanma imkanı olmadığından ekseriyetle dedikodu mahiyetinde toplumda infiale neden olabilecek düşünceler de buralarda yayılma imkanı bulmuştur. Özellikle de kahvehaneler  padişahın ve bürokrasinin eleştrilmesine ve muhalif fikirlerin yayılmasına imkan tanımıştır. Nitekim Osmanlı tarihindeki yeniçerilerin isyan girişimlerini ve devlet aleyhindeki faaliyetlerinin tertiplendiği ve aykırı görüşlerin ifade edildiği “Yeniçeri kahvehaneleri” bu dönemde kahvehanelerin ulaştığı tehlikeli boyutu göstermesi bakımından manidardır.

Bu nedenledir ki başta padişah ve şeyhülislamlar tarafından kahvehaneler ile ilgili olumsuz düşünceler beslenmiştir. Zamanla da kahve, tütün ve kahvehaneler ile ilgili yasaklar yayınlanmaya başlanmıştır. Başta şeyhülislamlar eserlerinde kahve ve tütün kullanımı ile ilgili olumsuz kanaatlerini kaleme almışlar, kahve ve tütün tüketimi ile ilgili fetvalar yayınlamışlardır. En meşhur şeyhülislamlarımızdan Ebu Suud Efendi’nin “Kömür derecesinde kavrulan şeylerin içilmesi haramdır” fetvasında olduğu gibi kahvenin içilmesi haram olarak kabul edilmiştir.

Kâtib Çelebi 17. yüzyılda İstanbul’da neredeyse her sokak başında bir kahvehane olduğunu ifade etmiştir. Başta Kadızâdeli hareketi temsilcileri olmak üzere kahvehanelerin kötülüğü üzerinde ciddi tartışmalar yaşanmıştır. Nihayetinde IV. Murad 1633’te İstanbul’daki bütün kahvehanelerin kapatılmasını ve kahve içilmesini yasakladı.

Her ne kadar padişah ve şeyhülislamlar tarafından kahve ve tütün kullanımı yasaklanmış olsa da halkın kahvehanelere gitmesine ve bu mamülleri kullanmasına engel olunamadı. Kahvehaneler faaliyetlerine uzun bir süre gizli bir şekilde devam ettiler. Özellikle ön tarafı beraber olan fakat arka tarafından kahvehane olan birçok dükkanda halk kahve ve tütün tüketimine devam etti.

 Daha önce ifade ettiğimiz gibi başta belirli meslek ve sosyal gruplar olmak üzere muhtelif kahvehanelerin varlığı mevcuttu. Fakat entelektüel faaliyetlerin yürütüldüğü kahvehanelerin kıraathane olarak varlığını sürdürmesi özellikle Tanzimat’tan sonraki dönemlere rastlamaktadır. Bu dönemden itibaren Osmanlı coğrafyasında kahvehaneler çeşitli okuma salonlarına ve bilgi evlerine dönüştü. Özellikle tanzimat aydınlarının uğrak yeri olmaya başladı. Bu tür kahvehanelerin ilk bilinen örneği 1857 tarihinde Divanyolu üzerinde  açılan Sarafim Kıraathanesi’dir. Bu kahvehane müşterileri için gazete ve dergi bulunduran ve daha sonraları da kitap da satan bir yer olmuştur. Aynı zamanda mübarek Ramazan gecelerinde Sarafim Kıraathanesi edebî ve ilmi tartışmaların yapıldığı bir salon olurdu. Başta Nâmık Kemal, Ahmed Muhtar Paşa, Süleyman Paşa, Ahmed Râsim ve Halit Ziya Uşaklıgil gibi tanzimat dönemi şair ve edipleri olmak üzere muhtelif entelektüeller bu kahvehanelerin müdavimi olmaya başladılar.

İlerleyen süreçte Divanyolu, Babıâli ve Bayezid muhtilerinde kırathane türünde kahvehanelerin sayısı artmaya başladı. Farklı fikir ve düşüncelere mensup entelektüel zümrelerin sadece kendi dost meclislerini gerçekleştirdiği mekanlar oluşmaya başladı. İstanbul’da kahvehaneler çoğunlukla Sultanahmed Meydan’ından Aksaraya kadar olan güzergah üzerinde faaliyet göstermekteydi. Bu kahvehaneler arasında en meşhur olanları Şehzadebaşı Direklerarası’nda Fevziye Kıraathanesi, Divanyolu’nda Ârif’in Kıraathanesi, Nuruosmaniye’de Letafet Kıraathanesi’dir.

Kahvehaneler ve kahve kültürü bakımından tarihi ünü günümüze kadar ulaşan ve Türk edebiyatının en önemli temsilcilerinin müdavimi olduğu mekan “Küllük Kahvehanesi”ni özellikle zikretmek gerekmektedir. Bayezid Cami’nin Bayezid Meydanı’na bakan tarafında bulunan bu mekan üniversite öğrencilerinin ünlü edebiyatçılarımızla buluştuğu ve derin sohbet halkalarının yaratıldığı bir yer olmuştur. Küllük Kahvehanesi’ndeki yaşanmışlıklara dair, birçok şiir, roman, öykü ve anıların derlendiği kitaplar kaleme alınmıştır. Edebiyatımıza ve fikir dünyamıza büyük katkıları olan nice dergiler buradan çıkmıştır. Hatta kendi adı ile “Küllük” adında popüler bir dergi dâhi neşredilmiştir. Neşredilen bu derginin kaleme alınan beyannmesinde Küllik ile igili şunlar ifade edilmiştir; “Küllük bir kahvedir, kahve deyip de geçmeyelim. Kahve er meydanıdır, filan vuruldu kahvede duyulur. Kızlar kahve önünde kahkahalar atar, şarkılar mırıldanır. Küllük bir kahve ismi demiştik, küllük bir istikamettir de.”

