Ramazan ayının teşrifi Müslüman toplum ve mümin gönüllerde tarih boyunca büyük bir heycan ve sevinç ile karşılanmıştır. Öyle ki oruç ibadetinin farz kılınması ile birlikte bu İbrahimi gelenek, başta Hz Peygamber ve sahabenin şahsında olmak üzere tüm müslümanların en sevdiği ve gelişini dört gözle beklediği bir ay olmuştur. Müslüman toplum ve aileler Ramazan ayının gelişini kendilerine has hazırlıklar ile beklemiş ve bu mübarek ayın imani boyutta verimli geçmesi için azami gayret sarfetmişlerdir.

Müslümanların Ramazan ayının gelişine dair hazırlıkları ve bekleyişleri sadece bireysel boyutta sınırlı kalmamıştır. Din görevlileri başta olmak üzere hazırlıklar erkenden başlar, mescid ve camiler hazırlanır, ev hanımları da evlerinde şahsi hazırlıklarını yapmaya başlar, esnaf da işyerlerinde gerekli hazırlıklara girişirdi. Ramazan ayı yaklaşırken halk nezdinde süren bu  hummalı hazırlık sadece toplum ile sınırlı kalmamaktaydı. Özellikle devlet nezdinde de Ramazan ayna has birtakım hazırlıklara başlanır ve özel önlemler alınırdı. Bilhassa bu hazırlıklar muhtelif kültürel ve dini etkinlikler olmakla birlikte siyasi, ekonomik ve sosyal bir takım hazırlıklarda söz konusu olmuştur.

İslam devletleri kendi dönemlerinde Ramazan ayının gelişi hususunda birkaç ay öncesinden başlayan hazırlıklar içerisinde olmuşlar, Ramzan ayının toplum nezdinde bereketli, huzurulu ve afiyette geçmesi için özel çaba sarf etmişledir. Özellikle müslüman hükümdar ve devlet yöneticileri Ramazan ayının gelişine yakın yayınladıkları yazılar ile Ramazan ile ilgili önemli hazırlıkları başlatmışlar, gerekli önelemlerin alınmasını sağlamışlardır.

Türk – İslam medeniyetinin zirve döneminin temsilcisi olan, döneminde İslam medeniyetinin yaşatıcısı ve taşıyıcısı olma vazifesini layıkıyla yerine getiren Osmanlı Devleti’nde de Ramazan ayının teşfiri hususunda önemli hazırlıklar aylar öncesinden başlamakta ve tertip edilmekteydi.

Osmanlı ülkesinde Ramazan ayının yaklaşması ile birlikte devlet içerisinde başta saray olmak üzere devlet erkanı ve devlet dairelerinde heycanlı ve özel bir koşuşturma yaşanırdı. İmparatorluk coğrafyasında özellikle de Dersaadet olan İstanbul’da Ramazan aynın huzurlu ve sıkıntısız bir şekilde geçmesi için gereken bütün tedbirler düşünülür ve tembihler yapılırdı. Başta padişah olmak üzere sadrazam ve diğer devlet erkanı yazdıkları hattı hümayunlar olmak üzere emirler verirlerdi.

Bu hususta Ramazan ayının balangıcına doğru Şaban ayı sonunda “Ramazan Tembihnameleri” yayınlanırdı. Arapça, uyarma, uyandırma manasına gelen tembih ile Farsça; kitap ve mektup manasında gelen nâme kelimelerinin birleşiminden oluşan Tembihname, Osmanlı devletinin Ramazan öncesi halka, ahlaki ve dini uyarılarda bulunduğu yazılara denilmekteydi.

Bu tembihnameler dini, siyasi ve ekeonomik birçok uyarıları barındırmaktaydı. Ramazan ayında halkın açlık çekmemesi için yeterli hammadde temininden tutun da esnafın fiyatları makul seviyede tumasına kadar giden ekonomik uyarıları bulunmaktaydı. Fiyatlar belirlenir, fırıncılar, kasaplar gibi önemli gıda ihtyacını temin eden yerler sürekli izlenirdi. Halkın Ramazan ayında et sıkıntısı çekmemesi için başkente ülkenin muhtelf yerlerinden koyunlar getirtilirdi. Fiyatlar ramazan gelmeden esnfa bildirilirdi ve fiyatlara sınır konulurdu.

Ekonomik uyarılar ve önemlemler dışında tembihnamelerde halkın ramazan ayında nasıl davranması gerektiği, kadınların giyiniş şekilleri, akşam eğlencelerinden sonra en geç hangi saatte eve dönmeleri gerektiği, erkeklerin kumar oynamaması ve ser-hoşluk verecek şeyler kullanmaması hususunda uyarılarda bulunulmaktaydı. Özellikle Ramazan ayında kadınların muhtelif etkinliklere katılması men edilmez, teravih namazlarına iştirak etmeleri sağlanırdı. Sadece kyafet hususunda uyarılarda bulunulur ve geç saatlere kadar vakit geçirmeleri istenmezdi.

Bu tenbihnameler II. Mahmut döneminden itibaren Takvim-i Vekayi gazetesinde yayınlanmaya başlanmış ve halka kitapçık olarak da dağıtılmıştır. Tenbihnameler sokakta halka okunur, camilerede vaizler tarafından cemaate, mahallelerde bekçiler tarafından sakinlere ve hanlarda ise işletmeciler tarafından çalışanlara ilan edilirdi.

Müslümanlara uyarılarda bulunulduğu gibi gayrı müslimlere yönelik ikazlarda yapılmaktaydı. Özellikle dini özgürlüğün sağlanması gerekçesi ile gayri müslim tebaaya, müslüman halkın bulunduğu ortamlarda yeme ve içme faailyetlerinde bulunmamaları tembihlenirdi. Aynı şekilde gayrı müslimlerin oturduğu mahallelerde rahatsız edilmemeleri için davul çalınmaması gerektiği ilan olunurdu. Müslüman ve gayrı müslim halkın ramazan ayında huzurlu ve barış içerisinde yaşadığı ve bazı gayrı müslim esnafın gündüz vakitlerinde kepenkler indirdiği görülmekteydi.

Osmanlı arşiv kayıtlarında ulaşabildiğimiz sultan Abdülmecid döneminde hazırlanan bir tembihname bize tenbihnameler ve içeriği hakkında yazımızda bahis ettiğimiz hususları açık bir şekilde göstermektedir:

“Padişahımızın bazı camileri teşrifi ihtimal dâhilinde bulunduğundan herkes vazifesini en iyi şekilde ifa ede ve saygıda kusur etmeye. Ramazan’da her zamankinden daha dikkatli ve edepli davranıla. Kurallara uyula. Camilerde ve ötede beride oturanlara karışılmazsa da özellikle çarşı içinde, Bayezid’de ve Şehzadebaşı’na giden güzergâhta yol üzerinde dükkânlarda oturulmaya. Geceleri büyük caddelerde iskemle ile sokak aralarında ve halkın geçip gitmesine engel teşkil edecek şekilde oturulmaya. Araba aralarında dolaşıp arabalı ve arabasız gelen geçen kadınlara edep dışı davranılmaya ve arabalar Bayezid ve Şehzadebaşı’nda Sokak ortalarında durmaya. Kadınlar Sultanahmet, Şehzadebaşı ve Laleli Camii dışında diğer büyük camilere girmeye ve ayrıca namaz vakti haricinde vazifeliler haricinde buralara erkekler de girmeye. Kadınlar akşam ezanına bir saat kala evlerine döne ve iftardan sonra arabalı veya arabasız hiçbir surette sokaklarda dolaşmaya. Herkes her zaman olması gerektiği gibi özellikle Ramazan’da camilere gele, işi icabı bir yere gidip gelen hademelerden başka kimseler teravih namazında dükkânlarda oturmaya. Herhangi bir sıhhî özrü bulunmayanlar oruç tuta, bulunanlar da alenî bir şekilde oruç yemeye. Her zaman temizliğe dikkat edile ve bilhassa Ramazan’da buna daha çok dikkat edile, sokak ortalarına öteye beriye çöp dökülmeye… Bu tembihleri memurlar suret-i katiyede takip edecekler. Ola ki tembihe aykırı hareket edenler görülürse cezalandırıla!”

Tenbihnameler müslüman bir devletin sorumluluğunun ve ince medeniyet telakkisinin en somut örnekleridir. Bu hazırlıklar Ramazan ayının kutsiliği hususunda devletin ve halkın gösterdiği ehemmiyetin derecesinin bir ifadesi olarak karşımıza çıkmaktadır. Ramazan ayının bereketli, huzurlu ve afiyette geçmesi bireysel imani bir mesele olduğu gibi aynı zamanda da İslam devletlerinin devlet felsefesinin ve sosyal devlet anlayışının en önemli meselelerinden biri olmuştur. Ramazan ayı sadece bir ay olarak düşünülmemiş ve sınırlandırılmamış, Ramazan ayı İslam devletlerinde Ramazanın başlangıcından aylar öncesinden başlamıştır diyebiliriz.

Devlet ve toplumların sosyal ve ekonomik hayatları tıpkı insan karakteri gibi sürekliliği ve taşıyıcılığı olan bir unsurdur. Bilhassa Türk tarihi bir bütün olarak düşünüldüğünde bu ifâdenin ne kadar haklı olduğu açık bir şekilde görülecektir. Ekseriyetle toplumların yaşadığı coğrafya, iklim ve komşu devletler ile olan ilişkileri onların karakter yapısını belirlemiştir.

Türk topluluklarının sosyal hayatı göz önünde bulundurulduğunda Türk boylarının Orta Asya’dan Anadolu’ya kadar olan ve binlerce yıl süren tarihi tecrübeleri her ne şartta olursa olsun ufak değişikliklere rağmen büyük bir devamlılık ve süreklilik arz etmiştir. Nitekim Türk topluluklarının Orta Asya’da hayvancılığa ve konar-göçerliliğe dayanan Türk sosyo-ekonomisi yüzlerce yıl sonra Anadolu’da dâhi çoğunlukla hayvancılığa ve konar-göçerliliğe dayalı bir seyir izlemekteydi. Her ne kadar şehirler kurulmuş, şehir hayatının telkin ettiği ve bir gereklilik olarak ortaya çıkan sosyal ve ekonomik hayat söz konusu olmuşsa da ekseriyetle Türk toplulukları binlerce yıl önceki sosyal ve ekonomik yaşam geleneklerini devam ettirmişlerdir.

Biz bu yazımızda Orta Asya’dan Anadolu’ya kadar olan geniş bir tarihi devamlılık içerisinde Türk topluluklarının sosyal ve ekonomik hayatından ziyâde birbirine yakın tarihlerde yaşamış olan Hun ve Göktürklerin sosyal ve ekonomik hayatını ele alacağız. Özellikle de bu iki devletin gerek coğrafya gerekse insan tebaâsı bakımından devamlılık arz eden gelenekleri üzerinde duracağız.

Tarihi süreçte devletler ve toplumlar hayat alanı buldukları ve var oldukları coğrafyada sahip oldukları imkanlar çerçevesinde bir hayat inşa edebilme imkanı bulmuşlardır. Bu sebeple özellikle toprak verimi, iklim çeşitliliği, su kaynakları gibi başat faktörler devlet ve toplumların tarihi tecrübeleri ile sosyal ve ekonomik hayatları hususunda belirleyici olmuştur.

Bu minvalde Orta Asya Türk yurtlarının coğrafi yapısı incelendiğinde hâkim bir bozkır kültürünün oluştuğu gözlemlenmiştir. Özellikle bozkır ikliminin sertliğinin Hun ve Göktürk toplumlarının ekonomik ve sosyal hayatı üzerinde derin bir etkisi olmuştur. Hun ve Göktürk devletleri ve tabası bozkır ikliminin zararlarını en aza indirebilmek ve hayat alanı bulmak için özellikle ırmak ve göl gibi su kaynakları ile hayvanları için verimli otlakları bulunan bölgelerde yerleşim yerleri kurmuşlardır.

Tarım ve Hayvancılık
Hun toplulukları her ne kadar bozkır sahasında yaşam alanı bulmuş olsalar da, bozkırın kısıtlı bölgelerinde mevcut bulunan tarıma elverişli alanları keşfetmişlerdi. Nitekim Hunlar hakkında bize en detaylı bilgileri aktaran Çin kaynaklarına göre Hunlar darı ve buğday ekip biçmekteydiler. Özellikle Hunlara has ve onlar ile özdeşlemiş bir “Hun Fasülyesi”nden de bahsetmekteydiler. Nitekim Altay ve Sayan dağlarında yapılan arkeolojik kazılarda elde edilen bulgulara göre en az üç bin yıldan beri bu topraklarda tarım yapılmakta idi. Özellikle de Altay bölgesinde açılmış su kanallarına tesadüf edilmesi de Hunların bozkır şartlarında tarıma elverişli alanları azami ölçüde değerlendirdiğini bize göstermektedir. Keza aynı şekilde yapılan arkeolojik kazılarda tarım için gerekli araçlardan olan saban, orak ve değirmen taşları gibi bulgular bu dönemde tarımın hangi seviyede yapıldığını göstermesi bakımından önemlidir.

Tarımsal üretimde en önemli zira ürünler ilk olarak hububatlar olmuştur. Nitekim insanoğlunun en önemli besin kaynağı olmanın dışında sadece insanlar için değil hayvanlar için de gerekliliği sebebi ile arpa ve buğday gibi hububatlar Hun döneminin en önemli zira nevileridir. Hububatlar dışında özellikle meyve ve sebzelerde coğrafyanın ve iklimin el verdiği ölçüde üretilmekte ve tüketilmekteydi. Sebze ve meyveler hububatlar kadar çeşitlilik arz etmese de sebze olarak kabak, sarımsak ve soğanın varlığı biliniyordu.

Meyve olarak ise bostanlarda yetişen kavun-karpuz başta olmak üzere, ağaçlarda yetişen erik, elma, ayva ve dut sayılabilir. Özellikle Ön Asya’da üzüm bağları oldukça geniş alanları kapsamaktaydı. Bu nedenle üzüm önemli bir meyve olarak karşımıza çıkmaktadır. Nitekim bu meyveden şerbet, sirke ve şarap yapılmaktaydı.
Hun ve Göktürk devletleri kendi tebaâları ile tarım üretiminde bulunmanın dışında, farklı devlet ve topluluklardan da tarımsal anlamda faydalanmaktaydılar. Özellikle vergi olarak veya savaş ganimetleri olarak birçok tarım ürünü elde ediyorlardı. Bunların dışında özellikle de Çinliler ile yaptıkları ticari alışverişlerle tarımsal ürünleri temin edebiliyorlardı. Ayrıca kendilerine katılan farklı milletlerden insan topluluklarını da tarım için elverişli alanlara yerleştirerek tarımsal üretimde onlardan faydalanmaktaydılar. Orta Asya bozkır toplumlarında hayvan ve hayvancılık oldukça önemli bir yere ve öneme sahiptir. Beslenme ihtiyacı dışında gerek ulaşım ve savaşlarda kullanımı gerekse de tarımsal üretimde hayvan gücünden faydalanma sebebi ile hayvancılık oldukça gelişmiştir.

Nitekim Türk topluluklarının yaşadığı iklim kuşağı hayvancılık için oldukça elverişliydi. Özellikle savaşlarda kullanılması dolayısı ile at önemli bir yere sahipti. Ayrıca bozkır ikliminin şartları ve siyasi problemler nedeni ile göçebe bir toplum yapısı söz konusu olduğu için konar-göçer topluluklar hayvanlardan hızlı hareket edebilme kabiliyeti neden ile azami ölçüde yararlanmaktaydılar. At türk toplulukları ile o kadar özdeşleşmişti ki onların karakterinin bir unsuru haline gelmişti.
Orta Asya toplulukları ve at kültürü üzerinde özellikle durmak gerkemektedir. At’ın Türk karakteri ile özdeşleştiğini ifade etmiştik. Asil bir hayvan olarak kabul edilen atlardan savaşlarda azami derecede yararlanılıyordu. Özellikle bozkır kültürünün nitelikleri dolayısı ile atlar farklı cins ve karakterler arz etmekteydi, çeşitlilik çok fazlaydı. Orta Asya Türk devletlerinin kullandığı atlar tür itibarı ile küçük bedenli, uzun ince bacaklı, mağrur bakışlı ve sert tırnaklı olduğu belirtilmektedir. Nitekim bu cins ile atlar bozkır için en elverişli kullanım araçları olmuştur.

Kaynaklarda aktarıldığı üzere en fazla at, sığır ve koyun bulunmakta idi. Nadir de olsa kaynaklar deve, katır ve eşekten de bahsetmektedir. Bu dönemde hayvanların eti besin olarak kullanılır, sütü içilir ve kımız yapılır, derisi giyim-kuşamda kullanılırdı. Tüm bu nitelikleri ile hayvan ve hayvancılık bozkır toplumları için çok değerliydi. Binicilik ve okçuluk talimleri bu hayvanlar vesilesi ile yapılırdı.

Sanayi
Hun ve Göktürkler döneminde bozkırın onlara verdiği imkanlar sınırlı olsa da kendilerine özgü imkanlar ile belirli bir sanayi tesis ettikleri bilinmektedir. Nitekim Türk ve İran halklarının geleneksel sanatları olan halıcılık, kilim ve çadırlarda yaşamaları dolayısı ile keçecilik önemli bir sanayi faaliyeti olarak bu dönemde karşımıza çıkmaktadır.

Demircilik bozkır kavimleri için oldukça önemliydi. Nitekim demir işçiliğinde Orta Asya bozkır kavimlerinin ünü muhtelif bölgelere yayılmıştı. Özellikle at ve hayvancılık ile ile ilgili gerekli çelik ve madenlerin üretimi yapılmaktaydı. Keza tarımsal üretim için gerekli olan orak, saban gibi ürünlerin de sanayi üretimi yapılmaktaydı. Nitekim Hun ve Göktürkler komşularına göre daha gelişmiş bir harp sanayine sahiptiler. Mükemmel derecede kılıç, kalkan, kargı, mızrak ve temren imal edilirdi. Özellikle de Hunlar arasında mahir marangozlar bulunmaktaydı, bu marangozlar masa, sandalye, koltuk ve dolap yapmaktaydılar.

Ticaret ve Vergi
Bozkır kavimleri her ne kadar kendilerine yerleşim bölgelerinin imkanları elverdiğince üretim yapsalar da birçok ihtiyaçlarını ticari ilişkiler içerisinde bulundukları komşu kavimlerden karşılamaktaydılar. Kendileri de sahip oldukları ve ürettikleri ürünleri bu ticaret dolayısı ile komşu devlet ve topluluklar ile paylaşmaktaydılar. Nitekim Çin ile zaman zaman ticaret anlaşmaları imzalanırdı. Türk toplulukları komşu milletlere at başta olmak üzere canlı hayvan, konserve et, der, kösele, kürk ve hayvani gıdalar satarlar karşılığında hububat ve Çin ipeği başta olmak üzere giyim eşyaları alırlardı.

Hun ve Göktürkler kendi dönemlerinde bir vergi sistemi tesis etmişlerdi, özellikle mağlup ettikleri devletlerden vergi aldıkları gibi tebaâları olan halktan da muhtelif vergiler tahsil etmekteydiler. Nitekim vergileri toplamak için özel vergi memurları vardı. Bu memurlar vergi tahsili içini altın veya madeni para olarak tahsil etmekteydiler. Halkın sahip olduğu sürülerden de at ve koyun olarak vergiler alınmaktaydı.

Şehircilik
Başta Hun ve Göktürkler olmak üzere eski Türk toplulukları her ne kadar göçebe bir hayat sürseler de ekseriyetle yazlık ve kışlık bir hayat da sürmüşlerdir. Yaz ayları için yaylak hayatı söz konusu iken kışları geçirmek için de evler inşa ederlerdi. Ayrıca dini gelenekler dolayısı ile kurban sunmak içinde muhtelif sunaklar inşa ettikleri bilinmektedir. Eski Türkler şehre balık/balığ adını veriyorlardı. Nitekim Divân-u lugat’t-Türk müellifi Kaşgarlı Mahmud bu ismin kale manasına geldiğini de ifade etmektedir. Yine adı geçen müellife göre kent sözcüğü de kullanılmaktaydı.

Hükümdarların özellikle biri yaylalarda, diğerleri de vadilerde ve su kıyılarında olmak üzere evleri veya otağ çadırları bulunmaktaydı. Yaylalarda bulunanlar büyük devasa çadırlar iken, diğer merkezlerdekiler evlerden oluşmaktaydı. Nitekim Hun hükümdarı Mo-tu’nun Ongin Irmağı üzerinde yazlık şehri olduğu bilinmektedir.
Şehirler ekseriyetle çamur-topraktan müteşekkil kerpiçten yapılıyordu. Çin kaynakları da Hun evlerinin dövülmüş topraktan yapıldığını bildirmektedir. Ayrıca pek rastlanmasa da Hunların surlarla çevrili şehirler yaptıkları da bilinmektedir. Özellikle M.Ö 26’da Chih-ch Şanyü etrafı surlar ile çevrili bir şehir yaptırmıştı.

Kültür ve Sanat
Kültür ve sanat dediğimiz olgu, toplumların karakter yapısı, yaşadıkları coğrafya ve iklim özellikleri, yakın komşu devletler ile olan kültürel ve insani ilişkileri neticesinde şekillenen unsurlardandır. Nitekim Hunların ve Göktürklerin kültür ve sanat anlayışları en başta kendi yaşam şekilleri ile muhtelif topluluklar ile olan ilişkileri çerçevesinde şekillenmiş ve karakter oluşturmuştur.

Hun ve Göktürk dönemi kültür ve sanat anlayışı il ilgili en somut örnekleri yapılan arkeolojik kazılar neticesinde elde ettiğimiz bulgulardan edinmekteyiz. Nitekim bu kazılarda ortaya çıkan sonuçlara göre bozkır kültürün etkisi sanat anlayışında hâkim olarak gözükmektedir. Nitekim özellikle günlük hayatta kullandıkları eşyalardaki süslemeler, sahip oldukalrı sanat anlayışları bakımından bize ip uçları vermektedir. Kemer tokası, hançer kabzası, at koşumu, işlenmiş süslü deriler vb. ürünler bozkır Türk sanat anlayışının bir ifadeleridir.

Ölülerine verdikleri değer ve “Atalar Kültü” gibi kültür formları neticesinde şekillenen balbal adlı mezar taşları ve muhtelif heykellerde bozkır Türk topluluklarının sanat anlayışları hususunda önemli kanıtlar sunmaktadır. Dokumacılık sanayinin gelişmiş olması ve günlük yaşamlarını ikame ettirdikleri çadırların süslü bezemelere sahip olması Türk topluluklarının günlük yaşamlarında sanatla iç içe olduğunu bize göstermektedir. Sanat bu topluluklar için yaşamlarının bir parçasıdır.

Giyim ve Kuşam
Dericiliğin Hun ve Göktürkler döneminde varlığına ve önemine daha önce değinmiştik. Bu sebeple bozkır topluluklarında giyim kuşam denildiğinde hayvanlardan elde edilen yün ve derilerden işlenerek yapılan kıyafetler önemli bir yere sahiptir. İç içe giyilen gömlekler, çoraplar, bot çizmeler, başlıklar önemli kıyafetleridir. Özellikle bozkır hayatının çetinliğinin getirdiği zorluklar ile iklim özellikleri giyim ve kuşam üzerinde belirleyici olmuştur. Hun ve Göktürk topluluklarının kıyafetleri de bu minval üzere şekillenmiştir.

Dini İnanışlar
İslamiyet öncesi Türk inanışları hususunda özellikle de Hun ve Göktürkler dönemi Türk inançları hakkında belirli bir özgünlükten bahsetmek mümkün değildir. Özellikle bozkır hayatını etkisi, komşu devlet ile yapılan ticari ilişkiler ve kültürel alışverişler sebebi ile Türk inançları çeşitlilik arz eden bir inanç sistemi olmuştur. Birçok farklı inanıştan esintiler taşıyan, zengin bir dini algı ve yaaşyış söz konusudur.

En yüce varlık olarak “Tengri” kabul edilmektedir. Tengri dışında daha alt aracı tanrılar ile iyi ve kötü ruh inanışları söz konusu olmuştur. Bunların dışında da bozkır toplumlarının sözlü gelenek ve tahayyülleri ile varlık alanı bulan mitolojik unsurlarda bu inançlar hususunda belirleyici etkenlerdendir. Hun ve Göktürk halk inanışlarında semavi dinlerde olduğu gibi, ahiret inancı yani cennet ve cehennem kavramının varlığı ve karşılık bulduğu dabilinmektedir.

Devlet, Dil ve Toplumsal Yaşam
Hun ve Göktürk toplumsal yaşamına bakıldığı zaman devlet ve devlet teşkilatı başta olmak üzere toplum yapısının bozkırın özellikleri çerçevesinde şekillendiği göze çarpmaktadır. Bozkır kültür ve devlet anlayışının hâkimiyeti gündelik yaşam dâhil olmak üzere devlet yapılanmasında da kendisini göstermektedir.
Toplumsal hayatta boylar şeklinde bir örgütlenme iki devlet döneminde de karşımıza çıkmaktadır. Her boyun belirli bir gücü ve boy beyi vardır. Bunlar hakana bağlıdırlar. Aynı zamanda hanedanın varlığı bilinmekte ve hanedanın hâkimiyeti her alanda kendisini hissettirmektedir.

Aile hayatı oldukça önemli bir yere sahipti. Aileye üst düzey önem atfedilir ve güçlü aile ilişkilerinin kurulmasına değer verilirdi. Evlilik hayatında tek eşlilik söz konusu idi. Fakat hükümdar gerek sosyal gerekse siyasi sebeplerden çok eşli olabilirdi. Yeme içme, zor şartların hâkim olduğu bozkır ikliminde oldukça önemli bir yer tutmaktadır. Özellikle kısmen tarım ve ekseriyetle de hayvancılıkla geçinen Hun ve Göktürk toplumları tarımdan elde ettiği hububatları ve hayvandan elde ettikleri et ve süt ürünlerinden beslenmede faydalanmaktaydı.

Dil konusuna gelince ise Hun ve Göktürk dönemlerinde konuşma bakımından devamlılık arz eden sözcüklerin varlığı bilinmektedir fakat Hun dönemine ait yazılı herhangi bir materyal bulunamamıştır. Fakat Göktürk’ler de başta Orhun Yazıtları olmak üzere dil konusunda zengin bir kaynağa sahibiz. Özellikle Orhun/Göktürk alfabesi ve dikilmiş olan yazıtların biçimsel özellikleri bize gelişmiş bir dil ve ifade biçimi olduğunu göstermektedir. Genel hatları ile Hun ve Göktürk dönemi sosyal ve ekonomik hayatını aktardığımız yazımızın amacı bu devletlerin dönemleri ve yaşayışları hakkında okuyucunun zihninde muhtasar bir tarih bilgisi oluşturmaktır.

İslamiyet öncesi Türk tarihi, özellikle de Hun ve Göktürk dönemleri gerek hâkimiyet tesis ettikleri coğrafya, gerekse de kronolojik zaman yakınlıkları ile aynı boy ve millet tarafından kurulmuş olmaları gibi nedenler göz önüne alındığında sosyal ve ekonomik unsurlar bakımından benzerlik tesis etmektedir. Siyasi ilişkiler ve iklim özellikleri nedeni ile zaman içerisinde farklı sosyal ve ekonomik durumlar söz konusu olmuş olsa da çoğunlukla asıl karakterlerini muhafaza etmişlerdir. Sonuç olarak Türk tarihinin sürekliliğinin ve gelenek devamlılığının bir kanıtı olarak, Hun ve Göktürklerin sosyal ve ekonomik varlıkları önemli bir örneklik teşkil etmektedir.

İnsan başta olmak üzere canlı ve cansız her varlık yaşadığı dönemin gerçek birer tanığıdır. Özellikle de toplumların kendi benliklerinin ve manevi duyuşlarının birer örneğini teşkil eden her türlü maddi yapılar tarihin tanıkları içerisinde incelenebilecek somut ve kalıcı örnekler olagelmiştir. Her ne kadar dilleri olmasa ve konuşmasalar da yıllarca üzerindeki taşıdıkları izlerden onların tarihe olan tanıklıkları okunabilir ve anlaşılabilir. Bununla beraber savaşlar tarihi olarak da isimlendirebileceğimiz ve okuyabileceğimiz dünya tarihi boyunca meydana gelen savaşlar neticesinde tıpkı canlı varlıkların hayatlarının nihayete ermesi gibi birçok tarihi yapıtların da yıkıldığı, harap olduğu veya savaşın izlerini üzerinde taşıyarak ayakta kalmaya çalıştığı ve direndiği görülür.

Türk-İslam medeniyetinin eşsiz birer yapıları olan camiler, mescidler, han ve kervansaraylar ve medreseler bu neviden tarihe tanıklık eden en önemli eserlerimizden kabul edilebilir. Özellikle tarihimizin son 200 yıllık seyri içerisinde menfi sonuçlanan birçok savaşa girmiş, ülke toprakları pervasızca işgal edilmiş bir millet olmamız sebebi ile bizimde tarihe tanıklık eden, yıkılmış veya aldığı derin yaraların izlerini vücudunda taşıyan ve gazilik payesi ile şereflenen tarihi eserlerimiz olmuştur.
Bilhassa dinimizin ve toplumsal birliğimizin en önemli yapıtaşlarını oluşturan, birlik ve beraberliğimizi temsil eden camilerimizin bu hususta özellikle üzerinde durulması gerekmektedir. Dikkatli bir şekilde tahlil edecek olursak “cami” sözcüğü Arap dilinde toplayan, bir araya getiren anlamlarına gelir. Kelimenin bu anlamı onun maddi varlığına ve işlevine yansır ve cami birlik sembolü olur. Türk-İslam medeniyetinde camiler ferah ve refah zamanlarında sosyal hayatımızın en önemli dinamiklerini oluşturan, özellikle de ibadethane, eğitim ve sağlık hizmetleri için kullanılmasının dışında muhtelif savaş ve siyasi mücadeleler zamanında da aynı önemini korumuştur. Kutsal mâbedlerimiz olan camilerimizin özellikle de savaş dönemlerinde halkın örgütlendiği, askerlerin ihtiyaçları için kullandığı ve bazen de cephanelik olarak kullanıldığı bilinmektedir. Bu sebeple camiler her yönü ile tarihin mükemmel tanıklarıdırlar. Savaş ve işgal durumunda bu denli aktif kullanılan cami ve mescidlerimizin birçoğu maalesef düşman eli ile yıkılmış, talan edilmiştir. Yıkılmayıp bütün varlığı ile kıyıma direnen cami ve mescidlerimiz ise “gazi” ünvanını almış ve taşıdığı deruni izler ile yaşamaya çalışmıştır.

Balkanların fethi sonrası o bölgenin Türkleşmesini ve İslamlaşmasını sağlayan ve oraya Türk-İslam mührü olarak inşa edilen cami ve mescdilerimiz Balkan topraklarında meydana gelen birçok çete baskınları ve eşkıya faaliyetleri ile Balkan Savaşları neticesinde yıkılmış ve tahrip olmuştur. Tarihi eserlerimize yapılan bu pervasızca saldırı tamamen o topraklarda Türk ve Müslman varlığına dair yaşayan ne varsa ortadan kaldırmaya ve katletmeye yönelik gayri insâni düşüncelerin ürünü olmuştur.

Nitekim Edirne’de Osmanlı-Rus savaşı süresince birçok camii tahrip edilmiş özellikle Yıldırım Bayezid Cami Ruslar tarafından erzak deposu olarak kullanılmıştır. Keza Şahmelek Camii’nin minaresi Bakan savaşlarında yıkılmış ve yeniden yaptırılmıştır. Balkan topraklarının Osmanlı’dan ayrılması sonrasında bu topraklar üzerinde Müslüman halka ait ne varsa ortadan kaldırılarak o topraklar üzerinde yüzyıllarca inşa ettiğimiz medeniyet unsurları, Türk ve Müslüman ruhu silinerek yok sayılmıştır. Atina’nın merkezinde bulunan Mustafa Voyvoda Cami, el sanatları müzesine dönüştürülmüştür. Girit Adası’nda bulunan Hünkar Cami kiliseye çevrilmiş ve adı Aziz Nikola Kilisesi olarak değiştirilmiştir. Yunanlılar tarafından işgal edilmeden önce Müslümanlar tarafından inşa edilmiş olan 76 cami ve mescit, 9 medrese, 35 okul, 11 tekke, 5 imaret, 27 han, 28 hamam ve diğer sanat eserleri dâhil 89 abideye sahip bulunan Girit’te bugün sadece birkaç tanesi ayakta kalmıştır. Rodos Adası’nda da mevcut bulunan camii pastaneye çevrilmiş, birçok cami ve mescit harap halde kaderine terk edilmiştir.

Enderun camii konser salonuna çevrilmiş, Kadı camii kilise olarak hizmet vermektedir. İfade ettiklerimiz dışında Balkan coğrafyasının muhtelif yerlerinde de yüzlerce Türk-İslam eserleri yıkılmış ve tahrip edilmiş, sağlam olanları ise uygunsuz işler için kullanılması amaçlanmıştır Anadolu’ya geldiğimizde ise durum Balkanlardan çok da farklı gözükmemektedir. Bilhassa Milli Mücadele döneminde de Yunan işgali süresince Batı Anadolu’da bulunan birçok cami ve mescidimiz yıkılmış ve harap hale getirilmiştir. Yunanlılar girdikleri her yerde büyük bir tahribat yaratmışlar sadece halka zarar vermekle kalmamış, köyleri ve maddi yapıları yakıp yıkmışlardır. Özellikle Bilecik’te 1956 ev, 331 dükkân, 18 han, hükümet konağı, bütün fabrikalar, camiler ve türbeler tamamen yanmıştır. Bilecik dışında, İzmir, Kütahya, Balıkesir, Eskişehir, Bursa gibi muhtelif şehirlerimizde de bulunan birçok Türk-İslam eserleri özellikle de cami ve mescidler yıkılmış ve tahrip edilmiştir. Günümüze ulaşanlar ise halen daha o facia döneminin izlerini taşımaktadır.

Cami ve mescidlerimizin dışında özellikle toplumumuzun mânevi önderleri olarak adlandırabileceğimiz kişilere ait türbe ve mezarlar da yakılmış ve yıkılmıştır. Özellikle medeniyetimizi inşa eden, tarihimize şan ve şeref veren şeyh, gazi, alp ve daha birçok değerli ecdadımızın kabirleri tahrip edilmiştir. Tarihe 6 ve 7 Eylül olayları olarak da geçen Rumlar ve Müslümanlar arasında yaşanan hazin olaylar süresince de Müslümanlara ait birçok tarihi eser özellikle de camiler tahrip dilmiştir. Nitekim Kıbrıs’ın fethinin sembolü olan Bayraktar Camii 1962 – 1963 yılları arasında tahrip edilmiş ve minaresi yıktırılmıştır. Kıbrıs’ın fethinde ilk bayrağı sura diken ecdadımız Bayraktar’ın sandukası ile bir de sancak bulunan türbesi bomba konularak tahrip edilmiştir.

Tüm bu yaşananlardan yaklaşık 80 yıl sonra gayri insani bu zihniyet tekrar hortlamış özellikle Bosna Savaşı’nda Müslümanlara ait birçok kutsal mekan tahrip edilmiş, top atışları ile vurulmuş ve yıkılmıştır. Nitekim aradan 20 yılı aşkın bir süre geçmiş olmasına rağmen savaşın izleri Saraybosna’da halen yaşamaktadır.
Bosna Hersek’in Banja Luka şehrindeki Ferhadiye Camisi’nin Sırp güçlerince 7 Mayıs 1993’te yıkılmasının ardından başta bu cami olmak üzere savaş boyunca Sırp ve Hırvat güçlerince yıkılan yüzlerce cami, mescit, Kur’an kursu, tekke, türbe ve farklı vakıf eserleriyle ilgili kamuoyunun bilgilendirilmesi amacı ile “Camiler Günü” adında her yıl anma töreni düzenlenmektedir. Özellikle bu günde düzenlenen programlar ile birlikte savaş yıllarında yıkılan camiler ve savaşın acıları anılıyor, tahrip edilen ve halen daha tadilat edilmemiş yapıların inşası için destek toplanıyor.