Sahip olduğu entelektüel ortamı nedeniyle aynı zamanda buraya Akademi ve Muallimler Bahçesi de denilmiştir. Varlığı 1950’li yıllara kadar devam eden bu kahvehanenin müdavimleri arasında, Necip Fazıl Kısakürek, Peyami Safa, Reşad Nuri Güntekin, Mükrimin Halil Yınanç, Rıfkı Melûl Meriç, Ali Canip Yöntem, Hilmi Ziya Ülken, Kilisli Rıfat Bilge, Kenan Hulusi Koray, İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Sadri Ethem Ertem, Nurullah Ataç, Abidin Dino, Rıfat Ilgaz, Cahit Sıtkı Tarancı, İbnülemin Mahmud Kemal İnal, Hasan İzzettin Dinamo, Bedri Rahmi Eyüboğlu, Neyzen Tevfik, Abdülhak Hâmid, Fuat Köprülü, Nurullah Ataç, Sait Faik Abasıyanık, Orhan Veli Kanık, İbrahim Alaeddin Gövsa, Agâh Sırrı Levend, Midhat Cemal Kuntay, Yusuf Ziya Ortaç, Orhan Seyfi Orhon, Ahmet Muhip Dıranas, Hâlit Fahri Ozansoy, Reşat Ekrem Koçu, Sabri Esat Siyavuşgil, Hilmi Ziya Ülken, Mehmet Kaplan, Ali Nihat Tarlan, Mükrimin Halil Yınanç, Sadri Ertem, Agâh Sırrı Levent, Sıtkı Akozan, Arif Dino, Asaf Halet Çelebi, Abdulbaki Gölpınarlı, Salah Birsel, Özdemir Asaf, Neyzen Tevfik, İlhan Berk ve daha nice yazarlarımız vardır.

Günümüzdeki gibi iletişimi kolaylaştıran yazılı ve görsel basın olanaklarının olmadığı bir dönemde Osmanlı aydınları kahvehaneler aracılığıyla görüşlerini yayma imkanı bulmuşlardır. Kahvehanelerin kurulması ile birlikte Osmanlı aydınının iletişimi kolaylaşmış ve entelektüel faaliyetler hız kazanmıştır. Hatta Tanzimat döneminde Osmanlı aydınlarının sahip olduğu çok yönlülüğün ve girişkenliğin en önemli sebeplerinden birisi de hiç şüphesiz kahvehanelerin varlığı olmuştur. Kahvehane kültürünün giderek geleneğinden uzaklaşması ile birlikte esasen entelektüel geleneğimiz de zaafiyete uğramıştır. Bugün gelişen teknoloji sayesinde her ne kadar iletişim imkanlarımız artmış olsa da tarihte kahvehanelerin üstlendiği entelektüel misyonumuzu devam ettirecek bir ortamdan malesef mahrum kaldık. Ünlü fikir adamı ve yazarlarımızla biraraya gelebileceğimiz, uzun sohbetler yapabileceğimiz mekanların olmayışının kültürel ve entelektüel sancısını çekmeye hala devam etmekteyiz.

Tarihçi Umut Güner tarafından kaleme alınmıştır.

Osmanlı devletinin son iki yüzyıllık dönemi ekseriyetle kaybedilen toprakların ve savaşların tarihidir. Osmanlı toplumu bu süreç içerisinde sosyal, ekonomik ve siyasi birçok kayıp yaşamıştır. Yaşanan bu kayıpların oluşturduğu yaralar sarılabilecek gibi olmayıp aynı zamanda kaybedilen kan, imparatorluğun inkirazına sebebiyet vermiştir.

Özellikle Milli Mücadele dönemi de dâhil olmak üzere Osmanlı toplumu çok büyük insan kaybı yaşamıştır. Savaşlarda yaşanan büyük insan kaybının temelini ülkenin geleceğinin teminatını oluşturan genç nüfüs oluşturmaktadır. Osmanlı devleti, ekonomisini ayakta tutan, okuyan, öğreten  ve bir meslek sahibi olan genç nüfüsunu kaybetmiştir. Ülkenin geleceğinin teminatı olan genç nüfusun azalmasının ve  eğitimli gençlerin cephelerde harcanmasının faturası devlet ve millet olarak ağır bir şekilde ödenmiştir. Aynı zamanda genç erkek nüfusunun azlığı ve var olanların da cephede olması sebebiyledir ki cephe gerisinde yapılacak işlerin sorumluluğunu kadınlar üstlenmiştir.

Yeni kurulan Türkiye Cumhuriyeti hükümetinin “Birinci Meclis” döneminden itibaren izlediği en belirgin politikalardan biri de nüfus kayıplarının önüne geçmek, tekrardan genç ve dinamik bir nüfüsa sahip olmaktır. Nitekim bu hususlar ile ilgili alınan kararlar, verilen söylevler ve çıkarılan kanunlar olmuş, devlet bu hususta gereken bütün önlemleri almaya çalışmıştır.

Birinci Meclis’te bulunan ileri görüşlü aydınlar sayesindedir ki milli mücadele devam ederken dâhi sosyal hayatın düzenlenmesi, genç nüfus problemleri  gibi konular ile ilgili politikalar izlenmiştir. Erkenden önlemler alınmaya çalışılmıştır.