Aynı zihniyetin son temsilcileri bugün Irak’ta, Suriye’de, Afganistan’da ve İslam ümmetinin yaşadığı ve ihya ettiği her yerde maddi ve manevi bütün yapılarımıza zarar vermektedir. Özellikle Irak, Suriye ve Filistin’de Hulefa-i Raşidin, Emeviler, Abbasiler, Memlükler, ve son olarak da Selçuklu ve Osmanlılar tarafından inşa edilen birçok yapıyı tahrip etmişler ve yıkmışlardır. Yaşanan tüm bu zulümlere karşı direnen ve tahrip olan birçok tarihi eserimiz uhdesine gazi ünvanını alarak, zalimlere ve tarihe meydan okuyarak yaşamını sürdürmekte ve tarihin ibret vesikası olarak durmaktadır.

Yeryüzü, insanlık tarihinin başlangıcından itibaren insanın varoluşunu tamamladığı ve devamlılığını sağladığı kadim şehirler ile doludur. İnsanoğlu kendi yaşam serüvenini inşa ettiği şehirler ve medeniyetler ile sağlamıştır. Şehir demek medeniyet demektir. Medeniyet kurmak zor ve sancılı bir tecrübe gerektirmektedir. Bu vesile ile insanoğlu tarafından kurulan şehirler; bir milletin ruhunun, hayat tecrübesinin, maddi ve manevi kültürünün yaşadığı ve hâkim olduğu yerlerdir. Her şehrin bir ruhu vardır. Şehre hâkim olan toplulukların dini ve milli değerleri o şehri anlamlandırır ve ulvîleştirir. Kudüs’te yeryüzünde inşa edilen, değeri ve önemini asırlarca kaybetmeyen ender kadim şehirlerden birisidir. Kudüs’ü anlamlı ve önemli kılan başta İslamiyet olmak üzere semavi dinlerin ona atfettiği kutsallık ile birlikte siyasi, sosyal ve ekonomik yönleridir.

Kudüs tarihi süreçte birçok farklı dini ve etnik unsura ev sahipliği yapmış, birçok köklü kültürün barındığı ve iç içe yaşadığı bir şehir olmuştur. Sahip olduğu maddi ve manevi zenginliği nedeniyle birçok hükümdar ve devletin sahip olmak ve yönetmek istediği, bu uğurda da ciddi mücadelelere giriştiği bir şehirdir. Kadim şehir Kudüs üç büyük semavi dinin izlerini taşımaktadır. Müslümanlar için ilk kıble, Museviler için Süleyman Tapınağının merkezi, Hristiyanlar için ise dünyanın merkezi ve Mesih’in ikinci kez döneceği yer olarak kabul edilmektedir.

Tarihi süreçte iki defa yok edilmiş, 23 defa işgal edilmiş, 52 defa saldırıya uğramış ve 44 defa da ele geçirilip tekrar kurtarılmış bir şehirdir Kudüs. Müslümanlar tarafından Kudüs 638’de fethedildi. Rivayete göre Kudüs piskoposu Sophronius şehrin anahtarını sadece halifeye teslim edeceğini beyan etmiş ve bunun üzerine halife Hz. Ömer bizzat Kudüs’e gelerek şehri teslim almıştır. Tarihte “Ömer Fermanı” olarak bilinen ve inanç özgürlüğünün ile hoşgörünün emsali olan fermanı bu vesile ile burada yayınlanmıştır.

Müslüman yönetimi altında Kudüs en parlak dönemini yaşamıştır. Emevîler döneminde Muâviye b. Ebû Süfyân’ın devletin merkezini Dımaşk’a nakletmesinden sonra Kudüs’ün önemi daha da artmıştır. Şehir Müslümanlar tarafından imar edilmiş, tarihine ve şanına yaraşır şekilde bir şehir olarak tüm imkanlar ile donatılmıştır. En önemli imar faaliyeti şüphesiz Emeviler döneminde inşa edilen Kubbetü’s-sahra ve bu dönemde tekrar tamir ve inşa edilen Mescid-i Aksâ olmuştur.
Malazgirt savaşı sonrası Anadolu’da güçlenen Müslüman Türk varlığı karşısında büyük bir telaşa ve endişeye kapılan başta Roma İmparatorluğu ve Kilise tarihe Haçlı Seferleri olarak geçecek büyük bir girişimi başlatmış oldular. Bütün Avrupa uluslarının vatandaşlarından oluşan ve eşsiz imkanlar ile donatılmış tarihin görebileceği en muazzam orduları meydana getirdiler. Bu muazzam ordunun en büyük gayesi Anadolu’da Türk varlığına son vermek ve başta Kudüs olmak üzere Müslümanların elinde bulunan kendi kadim kutsal şehirlerini tekrardan ele geçirmekti.

Haçlı ordusu 15 Temmuz 1099’da Kudüs’ü ele geçirerek burada bir Latin Krallığı ve papalığa bağlı bir kilise kurdu. Haçlılar başta evlerde ve camilerde olmak üzere şehirde ne kadar kadın, erkek ve çocuk varsa öldürdüler. Mescid-i Aksâ’ya sığınmış olan halkıda kılıçtan geçirdiler. Yaşanan bu facianın görgü tanığı olan tarihçi Raimundus, mâbedlerin bulunduğu bölgeye giderken cesetlerin ve dizlerine kadar çıkan kan birikintilerinin içinden geçmek zorunda kaldığını ifade etmiştir. Katliamda ölenlerin sayısı tam olarak bilinmemekle birlikte dönemin kaynaklarında Müslüman ve Musevilerin nüfusunun hemen hepsinin kılıçtan geçirildiği belirtilmektedir. Latin Krallığının egemenliği Kudüs’ün en karanlık dönemlerinden birini teşkil etmiştir.

Müslümanlar şehre tekrar sahip olmak için birçok askeri harekât düzenlediler ve kuşatmalarda bulundular. Müslümanlar ve Krallık Ordusu arasından birçok kez münferit çatışmalar yaşanmaktaydı. Son olarak Krallık Ordusunu bağlı bulunan askerlerin Müslüman kervanına saldırması sonucunda sabrı taşan Selâhaddin, 4 Temmuz 1187’de Hittîn mevkiinde yapılan savaşta Kudüs krallık ordusunu yok etti ve Kudüs üzerine yürüdü.
Bu sefer sırasında Selâhaddîn-i Eyyûbî’nin Kudüs’ün tarihi ve dini önemini aksettiren şu sözleri tarihe geçmiştir:
“Kudüs’ün, Allah’ın kutsal saydığı beldelerden biri olduğuna büyük bir inancım vardır. Sizin de kutsallığına inandığınız bu beldeyi muhasara etmek ve savaşın gerektirdiği yollarla şehre hücum etmek ve girmek istemiyorum.”

Eyyübi yönetimi altında Kudüs’te huzur ve refah hâkim oldu. Şehir eski günlerindeki gibi sosyal, siyasi ve ekonomik dirliğe tekrar ulaştı. Böylelikle şehir yaklaşık 145 yıl sonra tekrar Müslümanların eline geçmiş oldu. İlerleyen yıllarda Suriye topraklarında hüküm süren bir diğer Türk devleti olan Memlüklüler ile Eyyübiler arasında şehir birkaç kez el değiştirse de son olarak Abbâsî Halifesi Müsta‘sım-Billâh’ın aracılığıyla Suriye’deki Eyyûbîler ve Memlükler arasında yapılan barış antlaşması ile Kudüs Memlükler’e bırakıldı. Memlüklüler’in Kudüs siyaseti de daha önceki Müslüman devletlerin izlediği politikalara benzer bir seyir izlemiştir. Memlüklülerde Türk-İslam mührünü Şehre vurmuşlar, şehrin imarı ve ihyası için gereken tüm donanımı sağlamışlardır.

XVI. asra gelindiğinde en parlak dönemini yaşayan Osmanlı devleti ve onun meşhur hükümdarı Yavuz Sultan Selim Mısır seferine çıkmış ve Mercidâbık’ta Memlükler’e karşı zafer kazanmasının akabinde Kudüs Osmanlı Türkler’inin eline geçmiş oldu. Kudüs yaklaşık 4 asır Osmanlı yönetiminde kaldı ve Osmanoğulları da Kudüs’e tarihi önemine binaen gereken desteği ve önemi verdiler. XX. asra gelindiğinde ise Birinci Dünya Savaşı’nın menfi sonuçlanması ve Osmanlı Devlet’inin inkıraza uğraması sonucunda Kudüs’te “Manda Yönetimi” hâkim oldu. Yahudi nüfusunun bu bölgeye ve şehre göçü hızlanmış ve ardından ilan edilen Balfour Deklarasyonu ile de Yahudi siyasi varlığı İngiltere tarafından bu bölgede desteklenmiş oldu.

Bu tarihten itibaren Kudüs günümüze kadar devam edecek olan sorunların yaşandığı karanlık bir şehir hüviyeti kazandı. Müslüman nüfus göç ettirilmeye zorlanmış, Müslüman ibadethaneleri zarar görmüş ve İsrail’in ardı arkası kesilmeyen zulümleri Kudüs’ü acı bir vatana dönüştürmüştür. Kudüs başta Müslümanlar olmak üzere Müslüman yönetimi altında yaşanmış olan tarihteki parlak ve refahı yüksek günlerini tekrardan beklemektedir.

İnsanlık tarihi boyunca birçok devlet ve toplum başta kendi varoluşları olmak üzere tarihe ad verecek birçok başarılara imza atmışlardır. Muhtelif topluluklar kendi milli vasıflarını tarihi tecrübede elde ettileri kazanımları ile sağlamışlardır. Tarih boyunca yaptıkları onlara ad ve karakter vermiş, onlar da tarihe ad kazandırmışlardır.

Türkler, bahsini ettiğimiz bu minval üzere tarihleri boyunca ad ve karakter almış, başta kendi tarihleri olmak üzere dünya tarihine ad vermiş bir millet olmuştur. Onların bu vasıfları kendi hayat tecrübeleri sonucunda ürettikleri medeniyet unsurları ve insanlık tarihine doğrudan etkileri ile şekillenmiştir. Türk boylarının İslamiyet’i kabulü ve onu bir hayat gayesi olarak benimseleri ile birlikte tarih artık Türkler eli ile yazılmaya başlanmıştır. Hz. Peygamber ve Kur’an’ın idealize ettiği mü’min insan tipi, Türkler eliyle “gazi” ve “alp” olarak biçimlenmiştir. Kazanılan bu ruh Türkleri tarihin en önemli aktörü kılmış ve dünya tarihine yön verecek kudreti onlara bahşetmiştir. Selçuklu devleti Abbasi halifeliğini, Şii Büveyhoğulları ve Fatımî tehlikesinden kurtarmış; Abbasi halifesinin siyasi ve dini gücünü arkasına alarak İslam dinin sancaktarlığını yapacak misyonu elde etmişti.

Bu ruh ile mayalanan millet, binlerce yıllık tarihine büyük devletler, zaferler ve isimler kazandırmıştır. Bunlardan en dikkat çekici olanı tarihimize “Zafer Ayı” olarak geçen Ağutos ayı içerisinde elde edilen önemli başarılardır. Türk milletinin tarih sahnesinde elde ettiği başarıları, kırılma ve dönüm noktası olarak kabul edeceğimiz dönemlerdeki mücadeleleri ilahi bir kader gibi zafer ayı olarak ad alan Ağustos ayında yazılmıştır.

Türkler, Ağustos ayı içerisinde başta 1071 Malazgirt Zaferi olmak üzere, 1473 Otlukbeli Zaferi, 1514 Çaldıran Zaferi, 1516 Mercidabık Zaferi, 1521 Belgrad’ın Fethi, 1526 Mohaç Zaferi, 1571 Kıbrıs’ın Fethi ve 1922 Büyük Taarruz zaferlerini elde etmiş ve hak edilmiş bir isim olarak Ağutos ayına “Zafer Ayı” ismini kazandırmıştır.
Tarihimize şan veren bu zaferlerin hemen hepsi siyasi, sosyal ve ekonomik önemleri bakımından mühim ve değerlidir. Fakat tarihte sebep ve sonuçları bakımından şüphesiz en önemli iki zaferimiz 1071 Malazgirt ve 30 Ağutos Büyük Taaruz’dur.

Bilhassa Malzagirt Zaferi, Andolu’nun Müslüman Türklere yurt kılınması açışından oldukça önemlidir. Bizans tahtına yeni geçen hükümdar Romanos Diogenes, tahtını büyük bir zaferle taçlandırmak ve Anadolu’da Türk akınları nedeni ile sarsılan Bizans otoritesini yeniden tesis etmek için büyük bir sefer hazırlığına girişti. Bizans ordusu, kaynakların belirttiği rakamlara göre yaklaşık olarak 200-300 bin kişilik bir mevcuda sahipti. Bu ordu Peçenek, Uz, Kıpçak ve Hazar Türkleri ile İslav, Alman, Bulgar, Frank, Ermeni ve Gürcüler’den oluturulmuş ve en iyi silahlar ile donatılmıştı.

Bizans ordusu harekete geçtiği zaman Selçuklu ordusu ve Sultan Alparslan, Mısır seferinde ve Halep kuşatmasındaydı. Hükümdar Romanos Diogenes’in büyük bir ordu ile Malazgirt ovasına doğru ilerlediği haberini alan Sultan Alparslan, Mısır seferini yarıda keserek Bizans ordusunun üzerine yürüdü. Abbâsî Halifesi Kāim-Biemrillâh da o sıralarda bütün İslâm dünyasının yakından ilgilendiği Malazgirt Muharebesi’nin Alparslan tarafından kazanılması hususunda bir dua metni hazırlatarak cuma namazında bütün İslâm ülkelerindeki minberlerden okutulmasını emretti.

Buharalı Ebû Nasr Muhammed’in ‘bütün müslümanların İslâm’ın zaferi için dua ettikleri cuma günü öğle vaktinde düşmana saldırması’ tavsiyesine uyan Sultan Alparslan, ordusuyla birlikte cuma namazını kıldıktan sonra “Ölürsem kefenim olsun” dediği beyaz bir elbiseyle askerin karşısına çıktı. Malazgirt Ovası, Rahve mevkine meydana gelen savaşı sayıca az olmasına rağmen Türk ordusu büyük bir zafer ile kazandı. Bizans hükümdarı esir olarak alındı.
Malazgirt zaferi, Selçuklu ve Oğuz Türklerinin İslamiyet ile müşerref olduktan sonra İslamiyet ve Türk milleti adına Bizans’a karşı kazandıkları en önemli savaştır. Bu savaşı mühim kılan en büyük özellik Anadolu’da hâkim bulunan Bizans’ın siyasi gücünün ve otoritesinin kırılması ile Anadolu’ya peyderpey gaza ve cihad faaliyetleri yürüten Türk topluluklarının Anadolu’yu artık tamamen yurt kılabilmesidir. Nitekim 1071 Malazgirt Savaşından sadece 4 sene sonra 1075 yılında Bizans’ın başkenti İstanbul’un hemen yakınında bulunan İznik’te Türkiye Selçuklu Devleti kuruldu.

Anadolu’nun kapıları bu savaş sonucunda artık tamamen Türk boylarına açılmış, Türk milleti Anadolu’da kendi medeniyetini inşa edecek ve asla bu topraklardan kimsenin söküp atamayacağı varoluşunu yaratmaya başlayacaktır. Anadolu artık Müslüman Türkler eliyle imar edilecek, köyler ve şehirler kurulacak, medreseler, tekke ve zaviyeler, imâretler inşa edilecektir. Anadolu’da birçok ünlü devlet adamı, bilim adamı ve düşünür yeşermeye başlayacaktır. Bu ruh ve gaye ile Anadolu topraklarında tarihe geçecek başta iki büyük Türk devleti olan Selçuklular ve Osmanlılar olmak üzere birçok türk devleti tesis edilecekti.
Tabiri caiz ise İstanbul’un Fethi Malazgirt ile başlanmıştır denilebilir. Özellikle Malazgirt hezimeti sonrası Bizans siyasi çözülmeye başlamış, devlet gelenekleri inkiraza duçar olmuş ve 1453 yılındaki İstanbul’un fethine kadar Bizans zayıflamış bir devlet olarak hayatını sürdürmüştür.

Müslüman Türk yurdu kılınan Anadolu üzerine Avrupa’nın var gücü ile donattığı ordulardan müteşekkil Haçlı seferleri düzenlenmiş fakat 1071’de Malazgirt’te vurulan Müslüman Türk mührü bu topraklardan asla silinememiştir. Türk varlığını Anadolu’dan yok etmek için sayısız mücadelelere girişen Haçlı düşüncesi en son ve en büyük girişimine Türk topraklarının muhtelif yerlerine açtığı cepheler ile ve Batı Anadolu’dan işgal ile başlatamıştır. Milli şair ve tarihçilerimizin “yedi düvel” olarak nitelendirdiği bu büyük haçlı ordusu başladığı işgal girişimini başkent Ankara önlerine kadar ilerletmiş ve varlığımızı en derin şekilde tehdit etmişti. Bu topraklarda ki yaşam hakkımız gasb edilmek istenmiş ve mevcudiyetimiz tarih sahnesinden silinmek arzusu duyulmuştu.