TBMM’nin bu konular ile ilgili aldığı önlemler ile ilgili olarak çıkardığı en önmeli kanunlardan biri 25 Kasım 1920 tarihinde çıkarılan “Men-i İsrafat Kanunu”dur. Bu kanun ile israfa yol açabilecek hemen bütün eğlence ve tüketim alışkanlıkları kısıtlanmıştır. Özellikle de düğünlerde ale’l-ıtlak cihaz teşhiri, cihazın açıktan nakli, erkek tarafından iki kattan fazla elbise ihdası, düğün günlerine münhasır olmak üzere bir günden ziyade çalgı çaldırılması ve ziyafet verilmesi, nişan, çevre merasimi ile ağırlık ve hedaya itası ve köçek oynatılması gibi israfat yasaklanmıştır. Bu kurallara uymayanlar için ceza yaptırımları olacağı özellikle de ciddi miktarlarda para cezaları kesileceği ifade edilmiştir. Bu kanun ile Birinci Meclis’in asıl niyeti evlenecek çiftlerin büyük maddi yükümlülükler altına girip ezilmemesi, gençlerin evliliğin maddi zorluklarından dolayı evlenmekten çekinmesi ve fuhşiyatın önlenmesi gibi düşüncelerdir. Böylelikle evliliği engelleyen problemler ortadan kalkacak, evlenen gençlerin sayısı artacak dolayısıyla da ihtiyaç duyulan genç nüfus yaratılmaya çalışılacaktı.

Devlet evliliği teşvik etmek için gereken bütün önlemleri almak için çalışıyordu. Evlilik teşvik edilerek doğum oranlarının artması sağlanacak, böylelikle de nüfus kayıplarının önüne geçilecekti. Mecliste uzun ve hararetli seyreden tartışmalarda gençlerin evlilikten kaçınmasının en büyük nedenleri olarak düğün öncesi ve sonrası ağır maddi yükümlülüklerin varlığı görülüyordu. İsraftan doğan maddi zararların dışında evliliklere engel teşkil eden diğer nedenler arasında başlık parası geleneği ile belirlenen mehir miktarının ödenmesindeki güçlükler görülmekteydi. Başlık parasını veya mehir miktarını ödeyemeyen gençler ya evlilikten vazgeçmek zorunda kalıyor veya kız kaçırma girişiminde bulunuyorlardı. Özellikle kız kaçırma girişimleri ekseriyetle aileler arasında husumet ve cinayetlere sebebiyet veriyordu. Bu nedenle mecliste başlık parası ve mehir konularında da ciddi tartışmalar yapılmıştır. Mehrin dini bir gerkelilik olduğu ve evlenen kadınların maddi güvencesi olarak görüldüğü gerekçesi ile mehir konusunda herhangi bir anlaşma ve kanun ortaya konmamıştır.

Men-i İsrafat Kanunu şüphesiz yeni kurulan hükümetin ülkeyi ve devleti kalkındırmak için attığı adımların en önemlilerinden birisi olarak kabul edilmelidir. Her ne kadar sosyal hayat ile ilgili basit bir kanun olarak düşünülse de devlet politikası olarak siyasi ve ekonomik sebepleri olan bir arkaplanı vardı. Nüfüs bakımından büyük kayıplar vermiş ve savaştan çıkmış bir ülkenin şüphesiz kalkınabilmesi için genç nüfusa ihtiyacı vardır. Alınan bu önlemler kendi döneminde oldukça kritik ve hayati önlemler olarak görülmelidir.

Günümüzde mevcut şartlar değişmiş ve Türkiye genç nüfüse sahip bir ülke olmuş olsa da bugün nüfus yokluğundan değil, gençlerin evlilik hususunda zorluk yaşamalarından dolayı bu tür girişimlere ihtiyaç vardır. Malesef ülkemizin var olan genç nüfusunun evlenme oranlarında ciddi düşüşler söz konusudur. Şüphesiz bu düşüş gençlerin evlilikte ve evlenme sürecinde karşılaştıkları bağlayıcı zorunluluklarla açıklanabilir. Özellikle günümüzde düğün ve nişan merasimlerinin maddi yükü ağır olan gösterişe dönüşmesi, evlenmeyi düşünen çiftlerin ailesi tarafından bu süreçte yalnızlaştırılması tehlikeli bir durumu yaratmaktadır. Halis bir niyetle evlenmeyi düşünen gençler ise yüksek miktarlarda borç ile evlenmekte ve bu borçların yarattığı olumsuz piskoloji ile yeni kurdukları yuvanın içerisinde ciddi sorunlar yaşamaktadır.

Eğlence, paylaşma ve törenler düğünlerin şüphesiz olmazsa olmazı ve ayrıca kadim bir geleneğimizdir. Muhakkak insanlar en mutlu günlerini sevdikleri ile birlikte kutlayarak, neşe ile yaşamalı ve paylaşmalıdır. Fakat mümkün olduğunca maddi yükün altına girmeden, borç yükü taşımadan “Men-i İsrafat Kanunu”nda olduğu gibi bu tür eğlenceler asgari düzeye indirilmelidir. Gösteriş veya eğlenceye büyük paralar harcamaktansa mümkün olduğunca gençlerin borçlanmadan evlenmesine yardım edilmeli. Bu hususta gerekenler başta aileler olmak üzere büyük bir ciddiyetle yerine getirilmelidir.

Ramazan ayının teşrifi Müslüman toplum ve mümin gönüllerde tarih boyunca büyük bir heycan ve sevinç ile karşılanmıştır. Öyle ki oruç ibadetinin farz kılınması ile birlikte bu İbrahimi gelenek, başta Hz Peygamber ve sahabenin şahsında olmak üzere tüm müslümanların en sevdiği ve gelişini dört gözle beklediği bir ay olmuştur. Müslüman toplum ve aileler Ramazan ayının gelişini kendilerine has hazırlıklar ile beklemiş ve bu mübarek ayın imani boyutta verimli geçmesi için azami gayret sarfetmişlerdir.