Kendisine bu topraklarda yaşam hakkı tanımak istenmediği şurunu idrâk eden Anadolu insanı bütün varlığını ortaya koyarak, kadim ruhunu ihya ederek Milli Mücadele’yi başlatmıştır. Kadın ve Erkek, yaşlı, genç ve çocuk demeden bütün bireyleri ve imanı ile Milli Mücadele’yi omuzlamış, tarihte eşi ve benzeri görülmeyen büyük bir kahramanlık destanı yazmıştır. Büyük şairimiz Namık Kemal’in “fıtrat değişir sanma bu kan yine o kandır” beyitinde ifade ettiği gibi bu yüce millet tarihinde ki büyük başarılarına imza atan ruhunun, kanının ve imanının değişmediğini bütün dünya’ya göstermiştir. Asırlardır kanı ile suladığı, medeniyetini inşa ve ihya ettiği bu toprakları var gücü ile savunmak ve düşman işgalini sonuçlandırmak için 30 Ağustos 1922 tarihinde Büyük Taâruzu’u başlatmıştır.

Topyekun bir milletin canı, malı ve olanca imanı ile başalttığı bu mücadele ve taaruz zaferle neticelenmiş, Haçlı ordusunun tarihteki en büyük işgal girişimi Müslüman Türk varlığının nihai zaferi ile neticelenmiştir. Tarih bir kez daha tekerrür etmiş, bu kadim millet tarihinde bir kez daha Ağusots ayında büyük bir zafere imza atmıştır. Ağustos ayı bir kez daha kendisine hak edilmiş olarak verilen Zafer Ayı ünvanını büyük bir başarı daha ilave etmiştir. Tekrar tarih sayfalarına ve bütün dünya insanlarının hafızasına Müslüman Türkler’in zafer ayı olarak geçmiştir.

Tarihi yazan ve yaşayan her ne kadar insanoğlu olsa da tıpkı beşer hafızası gibi tarihe tanıklık eden eşyalarında bir hafızası, tarihî şuuru vardır. Bu minval üzere değerlendirildiğinde toplumların tarihilerinde sahip oldukları eşyalar kıymetli hazineler hükmündedir. İnsanlar değer verdiği ve sevdiği kişilerin hatırlarını her zaman yaşatmak ve korumak isterler. Özellikle de toplumların nezdinde önemli bir yere sahip olan peygamberler, devlet lideri ve kahramanlar gibi tarihi kişiliklerin şahsi eşyaları birer hatıra olarak halk tarafından saygı ve hassasiyetle korunmuştur.

Türk-İslam tarihinde de başta Allah Resulünün şahsi eşyaları olmak üzere, İslam ve Türk tarihi için öneme haiz olan eşyalar büyük bir gayret ve hassasiyetle korunmuştur. Bilhassa Haçlı Seferleri, Moğol Tahakküm ve Mezalimi gibi önemli tarihi dönüm ve kıyım dönemlerinde dâhi Müslümanlar kendilerine emanet olarak gördükleri bu mukaddes değerleri canları pahasına korumuşlardır.

Özellikle de bu mukaddes emanetlerin korunması hususunda Müslüman devletler mukaddes eşyaları kendilerinden önceki devletlerden emanet almış ve sonraki yüzyıllara taşımışlardır. Nitekim kutsal emanetler Emevi, Abbasi ve ardından Memlüklere geçmiş ve Memlüklerden de Yavuz Sultan Selim’in Mısır seferi vesilesi ile Osmanlı’ya intikal etmiştir.

Ünlü seyahatnâme yazarımız Evliya Çelebi’nin belirttiğine göre: “Üzerinde aslan tasviri ve kûfî hatla “nasrun minellah” yazısı olan kırmızı bir sancak, mücevher kakmalı bir kutu içinde Hz. Peygamber’in Uhud Gazvesi’nde kırılan dişi (dendân-ı saâdet), bir tutam lihye-i saâdet (sakal-ı şerif), sürmedan ve mili, hurma lifinden örülerek içi ziftle sıvanmış bir adet abdest ibriği, sanavber ağacından bir tesbih, bir kıta şimşirden nalın, bir asâ, pâpûş-ı şerif, iki kıta hırka-i şerif, hurma lifi, sarıya mâil beyaz pamuklu ince dokuma bir hil‘at, bir kara kılıç, bir deve yünü kuşak, bir deve yünü ridâ, bir deve yünü destâr-ı şerif ve beyaz sûzenî arakıyye” gibi eşyalar Osmanlıya geçmiştir. Bu eşyalar altın simli bohçalara sarılmış, katkat örtülmüş ve üzerlerine “Hâzâ muhallefâtü Resûlillah” yazılmıştı.

Ünlü seyyahımız, Yavuz Sultan Selim’in bu eşyaları yüzüne ve gözüne sürerek, “Şefaat yâ Resûlellah” diyerek mühürlettiğini ifâde etmiştir. Bu emanetler gemilere yüklenerek Osmanlı başşehri İstanbul’a gönderilmiştir. İlerleyen süreçte Mekke ve Medine’de bulunan birtakım diğer kutsal emanetler de belirli aralıklar ile İstanbul’a gönderilmiştir.

Mukaddes emanetlerin bir kısmı ilk zamanlar Hazîne-i Hümâyun’da muhafaza edilirken II. Mahmud döneminde (1808-1839) Has Oda Kasrı’na alınmıştır. Topkapı Sarayı içerisinde Has Oda’ya dâhil bir birim olarak Mukaddes Emanetler Dairesi oluşturulmuş ve getirilen kutsal emanetler burada korunmuştur. Günümüzdeki teknolojik gelişmelere bağlı olarak gelişen ışık, sıcakık ve oksijen seviyesi gibi teknik bilgiler eşyaları en uygun vaziyette koruma imkanı sağlasa da o dönem için böyle bir teknik bilgi olmadığı için Osmanlılar da geleneksel usuller ile mukaddes emanetlerin en hassas şekilde korunması için ne gerekiyorsa yerine getirmişlerdir.
Başta Osmanlı Sultanları olmak üzere devlet ricali tarafından önemli törenlerde mukaddes emanetler ziyaret edilmiş ve gereken hürmet gösterilmiştir. Ayrıca mukaddes emanetlerin Osmanlı Devleti’nin bünyesinde bulunması başta sultanın halife unvanının tescilini, devletin ise meşruiyetine sağlamıştır. Osmanlı Devleti’nin İslam aleminin lideri olmasının en büyük göstergelerinden biri kabul edilmiştir.

Topkapı Sarayı’na getirilen ve hâlen burada önemle korunan en değerli başlıca eşyalar şunlardır: “Hırka-i saâdet, Sancak-ı şerif, Hz. Osman’ın Mushafı, Dendân-ı saâdet(Resûl-i Ekrem’in Uhud Gazvesi’nde kırılan dişinin parçasıdır), Sakal-ı şerifler, Kavs-i saâdet, Kadem-i şerifler, Na‘leyn-i saâdet (Hz. Peygamber’e nisbet edilen ayakkabılardır), Mühr-i saâdet, Hz. Fâtıma’nın gömleği, Hz. Hüseyin’in gömleği, Hz. Mûsâ’nın asâsı, Hz. Yûsuf’un sarığı, Kâbe’nin kilit ve anahtarları, Tövbe kapısı kanadı, âbe olukları, Hz. Ebû Bekir’in, Hz. Fâtıma’nın ve Hz. Ömer’in kabir örtüleri”

Bu eşyaların dışında Hicaz Bölgesinde, Kutsal topraklarda kalan diğer birtakım eşyalarda özellikle I. Dünya Savaşı sırasında İngilizler tarafından Mekke ve Medine’nin işgali neticesinde Medine Müdafii Fahrettin Paşa tarafından İngilizlere bırakılmamak için İstanbul’a getirilmiştir.

Bu dönemde Medine’de bulunan Naci Kaşif Kıcıman’ın anlattıklarına göre, Hz. Muhammed’in türbesi Ravza-i Mutahhara’da bulunan bu değerli hazine, sorumlu kişiler tarafından kütük kayıtlarına uygun şekilde sayılmış, paketlenmiş ve sandıklara yerleştirilmiştir. Yaklaşık 2 bin askerden oluşan bir bölük askerin muhafaza ve himayesinde 14 Mayıs 1917’de Medine’den yola çıkan tren, 27 Mayıs 1917 günü İstanbul’a sağ salim ulaşır. Kutsal Emanetlerin İstanbul’da olması devletimiz ve milletimiz için en büyük şeref ve gurur kaynağıdır. Özellikle başta Mübarek Ramazan ayı olmak üzere yerli ve yabancı milyonlarca kişi tarafından bu emanetler ziyaret edilmekte, değeri, ruhu ve tarihi şahitliği hissedilmekte ve insanlar tarafından büyük bir hürmetle karşılanmaktadır.

Türk tarihine ve devlet felsefesine baktığımız zaman binlerce yıllık tarihi birikimden ve tecrübeden beslenen, birçok farklı kültürün ve inanç sisteminin değerlerini içselleştiren bir sistem karşımıza çıkar. Devlet felsefesi hususunda Türk tarihinin kadim dönemlerinden itibaren, günümüze ulaşıncaya kadar, tarihi bir devamlılık içerisinde, asla erozyona uğramadan, gelenek ve değer terk edilmeden devam eden bir çizgi söz konusu olmuştur. Kadim Türk devletleri ve halklarının inşa ettiği devlet felsefesi birikimi, modern döneme kadar asla terk edilmeden, yeni birikimlerden de beslenerek bir devmalılık arz etmiştir.

İslamiyet öncesi dönemde sahip olunan devlet tecrübesi, İslamiyet ile tanışma ve müşerref olmanın sonrasında başta Kur’an olmak üzere İslamî telakki ve usullerle iç içe geçmiştir. Bu yeni kaynak, başta devlet felsefe geleneğimizi inkiraza uğratmadan ve yok saymadan beslemiş ve geliştirmiştir.

Türk devletlerinin felsefî ve siyasî sistemindeki ilerleme sadece İslam devlet anlayışı ile beslenmemiş, bunun dışında da Türk topluluklarının gittiği yeni bölgelerin devlet ve toplum anlayışlarıyla da şekillenmiştir. Özellikle İran coğrafyası köklü bir medeniyete ev sahipliği yapmış binlerce yıllık devlet geleneğinin hâkim olduğu topraklar olarak Türk ve İslam devlet geleneğini etkilemiştir. Bunun dışında İslami keşifler ile Hind, Mısır ve Bizans devlet gelenekleri de tanınmıştır. Tüm bu gelenklerin sahip olduğu birikim ile kadim tarihi tecrübe ve değerler Türk ve İslam devlet geleneğinin kendine özgün bir tarzda yenilenmesine imkan tanımıştır.
Türk ve İslam düşünürleri de devlet felsefî geleneği ile ilgili kendi dönemlerinde nitelikli eserler kaleme almışlar ve devlet felsefe geleneğine yeni ufuklar kazandırmışlardır. Özellikle erken dönem devlet felsefesi klasiklerinden kabul edilen Yusuf Has Hacib’in Kutdgu Bilig adlı eseri, Beydaba’nın Kelile ve Dimne adlı eseri, Maverdi’nin Ahkamu’s-Sultaniyye adlı eseri ve Farabi’nin Medinetü’l Fazıla adlı eseri ile İbn Haldun’un Devleti ve Nizamülmülk’ün Siyasetname adlı eserleri devlet geleneğimizi şekillendiren önemli klasiklerimizin başında gelmektedir.

Tecrübe edilen ve Türk – İslam filozoflarının düşünceleri ile inşa edilen bu birikim zirve noktasını Osmanoğulları döneminde bulmuştur. Öyle ki Osmanlılar sahip olduğu devlet geleneğinde ve uyguladıkları mevcut siyasal sistemlerinde bütün bu birikimi kullanmışlardır. Kendilerine has “Türkokrasi” denilen nev-i şahsına münhasır bir devlet sistemi inşa etmişlerdir.

Buraya kadar verdiğim bilgiler yazımıza giriş mahiyetinde birer özet olarak kabul edilmelidir. Türk ve İslam devlet sistemi ile Osmanlıların devlet yapısı başlı başına incelenmesi ve üzerinde çok derin akademik çalışmaların yapılması gereken mevzulardır. Bizim yazımızın konusu Osmanlı devlet sistemi içerisinde önemli bir yeri olan Daire-i Adliye yâni Adalet Dairesi’dir.

Adalet, Türk ve İslam devlet geleneğinin kilit kavramlarından birisidir. Özellikle Kur’an kelamı dâhil olmak üzere Hz. Peygamber’in devlet adamlığı örneğinde de en önemli husus adalettir. Arapça “adl” kökünden gelen kelime mana itibarı ile bir şeyi yerli yerine koyma ve hak sahibine hakkını verme anlamlarını taşımaktadır. Tarihi süreçte bu kelime hükümdar ve devlet ile özdeşleşmiştir. Hükümdar adaletin sağlayıcısı, temsilcisi ve koruyup gözetecisi olarak kabul edilmiştir.
Daire kavramı ise İslam geleneğinde süreklilik arz eden, devamlılığı olan bir felsefeyi ifade etmektedir. Adalet kavramı da bu yönü ile devlet sistemi içerisinde tekrar edilmesi elzem olan ve devamlılığı gereken bir düşünceyi ifade etmektedir.

Adalet Dairesi’nin kökleri Helenistik döneme ve Sasani devlet geleneklerine kadar gitmektedir. Bu felsefe İslam ve Türk devlet geleneği ile harmanlanmış, gelişmiş ve Osmanlılara kadar büyük bir birikim oluşturmuştur. Bu düşüncenin izlerini Yusuf Has Hacib’den, Nizamülmülk’e ve İbn Haldun’a kadar birçok önemli düşünürlerimizin eserlerinde görmek mümkündür.

Adalet Dairesi, Osmanlı uleması tarafında da incelenen, üzerine düşünülen ve tartışılan bir mesele olmuştur. Osmanlı alimleri bu kavram üzerinden bürokrasinin ve hükümdarlığın eksikleri üzerinde durmuş. Bu kavram ile devlet adamlarına gerekli uyarıları yapmışlardır. Osmanlı döneminde Daire-i Adliye kavramı üzerinde derinlikli düşünen ve tartışan en önemli isimlerden birisi de hiç şüphesiz Kınalızade Ali Efendi’dir. Kaleme aldığı Ahlak-ı Alai adlı eseriyle bu konuda ufuk açmıştır.
Kınalızade Ali Efendi Adalet Dairesi’ni sekiz madde de belirlemiş ve devlet felsefesini bunu üzerine kurmuştur. Kınalızâde’nin belirlediği Adalet Dairesi ilkeleri şu şekildedir:

1. Adldir mucib-i salâh-ı cihan – Dünyanın kurtuluşunu, düzenini ve saadetini sağlayan adâlettir.
2. Cihan bir bağdır dîvarı devlet – Dünya bir bahçedir, duvarı ise devlettir.
3. Devletin nâzımı şeriattır – Devletin nizamını kuran Allah’ın kanunudur.
4. Şeriate olamaz hiç hâris illa mülk – Allah kanunu ancak saltanat ile korunur yani siyasi kurumlar ile.
5. Mülk zabt eylemez illa leşker – Otorite ve kudret, ancak ordu ile zaptedilebilir.
6. Leşkeri cem edemez illa mal – Ordu, ancak mal ile ayakta kalabilir.
7. Malı cem eyleyen raiyettir – Malı toplayan halktır.
8. Raiyeti kul eder padişah-ı âleme adl – Halkı idare altına ancak Cihan Padişah’ının adâleti alır.
   

Adalet Dairesi’nin her maddesi ayrı birer derinlikli incelemenin konusudur. Her maddesinin tarihi gelenekte birer tecrübesi ve yaşanmışlığı söz konusudur. Daireyi oluşturan maddeler tarihi süreçte elde edilen kazanımlar ve birikimler ile oluşarak bu noktaya kadar gelmiştir. Daire-i Adliye bir devleti gerekli kılan ve ayakta tutan bütün dinamiklerle beraber en önemli kabul edilebilecek prensipleri belirler. Devleti gerekli kılan en önemli dinamikler hükümdar, siyaset, ordu, iktisat ve halktır. Bu vasıfların hepsinin bir devletin büyesinde bulunması elzemdir. Dairede bütünlük esastır, bu felsefi gelenekte eğer maddelerden biri eksik veya prensiplerde bozulma söz konusuysa daire işlevselliğini yitirir ve dolayısıyla devlet köhneleşir ve çökmeye yüz tutar. Adalet Dairesi’nde aynı zamanda tüm maddelerin birbiyile ilişkili olduğu görülecektir. Halk, Devlet, Ordu başta olmak üzere hepsi içiçedir. Biri olmazsa diğeri asla var olamaz.

Adalet Dairesi’nde bulunan her madde aynı zamanda o madde ile ilişkili kurumların vasıflarını ve prensiplerini de belirler. Örnek olarak dairede bulunan ekonomi veya ordu ile alakalı prensibin işaret ettiği hazine ve askeriyede bozulma varsa devlet nizamının işleyişinde ciddi sıkıntılar hasıl olur. Zaaf içerisindeki hazine ekonomik gerileyişi, askeriyedeki bozulmalar ise savaş kayıpları ve askeri zafiyetleri husule getirir. Adalet olmazsa halk olmaz, halk olmaz ise ekonomik gelir olmaz, gelir olmazsa ordu ve asker olmaz, asker olmazsa da devlet var olmaz.

Osmanlıların bir imparatorluk haline gelmesiyle Daire-i Adliye arasında sıkı bir ilişki söz konusudur. Daire düzenini sağlıklı bir şekilde işlediği dönemler her zaman için Osmanlıların en kazançlı ve başarılı olduğu dönemler olarak tarihte yerini almıştır. Dairede mevcut olan madde ve prensiplerin uygulanmasında sıkıntı hasıl olan dönem ise Osmanlıların gerilemeye başladığı zamana denk gelmektedir. Bu dönemle birlikte dairede bozulmalar meydana gelmeye başlamıştır. İmparatorluğun gerilemesi ile birlikte Adalet Dairesi’nin önemi ve değeri bürokraside iyice hissedilmeye başlanmıştır.

Hasan Kâfî el-Akhisârî, Koçi Bey, Kınalızâde Ali Efendi ve Taşköprülüzâde gibi alimeler başta olmak üzere muhtelif Osmanlı uleması meydana gelen bu bozulmalara dikkat çekmiş ve tavsiyelerde bulunmuşlardır. Risaleler ve Layihalar kaleme alınmış, hükümdara ve devlet erkanına uyarılarda bulunulmuştur. Tanzimat ve Meşruiyete giden süreç bu şekilde başlamıştır. Bu süreçte geç kalınmış ve alınan önlemler çare getirmemiştir.