Müslümanların Ramazan ayının gelişine dair hazırlıkları ve bekleyişleri sadece bireysel boyutta sınırlı kalmamıştır. Din görevlileri başta olmak üzere hazırlıklar erkenden başlar, mescid ve camiler hazırlanır, ev hanımları da evlerinde şahsi hazırlıklarını yapmaya başlar, esnaf da işyerlerinde gerekli hazırlıklara girişirdi. Ramazan ayı yaklaşırken halk nezdinde süren bu  hummalı hazırlık sadece toplum ile sınırlı kalmamaktaydı. Özellikle devlet nezdinde de Ramazan ayna has birtakım hazırlıklara başlanır ve özel önlemler alınırdı. Bilhassa bu hazırlıklar muhtelif kültürel ve dini etkinlikler olmakla birlikte siyasi, ekonomik ve sosyal bir takım hazırlıklarda söz konusu olmuştur.

İslam devletleri kendi dönemlerinde Ramazan ayının gelişi hususunda birkaç ay öncesinden başlayan hazırlıklar içerisinde olmuşlar, Ramzan ayının toplum nezdinde bereketli, huzurulu ve afiyette geçmesi için özel çaba sarf etmişledir. Özellikle müslüman hükümdar ve devlet yöneticileri Ramazan ayının gelişine yakın yayınladıkları yazılar ile Ramazan ile ilgili önemli hazırlıkları başlatmışlar, gerekli önelemlerin alınmasını sağlamışlardır.

Türk – İslam medeniyetinin zirve döneminin temsilcisi olan, döneminde İslam medeniyetinin yaşatıcısı ve taşıyıcısı olma vazifesini layıkıyla yerine getiren Osmanlı Devleti’nde de Ramazan ayının teşfiri hususunda önemli hazırlıklar aylar öncesinden başlamakta ve tertip edilmekteydi.

Osmanlı ülkesinde Ramazan ayının yaklaşması ile birlikte devlet içerisinde başta saray olmak üzere devlet erkanı ve devlet dairelerinde heycanlı ve özel bir koşuşturma yaşanırdı. İmparatorluk coğrafyasında özellikle de Dersaadet olan İstanbul’da Ramazan aynın huzurlu ve sıkıntısız bir şekilde geçmesi için gereken bütün tedbirler düşünülür ve tembihler yapılırdı. Başta padişah olmak üzere sadrazam ve diğer devlet erkanı yazdıkları hattı hümayunlar olmak üzere emirler verirlerdi.

Bu hususta Ramazan ayının balangıcına doğru Şaban ayı sonunda “Ramazan Tembihnameleri” yayınlanırdı. Arapça, uyarma, uyandırma manasına gelen tembih ile Farsça; kitap ve mektup manasında gelen nâme kelimelerinin birleşiminden oluşan Tembihname, Osmanlı devletinin Ramazan öncesi halka, ahlaki ve dini uyarılarda bulunduğu yazılara denilmekteydi.

Bu tembihnameler dini, siyasi ve ekeonomik birçok uyarıları barındırmaktaydı. Ramazan ayında halkın açlık çekmemesi için yeterli hammadde temininden tutun da esnafın fiyatları makul seviyede tumasına kadar giden ekonomik uyarıları bulunmaktaydı. Fiyatlar belirlenir, fırıncılar, kasaplar gibi önemli gıda ihtyacını temin eden yerler sürekli izlenirdi. Halkın Ramazan ayında et sıkıntısı çekmemesi için başkente ülkenin muhtelf yerlerinden koyunlar getirtilirdi. Fiyatlar ramazan gelmeden esnfa bildirilirdi ve fiyatlara sınır konulurdu.

Ekonomik uyarılar ve önemlemler dışında tembihnamelerde halkın ramazan ayında nasıl davranması gerektiği, kadınların giyiniş şekilleri, akşam eğlencelerinden sonra en geç hangi saatte eve dönmeleri gerektiği, erkeklerin kumar oynamaması ve ser-hoşluk verecek şeyler kullanmaması hususunda uyarılarda bulunulmaktaydı. Özellikle Ramazan ayında kadınların muhtelif etkinliklere katılması men edilmez, teravih namazlarına iştirak etmeleri sağlanırdı. Sadece kyafet hususunda uyarılarda bulunulur ve geç saatlere kadar vakit geçirmeleri istenmezdi.

Bu tenbihnameler II. Mahmut döneminden itibaren Takvim-i Vekayi gazetesinde yayınlanmaya başlanmış ve halka kitapçık olarak da dağıtılmıştır. Tenbihnameler sokakta halka okunur, camilerede vaizler tarafından cemaate, mahallelerde bekçiler tarafından sakinlere ve hanlarda ise işletmeciler tarafından çalışanlara ilan edilirdi.

Müslümanlara uyarılarda bulunulduğu gibi gayrı müslimlere yönelik ikazlarda yapılmaktaydı. Özellikle dini özgürlüğün sağlanması gerekçesi ile gayri müslim tebaaya, müslüman halkın bulunduğu ortamlarda yeme ve içme faailyetlerinde bulunmamaları tembihlenirdi. Aynı şekilde gayrı müslimlerin oturduğu mahallelerde rahatsız edilmemeleri için davul çalınmaması gerektiği ilan olunurdu. Müslüman ve gayrı müslim halkın ramazan ayında huzurlu ve barış içerisinde yaşadığı ve bazı gayrı müslim esnafın gündüz vakitlerinde kepenkler indirdiği görülmekteydi.