Modern dönemle birlikte her ne kadar imparatorluklar ortadan kalkmış ve yeni siyasal sistemler tarih sahnesinde yerine almış olsa da Adalet Dairesi’nin gerekliliği ve faydası asla geçerliliğini yitirmemiştir. Daire’nin madde ve prensipleri yeni siyasal sistemler içerisinde kendine yer bulmuştur. Günümüzde malesef birtakım siyasi ideolojiler ve yönetim şekilleri Adalet Dairesi’nda mevcut olan dengeyi gözetmemektedirler. Daire’de bütün maddeler eşit ve dengeli bir şekilde yer almaktadır. Hiçbir prensip diğerinden evla kabul edmemektedir. Bir düzen ve işleyiş söz konusudur. Fakat modern dönem bazı devlet sistemleri ve siyasal ideoloji doktrinlerinde bazı prensipler ayrıcalıklı bazıları ise önemsiz addedilmektedir. Sahip olunan bu anlayış malesef modern toplumlar için büyük bir sıkıntı yaratmaktadır. Bu nedenle sürekli olarak devlet zaafiyeti, toplumsal huzursuzluk ve kriz dönemleri meydana gelmektedir. Daire-i Adliye, modern siyasal sistemler, ideolojiler ve doktrinler karşısında binlerce yıllık bir tarihi tecrübe olarak durmaktadır. Bu sebeple Adalet Dairesi’nin birçok devlet ve toplum için kurtuluş reçetesi olacağı muhakkatır!

Anadolu Selçukluları Devleti’nin son dönemlerine doğru Ahiler siyasi, ekonomik ve sosyal nedenlere bağlı olarak uç bölgelere doğru göç etmeye başlamışlardır. Özellikle Bizans hududuna yakın uç bölgelerde siyasi faaliyetlerini yürüten Osmanoğulları gibi beyliklere Ahilerin büyük bir oranda katılım gösterdiği bilinmektedir. Ahilerin Türkleştirme ve İslâmlaştırma faaliyetlerinde aktif olarak rol alması ve toplumsal hayatı düzenleme felsefeleri neticesinde bilhassa yeni feth edilen uç bölgelere doğru haraket ettikleri bilinmektedir.

Aşıkpaşazâde kaleme aldığı “Tevarih-i Al-i Osman” adlı eserinde Anadolu’ya (Rum) gelen dört gruptan bahseder. Bu zümreler eserde, Gaziyan-ı Rum (Anadolu Gazileri), Ahiyan-ı Rum (Anadolu Ahileri), Abdalan-ı Rum (Anadolu Abdalları) ve sonuncusu ise Bacıyan-ı Rum (Anadolu Bacıları) olarak zikredilir. Özellikle bu zümrelerin Osmanlının kuruluşunda siyasi, askeri ve sosyal etkisi olduğu açık bir şekilde ifade edilmektedir.

Osmanlı’nın kuruluş döneminde Ahiler’in etkili bir şekilde siyasi, askeri ve sosyal alanda etkili olmaları hiç şüphesiz Osmanlıların bir uç beyliği olması ile ilgilidir. Nitekim bir uç beyliği durumunda olan Osmanlılar, Bizans ile sınırdaş olmaları hasebiyle gaza ve cihad ideolojisine sıkı sıkıya bağlıydılar. Bu nedenledir ki aynı şekilde gaza ve cihad ideolojisine sahip olan Ahiler’in nüfuzundan Osmanlılar yararlanmak istemiş ve Ahiler’e her türlü kolaylık sağlanmıştır. Ünlü şarkiyatçı Paul Wittek, Ahiler gibi Gaziler’in de gaza, cihâd gibi değerler ile bir takım ahlaki ilkeleri fütüvvet düşüncesinden aldığı ve kaynak olarak beslendiğini ifâde etmektedir.
Osmanlı Beyliği’nin ilk dönemlerinde Ahi zaaviyeleri ve Ahiler’in faaliyetleri, kır ve şehir uyumunun sağlanmasında önemli bir etken olmuştur. Bunun yansıra ekonomik sistemin düzenlenmesinde, bürokrasinin tesisinde de etkisi açık bir şekilde görülmektedir. Özellikle bu dönemde Ahiler himâye edilmiş, ayrıcalıklar tanınmış bu vesile ile de Rum ve Ermeni zümrelerin ellerinde olan sanat ve esnaflık çalışmalarının Müslüman Türkler arasında yayılıp gelişmesinde önayak olunmuştur.

Özellikle Osmanlı Beyliği’nin ilk dönemlerinde başta yöneticilerin ve tanınmış önemli isimlerin çoğunluğu Ahi zâviyelerinin seçilmiş kişileri olduğu bilinmektedir.
Osmanlı Beyliği’nin kurulduğu sahada ve zaman içerisinde yayıldığı sahada birçok Ahi zaviyesinin varlığı söz konusudur. Bu zaviyelerin bir çoğu Osmanlılardan önce Selçuklular döneminde Ahiler tarafından kurulduğu bilinmektedir. Bu zaviyeler Osmanlı kuruluş döneminde ayende ve revendeye hizmet etmek maksadı ile kurulmuş ve varlığını sürdürmüştür. Keza Osmanlı kuruluş dönemi boyunca fetihler ile birlikte yeni bölgelere aynı hizmet maksadı ile birçok Ahi zaviyeleri inşa edilmiştir. Özellikle her köy ve kasabada bir Ahi reisinin varlığı söz konusu olmuştur. Osmanlı Devleti’nin kurulduğu coğrafya olan Söğüt, Eskişehir, Bilecik, Bursa ve Mudurnu gibi şehirlerde Ahiler faaliyetlerini yürütmekteydiler. Özellikle bu bölgelerde Ahiler, Gazi ve Abdallar ile birlikte siyasi ve sosyal hayatta etkin bir durumdaydılar.

Osmanlı Beyliği’nin kuruluşunda ve ilk döneminde manevi bir etkisi olan en önemli isimlerden birisi Şeyh Edebalı’dır. Osmanlı Beyliği’nin ilk döneminde Ahi reisleri ile başlayan yakınlaşma politikası özellikle Şeyh Edebalı nezdinde sembolleşmiştir. Şeyh Edebalı’nın da bir Ahi reisi olduğu ifade edilmektedir. Ayrıca Edebalı’nın çevresinde bulunan birçok sufi gibi kardeşi Ahi Şemseddin ve yeğeni Ahi Hasan ile Şeyh Mahmud’da birer Ahi’dir. Ahi Hasan, Osman Gazi döneminin en tanınmış Ahi reislerinden birisidir. Nitekim Taşköprülüzade Ahi Hasan’ın ibadete düşkün, zühd sahibi, duası makbul, keramet ehli ve feyiz kaynağı bir şahsiyet olduğunu ifade etmektedir.

Ahi Hasan Osman Gazi ile birlikte savaşlara katılmış bir isimdir. Bursa’nın fethinde bulunmuş ve Bursa Kalesi’ne çıkan ilk isim Ahi Hasan olmuştur. Savaştan sonra Bursa’ya yerleşmiş ve Darü’s-Sâ’ade yakınında kendisi için bir zaviye yaptırmıştır.
Osmanlı kuruluş dönemi araştırmacılarından Friderich Giese, Osman Gazi’nin Ahiler ile ilişkileri üzerinde dikkatle durmuş ve Ahiler sanat ve ticaret erbabı olmalarınında dışında yarı savaşçı yarı sufî karakterine sahip olduklarını ifâde etmiştir. J. H. Kramers ise Osman Gazi’nin Paflagonya bölgesinin Ahi resilerinden biri olduğunu ifade etmiştir.

Osman Gazi’nin ölümünden sonra Orhan Gazi ve Alaaddin Paşa ile beraber önemli beğlerin Bursa’da Ahi Hasan’ın zaviyesinde toplanarak devletin başına kimin geçeceği tartışılmıştır. Ahi Hasan’ın zaviyesinde bu derece önemli bir konuyu konuşmak için önemli beğlerin toplanması, Ahilerin ve Ahi zaviyelerinin önemini açıkça ortaya koymaktadır.

Ünlü seyyah İbn Battuta 13. yüzyılda Türkmen Beyleri’nin en ulusu olarak ifade ettiği Orhan Bey’i ziyaret etmek için Bursa’ya gelmiş ve Ahiler tarafından karşılanmıştır. Şeyh Edebalı’nın kardeşi Ahi Şemseddin’in zaviyesinde iftar yapmış, güzel sesli hafızlardan Kur’an dinlemiş, Konyalı vaiz Mecdüddin’in verdiği vaazı dinlemiş ve vaazdan sonra yapılan sema ve raksı izlemiştir. Seyyahın Osmanlı toprakları üzerindeki seyahati sırasında birçok bölgede Ahilerden bahsetmesi, en ücra köy ve dağ başlarında Ahilerin bulunması, Ahi ve zaviyelerinin bu kadar yaygın olması Ahiler ve Osmanlı yöneticileri arasındaki ilişkinin son derece yakın olduğunun bir göstergesidir.

Orhan Gazi’nin oğlu Süleyman Paşa da Ahiler ile yakın ilişkiler kurmuştur ve Ahilere birçok vakıf tesis etmiştir. Süleyman Paşa Ahi Hacı’ya Geyve de bulunan Ahur Köyü’nü evlatlık olarak vakfetmiştir. Aynı dönemde Süleyman Paşa, Ahi İlyas ve Ahi Hızır’a da ihsanlarda bulunmuş ve bu iki Ahi reisi için Yılan Karyesi’ni vakfetmiştir. Süleyman Paşa keza aynı şekilde Ahi Çoban Zaviyesi için de vakıflar tesis etmiştir. Göynük’te bir Ahi zümresine mensup olan Ahi Ali için ise Göl-özü’nde bir mezra ve bir değirmen vakfetmiştir. Beypazarı’nda ise Ahi Hacı için Ova Mezra’sını vakfetmiştir. Osmanlı kuruluş döneminde varlığı bilinen Nilüfer imâreti de aslında Selçuklular döneminde Türk zanaatkârlar olan Ahiler tarafından inşâ edilmiş dini bir yardımlaşma misafirhânesidir.

Orhan Gazi’nin oğlu Süleyman Paşa’nın birçok Ahi önde gelenlerine ihsan ve vakıfta bulunması Osmanlı Beyliği’nin kuruluş döneminde Ahiler ile yakın ilişkiler içerisinde olunduğunu bize göstermektedir. Ahiler özellikle Osmanlı yöneticileri tarafından himaye edilmiş ve desteklenmiştir.

Ahiler ile Osmanlı yöneticileri arasındaki yakın ilişkiler I. Murad zamanında da devam etmiştir. Özellikle I. Murad döneminde meydana gelen bir siyasi karışıklık Ahilerin yardımı ve desteği ile bastırılmıştır. I. Murad’ın Ahiler’den kuşak kuşandığı ve Ahiler arasında en yüksek mertebeye ulaştığı da bilinmektedir. I. Murad’ın aynı zamanda Ahi Musa’ya da kuşak kuşattığı, vakfiyesindeki: “Ahiler’den kuşandığım kuşağı, Ahi Musa’ya kendi elimle kuşattım” cümlesinden anlaşılmaktadır. Nitekim I. Murad 1366 tarihinde Ahi Musa’ya bir vakıfname ve icazetnâme vermiştir. Özellikle I. Murad devrinin en önemli devlet adamlarından biri olan Çandarlı Kara Halil’de devrin Ahilerinden kabul edilmektedir. Özellikle Ankara’da hükümet sahibi olan Ahiler’in 1362’de I. Murad’a Ankara şehrini hiç bir mücadele etmeksizin teslim etmeleri de Ahiler ile Osmanlı kuruluş dönemi yöneticilerinin ilişkilerini göstermesi bakımından önemlidir. I. Murad kendi salatanatı süresince birçok bölgede Ahilere pek çok araziler vakfetmiştir. I. Murad zamanında birçok Ahi zaviyesi kurulmuştur.

Osmanlı kuruluş döneminde ilk yaya askerlerin kıyafetleri ahi kıyafetlerine benzetildiği bilinmektedir. Ayrıca I. Murad döneminde kurulan yeniçeri teşkilatının kıyafetlerinde başlık olarak ahi başlıkları kullanılmaktaydı. M. Fuad Köprülü Yeniçeri teşkilatının oluşumunda Ahiliğin büyük bir rolü olduğunu ifâde etmektedir.
Osmanlılar döneminde Ahilik sadece Anadolu’da değil Rumeli’de de bir gelişme ve teşkilatlanma göstermiştir. Hatta Osmanlı padişahları tarafından Rumeli’nde yeni fethedilen bölgelere Ahi zaviyeleri yaptırıldığı bilinmektedir. Özellikle I. Bayezid, Dimetoko’nın Kasaplar Mahallesi’ne bizzat Ahi Denek Zaviyesini inşa ettirmiştir ve bu zaviyeye pazar için yaptırdığı başhaneyi vakfetmiştir.

Ahiler Osmanlı kuruluş döneminde yeni fethedilen bölgelerin Türkleşmesi ve İslâmlaşmasında doğrudan etkin bir role sahiptiler. Yeni fethedilen bölgeler sosyal ve kültürel anlamda Ahiler vasıtası ile şenlendiriliyorlardı. Özellikle Ahiler bu yeni ele geçirilen bölgelerde toplumsal hayatın yanında, başta ekonomik hayatı da düzenliyorlar ve teşkilatlandırıyorlardı. Fatih Sultan Mehmet döneminde Rumeli’de Ahilerin en küçük kasabalara kadar teşkilatlandırıldıkları görülmektedir.
Timur’un Anadolu seferi sırasında Ahilerin Timur’a karşı Osmanlı safında mücadele ettiği görülmektedir. Timur ordusuna direniş gösteren ve Karaman-Tatarlarına mensup olan Ahi Teberrük ve Ahi Mürüvvet adlı iki ahi reisi bulunmaktaydı. Çelebi Mehmed devrinde önceleri Bursa’nın subaşısı olan ve daha sonra vezir olan Hacı İvaz Paşa’nın babası da bir Ahi reisi olan Ahi Fahreddin Bayezid idi.

Nitekim Osmanlı Beyliği’nin bir cihan imparatorluğu haline gelmesi ile birlikte başlayan devletin kurumsallaşması ve merkezi otoritenin güçlendirilmek istenmesi düşüncesi sonucunda birçok dini ve sosyal zümrenin ikinci plana atılması veya devlet politikası olarak merkezileştirilmeleri sonucu Ahiler’de bu durumdan etkilenmiş ve zamanla etkinlikleri azalmıştır. Bir Türkmen Beyliği statüsünden çıkan ve imparatorluk haline gelen Osmanlının merkezî devlet oluşturma düşüncesi neticesinde aynı zamanda esnaf teşekkülü olan Ahilik Lonca şeklini almıştır.

Ahilik bir uç Türkmen Beyliği olan Osmanlı’nın kurulup gelişmesinde söz sahibi olan, varlığını hissettiren bir zümredir. Özellikle kuruluş döneminde gazi ve abdalların yanında Ahiler’in de çok önemli bir rolü bulunmaktadır. Ahiler beyliğin siyasi, askeri, ekonomik ve sosyal hayatında etkin olmuşlardır. Osmanlı toplumunun şekillenmesinde etkilidirler. Beyliğin zamanla yeni bölgeler fethetmesi ile birlikte yeni fethedilen bölgelerde şenlendirilme faaliyetlerini diğer dini ve sosyal zümreler ile birlikte Ahiler yürütmüşlerdir. Birçok Ahi tekke ve zaviyesi tesis edilmiştir. Ahiler bunun yanı sıra Beyliğin ekonomik hayatını canlandıran ve ayakta tutan bir zümre olmuştur. Ahiler Osmanlı Beyliği’nin toplumsal ve ekonomik hayatının dışında yönetim kademelerinde de rol almışlar, askeri mücadelelerde beyliğin askeri gücünü oluşturan bir unsur olmuşlardır.

Türk – İslam tarihi şühesiz güçlü kadınlarımız ve onların kahramanlıkları ile doludur. Türk milletinin tarihte sahip olduğu ün ve gurura kavuşmasında en büyük etkenlerden birisi de kadınlara verdiği değer ve onlarla birlikte yürttüğü faaliyetlerdir. Türk tarihinin hemen hemen her döneminde ve safhasında başarılı bir Türk kadının adına rastlarız. Bu hususta siyasi, ekonomik, askeri ve sosyal bütün alanlarda başarılı kadın tarihi kişiliklerimiz mevcuttur. Bu kadınlarımız arasında tarihteki varlığı, faaliyetleri ve bıraktığı iz ile Bacıyan-ı Rum teşkilatının kurucusu Fatma Bacı özel bir yere sahiptir.

Şeyh Evhadü’d-din Hamid el-Kirmani’nin “Manakıb-name”sinden öğrendiğimize göre Evhadü’d-din Kirmanî’nin küçükken çok yaramaz olan ve bu yaramazlığı ile babasına sabır riyâzeti yaptıran Fatma adında bir kızı bulunmaktadır. Menakıb-name’de Fatma Bacı’nın annesinin huysuz, cahil bir kadın olduğu anlatılmaktadır. Rivayet olarak Fatma Bacı’nın anne ve babasının tanışması şu şekilde anlatılmaktadır: Kirmanî birgün Bazar-ı Nuhhasan’dan (Bakırcılar Pazarı) geçerken dellalın birinin: “Kötü huylu, kötü yaradılışlı, akılsız, ağzı bozuk bir cariye satıyorum.” dediğini duymuş ve bütün bu kusurlarına rağmen melamet ahlakının ve felsefesinin bir gereği olarak kendisine riyazet yaptırmak, sabrını arttırmak, kendisini zelil tutmak ve insanları da onun şerrinden korumak için bu cariyeyi satın almıştır. Fatma Bacı’da bu cariyeden doğma kızıdır.