Osmanlı arşiv kayıtlarında ulaşabildiğimiz sultan Abdülmecid döneminde hazırlanan bir tembihname bize tenbihnameler ve içeriği hakkında yazımızda bahis ettiğimiz hususları açık bir şekilde göstermektedir:

“Padişahımızın bazı camileri teşrifi ihtimal dâhilinde bulunduğundan herkes vazifesini en iyi şekilde ifa ede ve saygıda kusur etmeye. Ramazan’da her zamankinden daha dikkatli ve edepli davranıla. Kurallara uyula. Camilerde ve ötede beride oturanlara karışılmazsa da özellikle çarşı içinde, Bayezid’de ve Şehzadebaşı’na giden güzergâhta yol üzerinde dükkânlarda oturulmaya. Geceleri büyük caddelerde iskemle ile sokak aralarında ve halkın geçip gitmesine engel teşkil edecek şekilde oturulmaya. Araba aralarında dolaşıp arabalı ve arabasız gelen geçen kadınlara edep dışı davranılmaya ve arabalar Bayezid ve Şehzadebaşı’nda Sokak ortalarında durmaya. Kadınlar Sultanahmet, Şehzadebaşı ve Laleli Camii dışında diğer büyük camilere girmeye ve ayrıca namaz vakti haricinde vazifeliler haricinde buralara erkekler de girmeye. Kadınlar akşam ezanına bir saat kala evlerine döne ve iftardan sonra arabalı veya arabasız hiçbir surette sokaklarda dolaşmaya. Herkes her zaman olması gerektiği gibi özellikle Ramazan’da camilere gele, işi icabı bir yere gidip gelen hademelerden başka kimseler teravih namazında dükkânlarda oturmaya. Herhangi bir sıhhî özrü bulunmayanlar oruç tuta, bulunanlar da alenî bir şekilde oruç yemeye. Her zaman temizliğe dikkat edile ve bilhassa Ramazan’da buna daha çok dikkat edile, sokak ortalarına öteye beriye çöp dökülmeye… Bu tembihleri memurlar suret-i katiyede takip edecekler. Ola ki tembihe aykırı hareket edenler görülürse cezalandırıla!”

Tenbihnameler müslüman bir devletin sorumluluğunun ve ince medeniyet telakkisinin en somut örnekleridir. Bu hazırlıklar Ramazan ayının kutsiliği hususunda devletin ve halkın gösterdiği ehemmiyetin derecesinin bir ifadesi olarak karşımıza çıkmaktadır. Ramazan ayının bereketli, huzurlu ve afiyette geçmesi bireysel imani bir mesele olduğu gibi aynı zamanda da İslam devletlerinin devlet felsefesinin ve sosyal devlet anlayışının en önemli meselelerinden biri olmuştur. Ramazan ayı sadece bir ay olarak düşünülmemiş ve sınırlandırılmamış, Ramazan ayı İslam devletlerinde Ramazanın başlangıcından aylar öncesinden başlamıştır diyebiliriz.

Devlet ve toplumların sosyal ve ekonomik hayatları tıpkı insan karakteri gibi sürekliliği ve taşıyıcılığı olan bir unsurdur. Bilhassa Türk tarihi bir bütün olarak düşünüldüğünde bu ifâdenin ne kadar haklı olduğu açık bir şekilde görülecektir. Ekseriyetle toplumların yaşadığı coğrafya, iklim ve komşu devletler ile olan ilişkileri onların karakter yapısını belirlemiştir.

Türk topluluklarının sosyal hayatı göz önünde bulundurulduğunda Türk boylarının Orta Asya’dan Anadolu’ya kadar olan ve binlerce yıl süren tarihi tecrübeleri her ne şartta olursa olsun ufak değişikliklere rağmen büyük bir devamlılık ve süreklilik arz etmiştir. Nitekim Türk topluluklarının Orta Asya’da hayvancılığa ve konar-göçerliliğe dayanan Türk sosyo-ekonomisi yüzlerce yıl sonra Anadolu’da dâhi çoğunlukla hayvancılığa ve konar-göçerliliğe dayalı bir seyir izlemekteydi. Her ne kadar şehirler kurulmuş, şehir hayatının telkin ettiği ve bir gereklilik olarak ortaya çıkan sosyal ve ekonomik hayat söz konusu olmuşsa da ekseriyetle Türk toplulukları binlerce yıl önceki sosyal ve ekonomik yaşam geleneklerini devam ettirmişlerdir.

Biz bu yazımızda Orta Asya’dan Anadolu’ya kadar olan geniş bir tarihi devamlılık içerisinde Türk topluluklarının sosyal ve ekonomik hayatından ziyâde birbirine yakın tarihlerde yaşamış olan Hun ve Göktürklerin sosyal ve ekonomik hayatını ele alacağız. Özellikle de bu iki devletin gerek coğrafya gerekse insan tebaâsı bakımından devamlılık arz eden gelenekleri üzerinde duracağız.

Tarihi süreçte devletler ve toplumlar hayat alanı buldukları ve var oldukları coğrafyada sahip oldukları imkanlar çerçevesinde bir hayat inşa edebilme imkanı bulmuşlardır. Bu sebeple özellikle toprak verimi, iklim çeşitliliği, su kaynakları gibi başat faktörler devlet ve toplumların tarihi tecrübeleri ile sosyal ve ekonomik hayatları hususunda belirleyici olmuştur.