Menakıb-i Evhadu’d-din’în yazarı, Fatma Bacı’nın da küçükken çok yaramaz olduğunu, söz dinlemez olduğunu, bu itaatsizliği ile babasına sabır riyazeti yaptırdığı, babasının gayretlerine rağmen Kur’an-ı Kerim ve dini bilgileri öğrenemediği gibi dokuma ve örgü san’atlarının da öğrenmesi için çalışıldığı fakat bunda da başarılı olamadığı ifade edilmektedir. Bu satırlar içerisinde Fatma Bacı’nın kabiliyetsiz olduğu ve başarı sağlayamadığı görüşü her ne kadar rivayet ile uyuşsa da tarihi kişilik olan Fatma Bacı ile malesef uyuşmamaktadır. Menakıb-name’yi kaleme alan Muhammed es-Sivasî’nin Fatma Bacı’ya muhalif olarak bu satırları yazdığı düşünülmektedir. Nitekim Fatma Bacı’nın Bacıyan-ı Rum teşkilatını kurması, devlet ve halk ileri gelenleri tarafından hürmet görmesi onun bu verilen bilgilerin aksine, kabiliyetli, teşkilatçı ve başarılı bir tarihi kişilik olduğu görüşünü kuvvetlendirmektedir. Nitekim Hacı Bektaş-ı Velî’nin “Velayetname” adlı eserinde Fatma Bacı için keşif ve keramet sahibi, bilgili bir mürşide denilmektedir.

Evhadü’d-din Hamid el-Kirmani’nin kızı Fatma Hatun’un aynı zamanda babasının öğrencisi ve müridi olan Şeyh Ahi Evren Nasirü’d-din Mahmud’un da karısı olduğu kaynaklarda ifade edilmektedir. Hocasının kızı ile evlenmiş olan Evhadü’d-din Kirmani de aynı geleneğe uyarak kendi kızını da en yakın talebesi olan Ahi Evren ile evlendirmiştir.

Selçuklular’ın Moğollar karşısında Kösedağ’da yenilgiye uğramalarından sonra Anadolu’ya yayılan Moğollar, bu süreçte Kayseri’yi muhasara edip şehre girmeyi başardılar ve şehri ateşe verdiler. Bu savaş sırasında Kayseri şehrini savunanlar Ahi Teşkilatı üyeleri ile Bacı Teşkilatı’nın üyeleriydiler. Moğollar Kayseri’de on binlerce insanı katledip esir alıp götürmüşlerdir. Bu mücadeleler sırasında Bacı Teşkilatı üyeleri ile birlikte mücadele eden Fatma Bacı’da Moğollar’a bu dönemde esir düşmüştür.

IV. Ruknu’d-din Kılıçarslan saltanatı zamanında yardım ve siyasi destek talep etmek için Hülagü Han’a giden vezir Muinu’d-din Süleyman ile Beylerbeyi Hatıroğlu Şerafu’d-din ve Sahib Fahru’d-din Ali, Moğollar tarafından esir bulunan Evhadü’d-din’in kızı Fatma’nın serbest bırakılması için teşebbüste bulunmuşlardır. Kendisini ve soyunu hükümdara tanıtan Fatma serbest bırakılmış ve Kayseri’ye dönmüştür. Kendisine nerede ikamet etmek istediği sorulmuş o da “Babamın arkadaşlarının ikamet etmekte oldukları kulübede ikamet etmek isterim.” demiş ve oraya gönderilmiştir. Hülagü Han’a giderek Fatma Bacı’nın serbest bırakılmasını rica eden Selçuklu bürokratları bu faaliyetleri ile Selçuklu ümerası olarak Ahiler’in desteğini almayı amaçladıkları düşünülebilir. Fakat siyasi dengeler değişecek ve Fatma Bacı’yı esaretten kurtaranlar iki sene sonrada onun kocasını yani Ahi Evren’i öldüreceklerdir.

Nitekim Kırşehir emiri Nuru’d-din Caca tarafından Ahi Evren ve taraftarlarının öldürülmesinden sonra Fatma Bacı bugünkü adı Hacı Bektaş olan Sulucakaraöyük’e göçmek zorunda kalmıştır. Bilhassa Aşıkpaşazâde’de Hacı Bektaş-ı Veli’nin Fatma Ana’yı kendine evlat edindiğini belirtmektedir.
Hacı Bektaş-ı Veli’nin “Velayetname”sinde Fatma Bacı’dan daha çok Kadıncık Ana diye bahsedilmektedir. Nitekim Abdal Musa’nın zaman zaman uç bölgelerden gelerek Fatma Bacı’yı ziyaret ettiği ve Fatma Bacı’nın evinde kaldığı belirtilmektedir. Velayet-name’de Fatma Bacı’nın uç bölgelerde gizli siyasi ilişkiler içerisinde olmasından dolayı Kırşehir emiri Nuru’d-din Caca tarafından takibata maruz kaldığı ifade edilmektedir.

Bacıyan-ı Rum yani Anadolu Bacıları teşkilatına gelecek olursak öncelikle belirtmemiz gereken husus bu teşkilatın Ahilik’ten farklı bir yapılanma olmadığıdır. Bacılar Teşkilatı esas itibarı ile Ahi Teşkilatı’nın kadınlar veya genç kızlar koludur. Türk geleneğinde kadın ve erkeklerin bir arada siyasi, askeri ve ekonomik faaliyetler yürüttükleri göz önüne alınacak olursa Bacıyan-ı Rum adlı yapının Ahilik Teşkilatı altında bir kurum oluşturması tabiî gözükmektedir. Nitekim Ahilik teşkilatı yapılanması ile sadece erkeklerin değil aynı zamanda kadınlarında sosyal ve ekonomik hayatta etkin olmaları amaçlanmıştır.

Ahi Evren’in Kayseri’de bir sanayi sitesi kurması ve burada 32 çeşit esnaf ve san’atkarları barındırması ile birlikte Ahi Teşkilatı gibi Bacıyan-ı Rum teşkilatınında yapılanması ve kurulması sağlanmıştır. Kayseri’de Debbağlar Mahallesi yanında Külahduzar Mahallasi (Örgücüler Mahallesi) kurulduğu ve Türkmen genç kız ve kadınlarının organize edilerek örgücülük ve dokumacılığa yönlendirildikleri bilinmektedir.

Özellikle Ahiler, erkeklerin yapacağı işlerin yanında kadınların da yapacağı işler ve san’atlar olduğu düşüncesinden hareketle kadınları organize ederek bu teşkilatı oluşturmuşlardır. Bilindiği gibi eski Türkler’de kadının sosyal hayattaki rolü çok önemliydi. O dönemde de kadınlar ekonomik uğraşlar ile uğraşmakta ve ticari faaliyetlerde bulunmakta idiler.

Bu teşkilatların Kayseri’de kurulmasının siyasi, ekonomik ve sosyal birçok nedeni bulunmakta idi. Bir dönem Anadolu Selçukluları’na başkentlikte yapmış olan Kayseri o dönem Anadolu’nun ilim, san’at ve ticaret merkezi durumundaydı. Anadolu için erken sayılabilecek bir dönemde Kayseri’de cami ve medreseler inşa edilmiş, ilmi müesseseler kurulmuştu. Ayrıca o dönemde sadece Anadolu’da değil dünyada büyük bir meşhurluğa sahip olan “Yabanlu Pazar” denilen pazar yeri de Kayseri’de bulunmaktaydı. İfade ettiğimiz tüm bu hususlar Ahi ve Bacı teşkilatlarının neden Kayseri’de kurulup organize edildiğini açık bir şekilde göstermektedir.
Ahi teşkilatına mensup esnaftan kimseler sefer zamanı ordunun ihtiyacını karşılamak için sefere çağrılırdı. Şehit, ve gazi eşleri ile kocası sefere gitmiş kadınlar uzun süre yalnız kalmak zorunda olurlar ve geçimlerini kendileri sağlamak için uğraşırlardı. Bu vesile ile beldelere kadınlar pazarı denilen yerler kurulmuştu. Burası ayrı bir çarşıydı ve alıcı ile satıcıların tamamı kadınlardan oluşmaktaydı.

Bu kadınlar, “Kadınlar Pazarı” denilen yerlere kendi bahçelerinde yetiştirdikleri sebzeleri, süt, yoğurt, yumurta gibi ürünleri ve evlerinde el emeği göz nuru olarak yaptıkları eşyaları getirip satarlardı. Böylelikle kadınların hiçbir zarara uğramadan, rahat ve tehlikesiz bir şekilde alış-veriş yapmaları ve ürünlerini satmaları sağlanırdı. Buralara asla erkek satıcı ve alıcılar giremezdi.

Bu pazarların önemli olan hususlarından birisi de buralara asla tüccar malı sokulmaması idi. Tamamen beldenin kadın ve genç kızlarının ürettikleri mallar alınır satılırdı. Böylece yerli malı alınıp-satılması teşvik edilmiş olurdu. Bacıyan-ı Rum’a mensup olan kadınlar sadece örgücülük ve dokumacılık yapmaz muhtelif san’at kollarında da faaliyet yürütürlerdi. Bunun dışında bu teşkilatın mensuplarının askeri ve dini eğitim aldıkları da bilinmektedir. Askeri eğitimi sadece erkekler yapmaz, bu teşkilata mensup olan kadınlarda binicilik, atçılık, ok ve kılıç kullanma gibi eğitimler görürlerdi. Nitekim 1243 yılında Moğollar’ın Kayseri’yi muhasarası sırasında Ahi mensupları ile birlikte Bacı teşkilatı mensuplarının da mücadele edip savaştıklarını ifade etmiştik.

Bacıların bilinen diğer bir faaliyetleri ise Ahi tekke ve zaviyelerinde misafir edilenlerin barındırılması ve ağırlanması ile ilgili hizmetleridir. Bu dönemde Ön ve Orta Asya’dan kitleler halinde Anadolu’ya gelen Türk zümrelerinin ağırlamak, ilgilenmek ve onlara yardımcı olmak büyük bir sorun teşkil etmiştir. Bu sebeple bu Türkmen zümrelerin kısa sürede olsa barındırılmaları ve yeni ortama uyum sağlamaları amacı ile Ahi tekke ve zaviyeleri böyle bir hizmet görmekteydi. Özellikle bu dönemde Anadolu’ya gelen seyyah İbn Battuta’da Anadolu’nun birçok yörelerinde Ahilerin misafirperverliğine şahit olduğunu ifade etmekte ve Türkmen kadınlarının izzet ve ikramlarından da övgü ve hayranlık ile bahsetmektedir. İbn Battuta’nın bahsettiği bu misafirhanelerde ağırlama ve konaklama işleri Ahiler ile birlikte Bacı teşkilatı mensupları tarafından da yapılıyordu.

Tüm bunların haricinde Bacı Teşkilatı’nın dini ve tasavvufî bir niteliği de bulunmaktaydı. Bacılar dini ve kültürel faaliyetlerini bir tarikat disiplini ve metodu içerisinde sürdürmekteydiler. Bacılar genel olarak Evhadu’d-din Kirmanî’ye nispet edilen Evhadiyye tarikatına mensup idiler. Bunlara Evhadiler denilmekte idi. Bu teşkilatın kadın mürşide ve şeyhleri bulunmaktadır. Fatma Bacı ve kardeşi Âmine Hatun bu tarikatın mürşideleriydiler.

Bacı teşkilatı üyeleri olan genç kızlar ve kadınların erkekler ile birlikte zikir, sema ve sohbet meclislerinde bulundukları bilinmektedir. Bu sebepten dolayı muhtelif dini ve tasavvufi cemaatlerin Bacıyan-ı Rum mensublarını tenkid ettikleri de bilinmektedir. Evhadu’d-din sık sık düzenlediği sema meclislerinde genç kızların ellerine, güzelliklerine cazibe versin diye birer kandil verir ve gece karanlıkta onların arasında kendinden geçinceye kadar sema ederdi. Bu adet bugün dâhi Anadolu’da “çayda çıra” olarak oynanmaktadır.

Fatma Bacı veya mekınevi ismi ile Kadıncık Ana bugün kadınlarımız ihtiyacı olan tarihteki örnek rol modellerden birisidir. Türk tarihi Fatma Bacı gibi yetenekli, başarılı ve kahraman kadınlar ile doludur. Günümüzde modern hayatın kalıpları ve nitelendirmeleri arasında sıkışmış kadınlarımız için Kadıncık Ana ve Bacıyan-ı Rum bir kurtuluş reçetesidir. Bacıyan-ı Rum gibi kadınların yönetiminde ve himayesinde olan kurum kuruluşlar, vakıflar, dernekler kuruldukça toplum olarak kazançlı çıkacağız demektir. Bu tür oluşumların günümüzde tekrar ihya edilmesi ve kadınlarımızın birer Fatma Bacı’ya dönüşmesi devlet ve millet adına güzel bir geleceği tesis edecektir.

Ahi Evren olarak yaygın bir üne sahip olan tarihi kişiliğin asıl adının ve künyesinin Şeyh Nasırü’d-din Ebü’l-Hakayık Mahmud b. Ahmed el-Hoyî olduğu ifade bilinmektedir. “Keramat-i Ahi Evren” adlı eser ve bazı “Ahi Şecerenameleri“nde Ahi Evren’in 93 yıl yaşadığı ifade edilmektedir. Ahi Evren’in neseb olarak Fars değil, Türk olduğu bilinmektedir. Künyesinden onun Azerbaycan’ın Hoy kasabasından olduğunu öğrenmekteyiz. Hoy ve çevresi sultan Tuğrul Bey zamanından beri bir Türkmen yerleşim bölgesi olmuştur. Özellikle bu bölge Selçuklular’ın yığınak merkezi idi. Aynı zamanda burası tarihi ticaret yollarının kavşağında bulunan, Anadolu’nun Türkleşmesinde bir üs vazifesi gören ve verimli topraklara sahip olan bir kültür şehriydi.

Ahi Evren’in asıl adını yukarıda açıkladığımız eserlere dayanarak tespit edebilmekteyiz. Çünkü Ahi Evren’in kendi eserlerinde genellikle adını anmadığı ve özellikle de adını gizli tutmak için çaba sarf ettiği görülmektedir. Ahi Evren kaleme aldığı eserlerinde adını vermek yerine kendisini “bu fakir“, “bu zaif” gibi adlar ile anmıştır. Bunun en büyük sebebi ise kendisinin birt sufi öğretisi olan Melamet anlayışına mensubiyetinden kaynaklanmaktadır. Nitekim Melamilik’te kişinin başarılarını ve iyiliklerini gizli tutması esastır.

Ahi Evren’in ünü kendi döneminde çok büyüktü, bu nedenle de daha sonraki birkaç yüzyıl onun soyundan geldiklerini iddia edenler Ahiler üzerinden denetim kurmaya çalışmışlardır. Daha sonraki yüzyıllarda varlığını sürdüren ahiler soylarını Ahi Evren’e dayandırmaya özen göstermişlerdir. 

Hacı Bektaş-ı Velî’nin “Velayetname” adlı eserinde Ahi Evren’in fütüvvet ehlinin ulusu ve gayb erenlerinden olduğu ifade edilmekte ve onu aleme tanıtan kişinin Sadredin-i Konevî olduğu ifade edilmektedir. Bunun yanı sıra birçok kerâmeti olduğu söylenmektedir. Hacı Bektaş-ı Velî ile Ahi Evren’in dostlukları ve birbirlerine olan bağlılıkları ifade edilmektedir. 

Menkıbevî adı olarak kullanılan Ahi Evren’in aslında Evren veya Evran mı olduğu hususunda tartışmalar bulunmakta ve ihtilafa düşülmektedir. Klasik kaynaklarda esas itibarı ile “اوران” şeklinde ifade edilmektedir; fakat kelimenin dördüncü harfinin elif ile yazılması “Evran” olarak okunacağı anlamına gelmemektedir. Çünkü eski müellifler ince sesli kelimelerin sonlarındaki “e” sesini elif ile yazmaktadırlar. Evren kelimesinin “evirmek” fiilinin ism-i faili olan “eviren“den Evrene dönüştüğü ifade edimektedir. Nitekim Türkçe’de yılana da evren denilmektedir. Türkçe’deki ses uyumu itibarı ile bu kelimenin Evren şeklinde telaffuz edilmesi daha doğru olacaktır. Nitekim “Aşıkpaşazade“nin eserinde ve “Dede Korkud Hikâyeleri“nde bu bu kelime Evren olarak geçmektedir.

Menkıbevi olan Evren adı üzerinde duracak olursak, bu ad Ahi Şecerename ve Ahi Fütüvvetnameleri’nde genel olarak yılan (Ejder) anlamında kullanılmaktadır. Bu husus özellikle bu eserlerde bir kaç rivayete dayandırılarak açıklanmaktadır. Birinci rivayet Ahi Evren’in Bedir Savaşı’na katıldığı ve düşmana yılan gibi saldırdığı için bizzat Hz. Peygamber tarafından kendisine Evren yani yılan denilmiştir. Fakat bu rivayette Ahi Evren’in tarihi kişiliği ve yaşadığı dönem ile uyuşmamaktadır. İkinci rivayet ise Kayseri’de kurduğu debbağ atölyesi mahzeninde yılan beslediği için Evren şeklinde anıldığı ifade edilmektedir. Bu rivayet ise tarihi kişilik ve mesleği ile uyuşmaktadır. Üçüncü rivayet ise Ahi Evren’in Kırşehir’e geldikten sonra burada halkın kendilerine bir yılanın musallat olduğunu ve korkularından işlerine gidemediklerini ifade etmeleri üzerine Ahi Evren’in bu yılanı kendisine muti kılması dolayısı ile Evren denilmiştir. Dördüncü ve son rivayette ise, Ahi Evren’in ölümü bir yılanın donuna girip, bir kayanın dibine girmek şeklinde olduğu ve türbesinin de bu kayanın üzerine inşaa edildiği rivayet edilmektedir. Muhtelif menkıbelerde de onun ejder donuna girdiği ifade edilmektedir. Bu rivayet ise esas itibarı ile tarihi hakikatı ifade etmemekte olup, mitolojik bir unsuru barındırmaktadır. Nitekim mitolojik olarak hayvan donuna girmenin eski bir Türk efsanesi olduğu bilinmektedir.