Bu minvalde Orta Asya Türk yurtlarının coğrafi yapısı incelendiğinde hâkim bir bozkır kültürünün oluştuğu gözlemlenmiştir. Özellikle bozkır ikliminin sertliğinin Hun ve Göktürk toplumlarının ekonomik ve sosyal hayatı üzerinde derin bir etkisi olmuştur. Hun ve Göktürk devletleri ve tabası bozkır ikliminin zararlarını en aza indirebilmek ve hayat alanı bulmak için özellikle ırmak ve göl gibi su kaynakları ile hayvanları için verimli otlakları bulunan bölgelerde yerleşim yerleri kurmuşlardır.

Tarım ve Hayvancılık
Hun toplulukları her ne kadar bozkır sahasında yaşam alanı bulmuş olsalar da, bozkırın kısıtlı bölgelerinde mevcut bulunan tarıma elverişli alanları keşfetmişlerdi. Nitekim Hunlar hakkında bize en detaylı bilgileri aktaran Çin kaynaklarına göre Hunlar darı ve buğday ekip biçmekteydiler. Özellikle Hunlara has ve onlar ile özdeşlemiş bir “Hun Fasülyesi”nden de bahsetmekteydiler. Nitekim Altay ve Sayan dağlarında yapılan arkeolojik kazılarda elde edilen bulgulara göre en az üç bin yıldan beri bu topraklarda tarım yapılmakta idi. Özellikle de Altay bölgesinde açılmış su kanallarına tesadüf edilmesi de Hunların bozkır şartlarında tarıma elverişli alanları azami ölçüde değerlendirdiğini bize göstermektedir. Keza aynı şekilde yapılan arkeolojik kazılarda tarım için gerekli araçlardan olan saban, orak ve değirmen taşları gibi bulgular bu dönemde tarımın hangi seviyede yapıldığını göstermesi bakımından önemlidir.

Tarımsal üretimde en önemli zira ürünler ilk olarak hububatlar olmuştur. Nitekim insanoğlunun en önemli besin kaynağı olmanın dışında sadece insanlar için değil hayvanlar için de gerekliliği sebebi ile arpa ve buğday gibi hububatlar Hun döneminin en önemli zira nevileridir. Hububatlar dışında özellikle meyve ve sebzelerde coğrafyanın ve iklimin el verdiği ölçüde üretilmekte ve tüketilmekteydi. Sebze ve meyveler hububatlar kadar çeşitlilik arz etmese de sebze olarak kabak, sarımsak ve soğanın varlığı biliniyordu.

Meyve olarak ise bostanlarda yetişen kavun-karpuz başta olmak üzere, ağaçlarda yetişen erik, elma, ayva ve dut sayılabilir. Özellikle Ön Asya’da üzüm bağları oldukça geniş alanları kapsamaktaydı. Bu nedenle üzüm önemli bir meyve olarak karşımıza çıkmaktadır. Nitekim bu meyveden şerbet, sirke ve şarap yapılmaktaydı.
Hun ve Göktürk devletleri kendi tebaâları ile tarım üretiminde bulunmanın dışında, farklı devlet ve topluluklardan da tarımsal anlamda faydalanmaktaydılar. Özellikle vergi olarak veya savaş ganimetleri olarak birçok tarım ürünü elde ediyorlardı. Bunların dışında özellikle de Çinliler ile yaptıkları ticari alışverişlerle tarımsal ürünleri temin edebiliyorlardı. Ayrıca kendilerine katılan farklı milletlerden insan topluluklarını da tarım için elverişli alanlara yerleştirerek tarımsal üretimde onlardan faydalanmaktaydılar. Orta Asya bozkır toplumlarında hayvan ve hayvancılık oldukça önemli bir yere ve öneme sahiptir. Beslenme ihtiyacı dışında gerek ulaşım ve savaşlarda kullanımı gerekse de tarımsal üretimde hayvan gücünden faydalanma sebebi ile hayvancılık oldukça gelişmiştir.

Nitekim Türk topluluklarının yaşadığı iklim kuşağı hayvancılık için oldukça elverişliydi. Özellikle savaşlarda kullanılması dolayısı ile at önemli bir yere sahipti. Ayrıca bozkır ikliminin şartları ve siyasi problemler nedeni ile göçebe bir toplum yapısı söz konusu olduğu için konar-göçer topluluklar hayvanlardan hızlı hareket edebilme kabiliyeti neden ile azami ölçüde yararlanmaktaydılar. At türk toplulukları ile o kadar özdeşleşmişti ki onların karakterinin bir unsuru haline gelmişti.
Orta Asya toplulukları ve at kültürü üzerinde özellikle durmak gerkemektedir. At’ın Türk karakteri ile özdeşleştiğini ifade etmiştik. Asil bir hayvan olarak kabul edilen atlardan savaşlarda azami derecede yararlanılıyordu. Özellikle bozkır kültürünün nitelikleri dolayısı ile atlar farklı cins ve karakterler arz etmekteydi, çeşitlilik çok fazlaydı. Orta Asya Türk devletlerinin kullandığı atlar tür itibarı ile küçük bedenli, uzun ince bacaklı, mağrur bakışlı ve sert tırnaklı olduğu belirtilmektedir. Nitekim bu cins ile atlar bozkır için en elverişli kullanım araçları olmuştur.

Kaynaklarda aktarıldığı üzere en fazla at, sığır ve koyun bulunmakta idi. Nadir de olsa kaynaklar deve, katır ve eşekten de bahsetmektedir. Bu dönemde hayvanların eti besin olarak kullanılır, sütü içilir ve kımız yapılır, derisi giyim-kuşamda kullanılırdı. Tüm bu nitelikleri ile hayvan ve hayvancılık bozkır toplumları için çok değerliydi. Binicilik ve okçuluk talimleri bu hayvanlar vesilesi ile yapılırdı.

Sanayi
Hun ve Göktürkler döneminde bozkırın onlara verdiği imkanlar sınırlı olsa da kendilerine özgü imkanlar ile belirli bir sanayi tesis ettikleri bilinmektedir. Nitekim Türk ve İran halklarının geleneksel sanatları olan halıcılık, kilim ve çadırlarda yaşamaları dolayısı ile keçecilik önemli bir sanayi faaliyeti olarak bu dönemde karşımıza çıkmaktadır.

Demircilik bozkır kavimleri için oldukça önemliydi. Nitekim demir işçiliğinde Orta Asya bozkır kavimlerinin ünü muhtelif bölgelere yayılmıştı. Özellikle at ve hayvancılık ile ile ilgili gerekli çelik ve madenlerin üretimi yapılmaktaydı. Keza tarımsal üretim için gerekli olan orak, saban gibi ürünlerin de sanayi üretimi yapılmaktaydı. Nitekim Hun ve Göktürkler komşularına göre daha gelişmiş bir harp sanayine sahiptiler. Mükemmel derecede kılıç, kalkan, kargı, mızrak ve temren imal edilirdi. Özellikle de Hunlar arasında mahir marangozlar bulunmaktaydı, bu marangozlar masa, sandalye, koltuk ve dolap yapmaktaydılar.

Ticaret ve Vergi
Bozkır kavimleri her ne kadar kendilerine yerleşim bölgelerinin imkanları elverdiğince üretim yapsalar da birçok ihtiyaçlarını ticari ilişkiler içerisinde bulundukları komşu kavimlerden karşılamaktaydılar. Kendileri de sahip oldukları ve ürettikleri ürünleri bu ticaret dolayısı ile komşu devlet ve topluluklar ile paylaşmaktaydılar. Nitekim Çin ile zaman zaman ticaret anlaşmaları imzalanırdı. Türk toplulukları komşu milletlere at başta olmak üzere canlı hayvan, konserve et, der, kösele, kürk ve hayvani gıdalar satarlar karşılığında hububat ve Çin ipeği başta olmak üzere giyim eşyaları alırlardı.

Hun ve Göktürkler kendi dönemlerinde bir vergi sistemi tesis etmişlerdi, özellikle mağlup ettikleri devletlerden vergi aldıkları gibi tebaâları olan halktan da muhtelif vergiler tahsil etmekteydiler. Nitekim vergileri toplamak için özel vergi memurları vardı. Bu memurlar vergi tahsili içini altın veya madeni para olarak tahsil etmekteydiler. Halkın sahip olduğu sürülerden de at ve koyun olarak vergiler alınmaktaydı.

Şehircilik
Başta Hun ve Göktürkler olmak üzere eski Türk toplulukları her ne kadar göçebe bir hayat sürseler de ekseriyetle yazlık ve kışlık bir hayat da sürmüşlerdir. Yaz ayları için yaylak hayatı söz konusu iken kışları geçirmek için de evler inşa ederlerdi. Ayrıca dini gelenekler dolayısı ile kurban sunmak içinde muhtelif sunaklar inşa ettikleri bilinmektedir. Eski Türkler şehre balık/balığ adını veriyorlardı. Nitekim Divân-u lugat’t-Türk müellifi Kaşgarlı Mahmud bu ismin kale manasına geldiğini de ifade etmektedir. Yine adı geçen müellife göre kent sözcüğü de kullanılmaktaydı.

Hükümdarların özellikle biri yaylalarda, diğerleri de vadilerde ve su kıyılarında olmak üzere evleri veya otağ çadırları bulunmaktaydı. Yaylalarda bulunanlar büyük devasa çadırlar iken, diğer merkezlerdekiler evlerden oluşmaktaydı. Nitekim Hun hükümdarı Mo-tu’nun Ongin Irmağı üzerinde yazlık şehri olduğu bilinmektedir.
Şehirler ekseriyetle çamur-topraktan müteşekkil kerpiçten yapılıyordu. Çin kaynakları da Hun evlerinin dövülmüş topraktan yapıldığını bildirmektedir. Ayrıca pek rastlanmasa da Hunların surlarla çevrili şehirler yaptıkları da bilinmektedir. Özellikle M.Ö 26’da Chih-ch Şanyü etrafı surlar ile çevrili bir şehir yaptırmıştı.

Kültür ve Sanat
Kültür ve sanat dediğimiz olgu, toplumların karakter yapısı, yaşadıkları coğrafya ve iklim özellikleri, yakın komşu devletler ile olan kültürel ve insani ilişkileri neticesinde şekillenen unsurlardandır. Nitekim Hunların ve Göktürklerin kültür ve sanat anlayışları en başta kendi yaşam şekilleri ile muhtelif topluluklar ile olan ilişkileri çerçevesinde şekillenmiş ve karakter oluşturmuştur.

Hun ve Göktürk dönemi kültür ve sanat anlayışı il ilgili en somut örnekleri yapılan arkeolojik kazılar neticesinde elde ettiğimiz bulgulardan edinmekteyiz. Nitekim bu kazılarda ortaya çıkan sonuçlara göre bozkır kültürün etkisi sanat anlayışında hâkim olarak gözükmektedir. Nitekim özellikle günlük hayatta kullandıkları eşyalardaki süslemeler, sahip oldukalrı sanat anlayışları bakımından bize ip uçları vermektedir. Kemer tokası, hançer kabzası, at koşumu, işlenmiş süslü deriler vb. ürünler bozkır Türk sanat anlayışının bir ifadeleridir.