Evren adının yılanı ifade ettiği hususunda belirtmemiz gereken bir diğer nokta ise Ahi Evren’in yılanı ilaç yapımında kullanması ve piri olduğu debbağlık mesleğinde yılanın derisini kullanması nedeni ile Evren adı ile anıldığıdır. Kendisine ait debbağ atölyesinin mahzeninde yılan beslemesi de bunun bir göstergesidir. Ayıca tarihi kaynaklarda Ahi Evren ve Hacı Bektaş-ı Velî’nin yılanı kırbaç olarak kullandığı ifade edilmektedir.

Gerçek adı Şeyh Nasırü’d-din Mahmud olan Ahi Evren’in “Evren” adını alması ile bir diğer hikayede şu şekildedir: Kayseri şehrinde, namert, kalbinde fitne ve kötülük dolu olan bir adam Kayseri Beyi’ne giderek: “Debbağhane’de yabancı bir adam günde çok fazla gelir elde etmektedir. Kanuna göre belirlenen vergiyi ödememekte bununla da kalmayıp ödememek içinde inat etmektedir” dedi. Kayseri Beyi’de bu ihbar üzerine görevlilerini Ahi Evren’i tutup getirmeleri için gönderdi. Görevliler debbağhaneye vardılar. Ahi’nin meskeninde gözleri ateşe benzeyen, her tarafa ışık kıvılcımları saçan bir evren (yılan/ejder) gördüler. Bu durumu gören görevliler Ahi’yi tutuklayamadan kaçarak canlarını zor bela kurtardılar. Bu olay üzerine şehirde bu velînin adı Ahi Evren olarak anılmaya başlandı.

Ahi Evren’in gençliğinde Horasan ve Maveraünnehir’e gittiği ve o yöredeki önemli üstadlardan dersler aldığı ifade edilmektedir. Özellikle büyük Eş’ari kelamcısı Fahreddin Razî’den yararlanmıştır. İlerleyen süreçte Bağdad’a gelmiş ve Razî’nin talebesi Tacüd’d-Din Muhammed el-Urmevi vasıtası ile Şeyh Evhadü’d-Din-i Kirmani ile de tanışmıştır. Bu üstadın vasıtası ile de Abbasi halifesi en-Nasr li-Dinillah’ın Fütüvvet teşkilatına girmiştir.

Devrin tanınmış hocaları ile olan bağları ve onlara öğrencilik yapması hasebiyle Ahi Evren, çok yönlü ilim ve fikir adamı olmuştur. Özellikle Tefsir, Kelam, Fıkıh, Hadis ve Tasavvuf gibi dini ilimler yanında Felsefe ve Tıb alanında da kendini geliştirmiştir.  

Bir ilim ve fikir adamı olan Ahi Evren, hocası Şeyh Evhadü’d-Din Hamid el-Kirmani ile birlikte Anadolu’ya gelmiş ve başta Kayseri olmak üzere, Konya ve Kırşehir gibi dönemin önemli şehirlerine yerleşmiş ve burada ilmi ve fikri çalışmalarını yürütmüştür. Ayrıca ilim ve fikir adamlığı yanında debbağlık mesleğinin piri olarak da ün salmıştır.

Ahi Evren 1205 yılında Kayseri’ye gelmiş ve buraya yerleşmiştir. Bir debbağ atölyesi kurmuş ve zamanla atölyenin büyümesi ile işçi ve ustaların çoğalması sonucunda Kayseri’de Debbağ Mahallesi diye bir mahalle kurmuştur. Kayseri’de bir debbağ atölyesi kurduğu Hacı Bektaş-ı Velî’nin Velayetname adlı eserinde de ifade edilmektedir. Keza Menakıb-i Evhadü’d-Din-i Kirmani’de Debbağlar mahallesinde bir zaviye ve mescid bulunduğu, gene burada Külhaduzlar adında bir mahalle olduğu ve mahallede bulunan bir evin kapısının birinin mescide diğerinin ise dışarıya açıldığı ifade edilmekte olup ve bu evde Evhadü’d-Din Kirmani’nin ikamet etiği belirtilmektedir.

Kayınpederi ve hocası olan Evhadü’d-Din Kirmani ile birlikte Kayseri’ye yerleşen Ahi Evren’in burada Ahi Teşkilatını tekrardan özgün bir şekilde kurduğu bilinmektedir. Burada devletten himaye ve destek alarak, bir sanayi sitesi inşa etmişti. Ahi Evren’de bütün sanat dallarının ve debbağların piri olarak burada hizmet vermekteydi. Ayrıca bu sanayi çarşısında, Debbağ Mahallesi’nde bulunan bir cami ve hanıkahta Ahi Evren’in Ahi teşkilatı mensuplarına dini, fikri ve ilmi eğitim verdiği de bilinmektedir.

Ahi Evren ayrıca hocası Evhadü’d-Din Kirmani’nin kızı Fatma Hatun ile de evliydi. Fatma Hatun Bektaşiler arasında “Kadın Ana” ve “Kadıncuk Ana” olarak tanınmakta idi. Ahi Evren ayrıca Kayseri’de bulunduğu dönemlerde eşi Fatma Hatun aracılığı ile Bacıyan-ı Rum yani Anadolu Bacıları Teşkilatı’nı da kurmuşlardı.

Ahi Evren 1205 yılında Kayseri’ye geldiği zaman burada Ermeni, Rum, çok az sayıda da olsa Hristiyan Türkler’den oluşan yerli bir halk ve zamanla buraya göç eden Müslüman Türkler bulunmaktaydı. Kayseri’de bu dönemde siyasi istikrarsızlıklar olduğu gibi; aynı zamanda da etnik ve dini yönden yalnızlaştırılmış ve toplumsal alanda ikinci plana itilmiş bir müslüman Türk kitlesi söz konusuydu. Özellikle müslüman tüccarlar, yerli olan Rum ve Ermeni ticaret erbabı ile rekabet edemeyecek seviyedeydiler. Ahi Evren bu durum ile ilgili faaliyetlerde bulundu ve özellikle müslüman esnafı bir birlik altında toplamaya başlayıp, gayr-i müslüm ticaret ve san’at erbabı ile rekabet edebilecek seviyeye gelmelerini sağladı.

Örgütlenme işine ilk olarak debbağ, ayakkabıcı ve saraç esnafını bir araya getirerek başladı. Daha sonra Ahi Evren, 32 çeşit esnafın ve san’atkarların piri olarak kabul edildi. Kayseri sanayi çarşısında 32 çeşit esnaf oluşturuldu. 

Ahi Evren 1227 ve 1228 yıllarından sonra Sultan I. Alaü’d-Din Keykubat’ın isteği ile Konya’ya yerleşmiştir. Konya’ya gelen Ahi Evren burada hem san’atını icra ediyor hem de Hanikâh-ı Lala ve Hanikâh-ı Ziyâ’nın müderrisliğini yürütüyordu. Aynı zamanda etrafında birçok talebe bulunuyordu. Sultan’dan azami derece destek ve himaye gören Ahi Evren aynı zaman da sultan adına bazı eserler de kaleme almıştır. 

Sultan I. Alaü’d-Din Keykubat’ın, oğlu II. Giyasü’d-Din Keyhüsrev tarafından bir suikast sonucu öldürülmesi ile birlikte tahta geçen yeni sultan, iktidarın aleyhinde olduklarını düşündüğü Ahi ve Türkmenleri cezalandırmaya kalkmıştır. Ahi Evren ile birlikte birçok Ahi ileri gelenleri bu süreçte tutuklanmışlardır. Elvan Çelebi’nin “Menakib’ül-kudsiyye” adlı eserinden bu tutuklananlar arasında Baba İlyas-ı Horasani’nin de bulunduğunu ve bazı müritlerinin öldürüldüğünü öğrenmekteyiz.

Nitekim bu dönemde Baycu Noyan komutasındaki Moğol ordusu Anadolu’ya girmiş ve Moğollar ile II. Giyasü’d-Din Keyhüsrev’in yaklaşık olarak 80 bin kişilik ordusu arasında Kösedağ Savaşı meydana gelmişti. Selçuklu ordusu Moğol ordusu karşısında ağır bir yenilgiye uğramıştı. Savaşı kazanan Moğollar Anadolu’da ilerlemeye devam etmiş ve Kayseri’de şehri savunan Ahiler ile mücadele etmişlerdi. Şehri ele geçiren ve yakıp yıkan Moğol ordusu Kayseri’de bulunan birçok Ahi’yi ve Bacı teşkilatı mensubunu da katletmişti. Bu mücadelede Ahi Evren’in eşi Fatma Bacı’da Moğollar’a esir düşmüştü.

Sultan’ın ölümünden sonra saltanat naibliğine getirilen Celalü’d-Din Karatay tutuklanmış olan Ahi ve Türkmen ileri gelenlerini serbest bırakmıştır. Ahi Evren bu dönemde Denizli’ye gitmiş daha sonra Kırşehir’e yerleşmiştir. Mevlana’nın oğlu Aladü’din-i Çelebi’nin de bu dönemde Kırşehir’e gittiği bilinmektedir. Mevlana’nın hocası olan Kalenderî şeyhi Şems-i Tebrizi’de bu dönemde öldürülmüştür. Kayeri’de dağılan Ahi teşkilatı ve Ahiler Kırşehir’de tekrardan güçlenmeye çalışmış ve tekrardan organize olmaya başlamışlardır. Ahi Evren öldürülmesine kadar olan dönemde hayatının son 14 yılını Kırşehir’de geçirmiştir. 

Ünlü Selçuklu veziri Calalü’d-din Karatay’ın şehzadelerin vekili olarak devleti yönetirken 1254 yılında aniden ölmesi üzerine, şehzadeler arasında taht kavgaları başladı. Böylece II. İzzü’d-din Keykavus ile IV. Kılıç Arslan arasında taht mücadelesi vukû buldu. Ahiler ve Türkmenler II. İzzü’d-din Keykavus’u destekliyor, IV. Kılıç Arslan ise Moğollar’dan destek alıyordu. Şehzadelerin arasını bulmak mümkün olmadı ve sonuç itibarı ile Hülagü Han duruma müdahele etti ve IV. Kılıç Arslan 1261 yılında tahta oturdu. Böylece II. İzzü’d-din Keykavus taraftarları olan kişiler ile bilrikte Ahiler takip altına alınmaya başladı. Nitekim bu yaşananlardan sonra Ahiler birçok şehir ve köyde isyan hareketi başlattılar. Devlet ile Ahiler ve Türkmenler arasında ciddi mücadeleler baş gösterdi. Nitekim bu mücadeleler sırasında devlet Ahileri takip altına alıyor, Ahiler’e ait iş yerleri ellerinden alınıyor, tekke, zaviye ve medreselerine el konuluyor ve Moğollara yakınlığı ile bilinen Kalenderi dervişler ile taraftarlarına veriliyordu. Birçok şehirde Ahiler katledildiler. Bu katledilenler arasında Ahiler’in lideri Ahi Evren’de bulunmaktaydı. Katliamlardan kaçan birçok Ahi, Bizans’a ve uç bölgelere doğru göç etmeye başladılar.

Ahi Evren teşkilatçılığı ve liderleri yanında aynı zaman devrin ünlü âlimlerinden dersler almış, iyi bir eğitim görmüş bir âlimdir. Ahi Evren, Ahi teşkilatının kuruculuğu dışında devrinin önemli bir filozofu, fikir ve dava adamı olarak karşımıza çıkmaktadır. Özellikle zaviye, tekke ve hanikahlarda müderrislik yapmış bir zaâttır. Bir düşünür ve fikir adamı olarak birçok eser kaleme almış ve hatta birçok eserini döneminin hükümdarına sunmuştur.

Ahi Evren’in vefatından sonra Anadolu’nun birçok yerinde Ahi Evren adı ile tekke ve zaviyeler inşa edilmiştir.  Vefatından sonra ünü uzun yıllar yaşamaya devam etmiş, hatta Ahiler üzerinde otorite kurmak isteyen kişiler onun soyundan geldiklerini dâhi iddia etmişlerdir. Eserleri uzun yıllar okunmaya devam etmiştir.

Ahi Evren’in kaleme aldığı eserler, yaşadığı dönemde üzerinde bulunan baskılar ve daha sonraki süreçte Ahilere yönelik yürütülen mücadeleler ve katliamlar hasebiyle gün yüzüne çıkamamıştır. Özellikle Ahi Evren ve Ahilere yöneltilen piskolojik baskılardan Ahi Evren’in eserleri de nasibini almıştır. Birçok eseri tahrif edilmiş veya başka şahıslara ait miş gibi gösterilmeye çalışmıştır.

Ahi Evren başta Ahilik olmak üzere inşa ettiği felsefi sistem ve muhtelif faaliyetleri ile medeniyet birikimimize çok büyük katkılar yapmıştır. Anadolu’nun Türk ve Müslüman yurdu haline gelmesinde şüphesiz çok büyük tesiri olmuştur. Ahilik teşkilatı ile Anadolu’da ticari faaliyetlerin yaygınlaşmasını sağlamıştır. Birçok şehre sanayi tesisleri inşa ettirmiştir. Bunların da dışında bir ilim adamı ve tasavvufi önder olarak ilim hayatının gelişmesine öncelik etmiş, birçok değerli ilim adamının yetişmesine vesile olmuştur. Kaleme aldığı eserler ile bilimsel faaliyetlere katkı sağlamıştır. Sayesinde ahilik sistemleşmiş, Anadolunun muhtelif yerlerine ahiler yayılmış ve siyasi, ekonomik ve sosyal hayatı canlandırmıştır. İlerleyen dönemlerde bir cihan devleti haline gelecek olan Osmanoğulları’nın kuruluşundan yükselişine kadar olan dönemde ahiler büyük katkılarda bulunmuşlardır.

Günümüzde Ahi Evren’in felsefesinden, girişimciliğinden ve yol göstericiliğinden çıkaracağımız çok büyük dersler vardır. Ahilik teşkilatının tarihteki misyonundan beslenerek modern dönemde sosyal ve ekonomik anlamda ihtiyacımız olan dinamizme rahatlıkla ulaşabiliriz. Ahilik her anlamda bizim için bir ışık ve umuttur.

Bizimle mail aracılığı ile iletişime geçmek için “tarihokuru@gmail.com” adresini kullanabilirsiniz.

Posta ve Kargo Adres:

Umut Güner : GSM: 541 – 473 – 08 – 29

İstasyon mah, Özenli sokak, No 6B, D5 Tuzla/İstanbul

İnternet’in yarattığı bilgi çöplüğünde, manipüle etmeyen ve algı oluşturmayan akademik tarih kaynağı.

Tarih Enstitüsü web sayfası Türkiye tarihçiliğine ve Türk tarih araştırmalarına hizmet vermek amacı ile kurulmuş bağımsız bir kuruluştur. Tarih Enstitüsü’nün asıl gayesi akademik ve objektif tarih bilgilerinin internetin yaratmış olduğu bilgi çöplüğünde daha fazla ulaşılabilir olmasını sağlamaktır. Tarih Enstitüsü yayınladığı akademik metinler ve paylaşımlar ile internette herkes doğru ve gerçek tarih bilgisine ulaşmasını amaçlamaktadır.

Bunlara ek olarak Türkiye’de tarih alanında yayın yapan en özgün ve en büyük tarih platformu olma iddiasındadır. Web sayfası içerisinde yayınlanan yazıların tamamı akademik bilgilerden oluşmaktadır. Özellikle de akademisyenlerin desteği ile hazırlanan bu web sayfası Türk akademisinin internetteki önemli bir varlığıdır. Tarih Enstitüsü web sayfasında birçok akademisyen başta yazıları ile katkı sunmaktadır.

Otuz Yıl Savaşları, esas olarak Orta Avrupa’da savaşan bir 17. yüzyıl dini çatışmasıydı. Askeri savaşların yanı sıra çatışmanın neden olduğu kıtlık ve hastalıktan kaynaklanan 8 milyondan fazla kayıpla, insanlık tarihinin en uzun ve en acımasız savaşlarından biri olmaya devam ediyor. Savaş, 1618’den 1648’e kadar sürdü ve Kutsal Roma İmparatorluğu’nu oluşturan Katolik ve Protestan devletler arasında bir savaş olarak başladı. Bununla birlikte, Otuz Yıl Savaşları geliştikçe, din hakkında daha az ve nihayetinde Avrupa’yı hangi grubun yöneteceği hakkında daha fazla oldu. Sonunda, çatışma Avrupa’nın jeopolitik çehresini ve toplumdaki din ve ulus-devletlerin rolünü değiştirdi.

Otuz Yıl Savaşlarının Nedenleri

İmparator II. Ferdinand’ın 1619’da Kutsal Roma İmparatorluğu’nun devlet başkanlığına geçmesiyle birlikte dini çatışmalar alevlenmeye başladı. Ferdinand II’nin ilk eylemlerinden biri, din özgürlüğü Augsburg Barışı’nın bir parçası olarak verilmiş olmasına rağmen, imparatorluğun vatandaşlarını Roma Katolikliğine bağlı kalmaya zorlamaktı.

1555’te Reform’un temel taşı olarak imzalanan Augsburg Barışı’nın temel ilkesi, “kimin diyarı, onun dini” idi ve bu, krallık içindeki devletlerin prenslerinin kendi alanlarında Lutheranizm/Kalvinizm veya Katolikliği benimsemelerine izin verdi. Bu, Köln Savaşı (1583-1588) ve Julich Veraset Savaşı (1609) dahil olmak üzere alevlenmeler olmasına rağmen, 60 yıldan fazla bir süredir Kutsal Roma İmparatorluğu içindeki iki inancın halkları arasındaki kaynayan gerilimi etkili bir şekilde yatıştırdı.

Yine de, Kutsal Roma İmparatorluğu o zamanlar Avrupa’nın çoğunu kontrol etmiş olabilir, ancak esasen yarı özerk devletler veya beylikler topluluğuydu. Habsburg Hanedanı’ndan olan imparatorun yönetimleri üzerinde sınırlı bir yetkisi vardı.