Ölülerine verdikleri değer ve “Atalar Kültü” gibi kültür formları neticesinde şekillenen balbal adlı mezar taşları ve muhtelif heykellerde bozkır Türk topluluklarının sanat anlayışları hususunda önemli kanıtlar sunmaktadır. Dokumacılık sanayinin gelişmiş olması ve günlük yaşamlarını ikame ettirdikleri çadırların süslü bezemelere sahip olması Türk topluluklarının günlük yaşamlarında sanatla iç içe olduğunu bize göstermektedir. Sanat bu topluluklar için yaşamlarının bir parçasıdır.

Giyim ve Kuşam
Dericiliğin Hun ve Göktürkler döneminde varlığına ve önemine daha önce değinmiştik. Bu sebeple bozkır topluluklarında giyim kuşam denildiğinde hayvanlardan elde edilen yün ve derilerden işlenerek yapılan kıyafetler önemli bir yere sahiptir. İç içe giyilen gömlekler, çoraplar, bot çizmeler, başlıklar önemli kıyafetleridir. Özellikle bozkır hayatının çetinliğinin getirdiği zorluklar ile iklim özellikleri giyim ve kuşam üzerinde belirleyici olmuştur. Hun ve Göktürk topluluklarının kıyafetleri de bu minval üzere şekillenmiştir.

Dini İnanışlar
İslamiyet öncesi Türk inanışları hususunda özellikle de Hun ve Göktürkler dönemi Türk inançları hakkında belirli bir özgünlükten bahsetmek mümkün değildir. Özellikle bozkır hayatını etkisi, komşu devlet ile yapılan ticari ilişkiler ve kültürel alışverişler sebebi ile Türk inançları çeşitlilik arz eden bir inanç sistemi olmuştur. Birçok farklı inanıştan esintiler taşıyan, zengin bir dini algı ve yaaşyış söz konusudur.

En yüce varlık olarak “Tengri” kabul edilmektedir. Tengri dışında daha alt aracı tanrılar ile iyi ve kötü ruh inanışları söz konusu olmuştur. Bunların dışında da bozkır toplumlarının sözlü gelenek ve tahayyülleri ile varlık alanı bulan mitolojik unsurlarda bu inançlar hususunda belirleyici etkenlerdendir. Hun ve Göktürk halk inanışlarında semavi dinlerde olduğu gibi, ahiret inancı yani cennet ve cehennem kavramının varlığı ve karşılık bulduğu dabilinmektedir.

Devlet, Dil ve Toplumsal Yaşam
Hun ve Göktürk toplumsal yaşamına bakıldığı zaman devlet ve devlet teşkilatı başta olmak üzere toplum yapısının bozkırın özellikleri çerçevesinde şekillendiği göze çarpmaktadır. Bozkır kültür ve devlet anlayışının hâkimiyeti gündelik yaşam dâhil olmak üzere devlet yapılanmasında da kendisini göstermektedir.
Toplumsal hayatta boylar şeklinde bir örgütlenme iki devlet döneminde de karşımıza çıkmaktadır. Her boyun belirli bir gücü ve boy beyi vardır. Bunlar hakana bağlıdırlar. Aynı zamanda hanedanın varlığı bilinmekte ve hanedanın hâkimiyeti her alanda kendisini hissettirmektedir.

Aile hayatı oldukça önemli bir yere sahipti. Aileye üst düzey önem atfedilir ve güçlü aile ilişkilerinin kurulmasına değer verilirdi. Evlilik hayatında tek eşlilik söz konusu idi. Fakat hükümdar gerek sosyal gerekse siyasi sebeplerden çok eşli olabilirdi. Yeme içme, zor şartların hâkim olduğu bozkır ikliminde oldukça önemli bir yer tutmaktadır. Özellikle kısmen tarım ve ekseriyetle de hayvancılıkla geçinen Hun ve Göktürk toplumları tarımdan elde ettiği hububatları ve hayvandan elde ettikleri et ve süt ürünlerinden beslenmede faydalanmaktaydı.

Dil konusuna gelince ise Hun ve Göktürk dönemlerinde konuşma bakımından devamlılık arz eden sözcüklerin varlığı bilinmektedir fakat Hun dönemine ait yazılı herhangi bir materyal bulunamamıştır. Fakat Göktürk’ler de başta Orhun Yazıtları olmak üzere dil konusunda zengin bir kaynağa sahibiz. Özellikle Orhun/Göktürk alfabesi ve dikilmiş olan yazıtların biçimsel özellikleri bize gelişmiş bir dil ve ifade biçimi olduğunu göstermektedir. Genel hatları ile Hun ve Göktürk dönemi sosyal ve ekonomik hayatını aktardığımız yazımızın amacı bu devletlerin dönemleri ve yaşayışları hakkında okuyucunun zihninde muhtasar bir tarih bilgisi oluşturmaktır.

İslamiyet öncesi Türk tarihi, özellikle de Hun ve Göktürk dönemleri gerek hâkimiyet tesis ettikleri coğrafya, gerekse de kronolojik zaman yakınlıkları ile aynı boy ve millet tarafından kurulmuş olmaları gibi nedenler göz önüne alındığında sosyal ve ekonomik unsurlar bakımından benzerlik tesis etmektedir. Siyasi ilişkiler ve iklim özellikleri nedeni ile zaman içerisinde farklı sosyal ve ekonomik durumlar söz konusu olmuş olsa da çoğunlukla asıl karakterlerini muhafaza etmişlerdir. Sonuç olarak Türk tarihinin sürekliliğinin ve gelenek devamlılığının bir kanıtı olarak, Hun ve Göktürklerin sosyal ve ekonomik varlıkları önemli bir örneklik teşkil etmektedir.