Prag’ın Korunması

Ancak Ferdinand’ın din konusundaki kararnamesinden sonra, günümüz Avusturya ve Çek Cumhuriyeti’ndeki Bohem soyluları, Ferdinand II’yi reddetti ve 1618’de temsilcilerini Prag Kalesi’ndeki bir pencereden atarak memnuniyetsizliklerini gösterdiler. Prag’ın Savunmasızlaştırılması (fenestrasyon: bir binadaki pencereler ve kapılar), İsveç ve Danimarka-Norveç’in desteğini alan Bohem eyaletlerinde açık isyanın ve Otuz Yıl Savaşlarının başlangıcıydı.

Bohem İsyanı

Ferdinand II’nin dini özgürlüklerini ellerinden alma kararına yanıt olarak, Kutsal Roma İmparatorluğu’nun esas olarak Protestan olan kuzey Bohemya devletleri, zaten gevşek bir şekilde yapılandırılmış bir alanı daha da parçalayarak ayrılmaya çalıştılar.

Otuz Yıl Savaşları’nın sözde Bohemya İsyanı’nın ilk aşaması, 1618’de başladı ve gerçek bir kıta çatışmasının başlangıcı oldu. Savaşın ilk on yılı boyunca, Bohem soyluları, şimdi Almanya olan Protestan Birliği devletleriyle ittifaklar kurarken, II. Ferdinand, Katolik yeğeni İspanya Kralı IV. Phillip’in desteğini aradı.

Kısa süre sonra, her iki taraf için de ordular, günümüz Avusturya’sında ve doğuda, Osmanlı İmparatorluğu askerlerinin Bohemyalıların yanında (sultana ödenen yıllık aidatlar karşılığında) Polonyalılara karşı savaştığı Transilvanya’da olmak üzere birçok cephede acımasız savaşlara girişti. kim Habsburgların tarafındaydı.

Katolik Zaferleri

Batıda, İspanyol ordusu, II. Ferdinand’ı destekleyen günümüz Almanya, Belçika ve Fransa’daki ulus devletler olan sözde Katolik Birliği ile aynı hizadaydı. En azından başlangıçta, II. Ferdinand’ın kuvvetleri başarılı oldu, doğudaki ve kuzey Avusturya’daki isyanı bastırdı ve Protestan Birliği’nin dağılmasına yol açtı. Ancak, Danimarka-Norveç Kralı IV. Christian’ın desteğini Protestan devletlerinin arkasına attığı batıya doğru çatışmalar devam etti. Bununla birlikte, İskoçya’dan gelen askerlerin yardımıyla bile, Danimarka-Norveç orduları, Kuzey Avrupa’nın çoğunu imparatora bırakarak II. Ferdinand’ın güçlerine düştü.

Gustav Adolf

Ancak 1630’da Gustavus Adolphus’un önderliğindeki İsveç, kuzey Protestanların tarafını tuttu ve ordusunun Katolik kuvvetleri geri itmeye ve Protestan Birliği tarafından kaybedilen toprakların çoğunu geri kazanmaya yardım etmesiyle savaşa katıldı. İsveçlilerin desteğiyle Protestan zaferleri devam etti. Ancak, Gustavus Adolphus 1632’de Lutzen Savaşı’nda öldürüldüğünde, İsveçliler kararlılıklarının bir kısmını kaybettiler.

Tahmini 50.000 askerden oluşan ordusunu II. Ferdinand’a, ele geçirilen herhangi bir bölgeyi yağmalama özgürlüğü karşılığında sağlayan Bohem asilzade Albrecht von Wallenstein’ın askeri yardımını kullanarak yanıt vermeye başladı ve 1635’te İsveçliler mağlup edildi.

Ortaya çıkan sözde Prag Barışı, kuzeydoğu Almanya’nın Lutheran/Kalvinist hükümdarlarının topraklarını korudu, ancak günümüz Avusturya’sında ve Çek Cumhuriyeti’nde güney ve batıdakileri korumadı. Son bölgelerdeki dini ve siyasi gerilimler yüksek kalmaya devam ederken, çatışmalar devam etti.

Fransız Katılımı

Fransızlar, Katolik olsalar da, Habsburgların rakipleriydi ve Prag Barışının hükümlerinden memnun değillerdi. Böylece, Fransızlar 1635’te çatışmaya girdi. Ancak, en azından başlangıçta, orduları, 1637’de yaşlılıktan öldükten sonra bile, II. Ferdinand’ın kuvvetlerine karşı baskın yapamadı. Bu arada, imparatorun halefi ve oğlu III. Protestan ittifakı ve İspanya ve Kutsal Roma İmparatorluğu’nun güçleri önümüzdeki birkaç yıl boyunca bir çıkmazdaydı.

1640’ta Portekizliler İspanyol yöneticilerine karşı ayaklanmaya başladılar ve böylece Kutsal Roma İmparatorluğu adına askeri çabalarını zayıflattılar. İki yıl sonra İsveçliler savaşa yeniden girerek Habsburg güçlerini daha da zayıflattı.

Otuz Yıl Savaşları İle Gelen Değişim

Ertesi yıl, 1643, onlarca yıl süren çatışmada çok önemliydi. O yıl, Danimarka-Norveç yeniden silahlandı, bu sefer Habsburglar ve Kutsal Roma İmparatorluğu’nun yanında savaştı. Aynı zamanda, Fransız hükümdarı Louis XIII öldü, tahtı 5 yaşındaki oğlu Louis XIV’e bıraktı ve Paris’te bir liderlik boşluğu yarattı. Sonraki yıllarda, Fransız ordusu birkaç önemli zafer kazandı, ancak özellikle 1645’teki Herbsthausen Savaşı’nda önemli yenilgiler aldı. Yine 1645’te İsveçliler Viyana’ya saldırdı, ancak şehri Kutsal Roma İmparatorluğu’ndan alamadılar.

Prag Kalesi Ele Geçirildi

1647’de Octavio Piccolomini liderliğindeki Habsburg kuvvetleri İsveçlileri ve Fransızları şimdiki Avusturya’dan geri püskürtmeyi başardı. Ertesi yıl, Prag Muharebesi’nde -Otuz Yıl Savaşlarının son önemli çarpışması- İsveçliler Prag Kalesi’ni Kutsal Roma İmparatorluğu’nun güçlerinden ele geçirdiler (ve kaledeki paha biçilmez sanat koleksiyonunu yağmaladılar), ancak başaramadılar. şehrin büyük kısmını ele geçir. Bu zamana kadar, sadece Avusturya toprakları Habsburgların kontrolü altında kaldı.

Westphalia Barışı

1648 boyunca, çatışmadaki çeşitli taraflar, Avrupa için önemli jeopolitik etkileri olmasa da, Otuz Yıl Savaşlarını fiilen sona erdiren Westphalia Barışı adı verilen bir dizi anlaşma imzaladılar. Örneğin, savaştan zayıf düşen İspanya, Portekiz ve Hollanda cumhuriyeti üzerindeki kontrolünü kaybetti. Barış anlaşmaları ayrıca Almanca konuşulan Orta Avrupa’daki eski Kutsal Roma İmparatorluğu devletlerine daha fazla özerklik verdi.

Otuz Yıl Savaşlarının Mirası

Nihayetinde tarihçiler, Westphalia Barışı’nın modern ulus-devletin oluşumu için zemin hazırladığına, savaşa katılan ülkeler için sabit sınırlar oluşturduğuna ve bir devletin sakinlerinin o devletin yasalarına tabi olmasını etkili bir şekilde kararlaştırdığına inanıyorlar. laik veya dini başka herhangi bir kuruma değil.

Bu, Avrupa’daki güç dengesini kökten değiştirdi ve Katolik Kilisesi ile diğer dini grupların siyasi meseleler üzerindeki etkisinin azalmasına neden oldu. Otuz Yıl Savaşları’ndaki çatışmalar ne kadar acımasız olsa da çatışmanın yol açtığı kıtlık ve özellikle şiddetin parçaladığı bölgelerde hızla yayılan bir hastalık olan tifüs salgını nedeniyle yüz binlerce insan öldü. Tarihçiler ayrıca şüpheli bir halk o sırada Avrupa’daki acıları “manevi” nedenlere bağladığından  ilk Avrupa cadı avlarının savaş sırasında başladığına inanıyor .

Savaş aynı zamanda Avrupa kıtasındaki topluluklarda “öteki” korkusunu besledi ve farklı etnik kökenlere ve dini inançlara sahip olanlar arasında, bugüne kadar bir dereceye kadar devam eden duygular arasında artan bir güvensizliğe neden oldu.

Keltler, benzer bir dili, dini inançları, gelenekleri ve kültürü paylaşan Orta Avrupa kökenli bir kabileler topluluğuydu. Kelt kültürünün MÖ 1200 gibi erken bir tarihte gelişmeye başladığına inanılıyor Keltler göç yoluyla Batı Avrupa’ya -İngiltere, İrlanda, Fransa ve İspanya dahil- yayıldı. Mirasları, dillerinin ve kültürlerinin izlerinin bugün hala belirgin olduğu İrlanda ve Büyük Britanya’da en belirgin olmaya devam ediyor.

Keltlerin varlığı ilk olarak MÖ yedinci veya sekizinci yüzyılda belgelendi. O zamanlar güney Avrupa’nın çoğunu yöneten Roma İmparatorluğu , Keltlere barbar anlamına gelen “Galli” adını verdi.

Bununla birlikte, Keltler (sert bir “c” veya “k” sesiyle telaffuz edilir) barbarlardan başka bir şey değildi ve kültürlerinin ve dillerinin birçok yönü yüzyıllar boyunca hayatta kaldı.

Keltler Nereden Geldi?

MÖ 3. yüzyılda, Keltler, günümüz İrlanda ve Büyük Britanya da dahil olmak üzere, Alp dağlarının kuzeyindeki Avrupa kıtasının çoğunu kontrol etti.

Roma İmparatorluğu Avrupa kıtasında genişlerken, Kelt kültürünün hayatta kalmasına ve gelişmesine izin verilen Avrupa’nın batı kıyısındaki bu adalardır. MÖ birinci yüzyılda Jül Sezar’ın saltanatı ile başlayarak , Romalılar Keltlere karşı askeri bir kampanya başlattılar, onları binlerce kişi öldürdü ve Avrupa anakarasının çoğunda kültürlerini yok etti.

Sezar’ın Roma orduları bu sırada İngiltere’yi işgal etmeye çalıştılar, ancak başarısız oldular ve böylece Kelt halkı burada bir vatan kurdu. Sonuç olarak, kültürel geleneklerinin çoğu günümüzde bile İrlanda, İskoçya ve Galler’de belirginliğini koruyor.

Galatyalılar

Birkaç kabile, Kelt halkının daha büyük nüfusunu oluşturuyordu. Gerçekten de Galyalılar, Galyalılar, Britanyalılar, İrlandalılar ve Galatyalıların hepsi Kelt kabileleriydi.

Galatyalılar, bugün İspanya’nın kuzeyi olan Asturias bölgesinin çoğunu işgal ettiler ve hem Romalılar hem de Moors’un istila girişimlerine başarıyla karşı koydular, ikincisi günümüz güney İspanya’sının çoğunu yönetti.

Galat geleneğinin kanıtları bugün bölgede kalır. Galatyalıların torunları, genellikle İskoçya ve İrlanda gibi daha iyi bilinen Kelt bölgeleriyle ilişkilendirilen bir enstrüman olan gayda eşliğinde eski açık hava danslarına katılıyor. Ek olarak, bölge bayrağını “Cruz de la Victoria” (Kelt haçına benzer) olarak adlandırılan bir Kelt sembolü süslüyor.

Galatlar ayrıca İspanya’nın kuzeybatı kıyısındaki bir bölge olan yakındaki Galiçya’ya da yerleştiler.

Britanyalılar

Britanyalılar ve Galyalılar, günümüz Fransa’sının kuzeybatı köşesine, bugün Brittany olarak bilinen bölgeye yerleştiler. Bölge, Fransa’nın geri kalanından coğrafi olarak izole olduğu için bölgede Kelt geleneği varlığını sürdürdü ve birçok festival ve etkinlik, kökenlerini Kelt zamanlarına kadar takip edebilir.

Fransız “Bretonları”nın çoğu ayrıca kuaför (“dantel şapkalar” anlamına gelir) adı verilen geleneksel Kelt şapkaları takar ve bölge sakinlerinin kabaca dörtte biri Galce’ye benzer bir Kelt dili olan Bretonca konuşur. Sezar’ın Britanya’yı işgali başarısız olmasına rağmen, MS birinci yüzyılda Sezar’ın öldürülmesinin ardından Romalılar sonunda Britanyalılara başarılı bir saldırı düzenlediler.

Aslında, Romalılar , MS 120’de, günümüzde İngiltere ve İskoçya arasındaki sınırın yakınında bulunan Hadrian Duvarı’nı (bugün hala ayaktadır) inşa ettiler .

Kelt Dilleri

Keltler tarafından Cymru olarak adlandırılan Galler’de ana dil olan Galce bir Kelt dilidir ve bölgede hala yaygın olarak konuşulmaktadır. Cornwall’da (İngiltere’nin en batıdaki ilçesi ve Galler yakınlarında), bazıları (çok azı olsa da) Galce ve Bretonca’ya benzeyen Cornish konuşur.

Ve İskoçya’da, bir azınlık tarafından da olsa Kelt dili İskoç Galcesi hala konuşulmaktadır ve British Broadcasting Corporation’ın (BBC) yerel iştiraki , bölgenin Kelt adı olan BBC Alba olarak bilinir.

Tabii ki, İskoçya’nın tartışmasız en iyi bilinen müzik aleti olan gayda da kökenlerini Kelt zamanlarına kadar takip edebilir.

Kelt Dini

MS beşinci yüzyılda Romalılardan şimdi İngiltere’yi alan ne Romalılar ne de Anglo-Saksonlar İrlanda’yı başarılı bir şekilde işgal edebildiler. Bu, oraya yerleşen Kelt kabilelerinin, yani Gaels ve İrlandalıların hayatta kalmasını ve kültürlerinin gelişmesine izin verdi.

Ne zaman Hıristiyanlık ile İrlanda geldi Aziz Patrick 432 AD, birçok Kelt gelenekleri “yeni” din dahil edildi. Aslında, bazı tarihçiler tarafından, Gaellerin dini liderleri Druidlerin topluca öldürülmesinin ardından Katolikliğin adada baskın din olarak devraldığı söyleniyor. Bununla birlikte, Hıristiyanlığın yeni keşfedilen önemine rağmen, Kelt kültürünün izleri devam etmektedir. İrlanda’nın ulusal sembolü olan yonca (yeşil, üç uçlu bir yaprak), Katolik geleneğinin “Kutsal Üçlü”nü temsil eder: Baba (Tanrı), oğul (İsa Mesih) ve Kutsal Ruh.

Kelt haçı, bölgenin Katolik haçına benzersiz yaklaşımını temsil ediyor. Ayrıca, Cu Chulainn efsanesi gibi birçok Kelt folklor hikayesi İrlanda’da hala anlatılmaktadır. Galce gibi, İrlandaca Gal dili de bir Kelt dilidir. İngilizlerin İrlanda’yı sömürgeleştirdiği 19. yüzyılda Galce büyük ölçüde ortadan kalktı, ancak dil ülkenin batı kesiminde hala konuşuluyor.

Kelt Tasarımları

Avrupa çapında, Keltler, karmaşık taş oymacılığı ve ince metal işçiliği dahil olmak üzere birçok sanatsal yenilikle ödüllendirildi. Sonuç olarak, altın, gümüş ve değerli taşlardan yapılmış eserlerdeki ayrıntılı Kelt tasarımları, Avrupa ve Kuzey Amerika’daki müze koleksiyonlarının önemli bir parçasıdır.

Ahi kelimesinin etimolojisinin ne olduğu hususunda muhtelif görüşler ve deliller sunulmuştur. Bazı araştırmacılar Arapça “kardeşim” manasına gelen “ahi”den geldiği hususu üzerinde dururken; bazı araştırmacılar ise Kaşgarlı Mahmut’un “Divan-ı Lügati’t-Türk” adlı eserinde geçen, “eli açık, cömert ve yiğit” gibi anlamlara gelen Türkçe “akı” kelimesinden geldiği görüşünü dile getirmiştir. Ahi kelimesinin tarihî süreç içerisinde aldığı mana, oluşturduğu kavram ve ruhu göz önünde bulundurulunca bu iki kelimenin birbirinden hiçbir farkı olmadığı aşikârdır.

Nitekim Ahi mensuplarının faaliyetleri ve tasavvufi birikimleri ile ilgili günümüze bilgi aktaran “Ahi Fütüvvetnameleri” ve Ahiler hakkında kayıt tutan seyyahların gözlemleri bizlere ahiliğin beslendiği kaynaklar ve ruhunu oluşturan unsurlar hakkında önemli bilgiler vermektedir.

Ahilik, tamamı ile Türk kültürünün ve inancının ağırlıklı olarak kendi öz kaynaklarından ve az da olsa farklı kaynaklardan beslenerek oluşturduğu bir sistemdir. Sistem İslam inancı ile birlikte, İslam öncesi kadim Arap geleneklerinden de beslenmiştir. Beslenilen bu kaynaklar içerisinde en önemlisi hiç şüphesiz ki kadim Arap “feta” ve “fütüvvet” geleneğidir.

“Feta” Arapların, ahlaki erdem ve hasletlere sahip olan gençlerine verilen bir isimdir. Özellikle toplumsal barış, yardımseverlik ile ticari alanda kalite ve doğruluğu gaye edinen Arap gençlerinin adıdır. Nitekim kökleri “cahiliye dönemine” kadar gitse de, asıl manasını tamamı ile İslam dininin nüzulü ile birlikte bulmuştur ve tamamlamıştır. Bu telakkinin İslam tarihi içerisinde en önemli örnekleri “Hılful Fudul” ve Hz. Peygamber’in kurduğu “Medine Pazarı”dır.

Erdemliler Cemiyeti olarak adlandırılan Hılful Fudul, Hz. Peygamber’in gençlik yıllarında katıldığı bir cemiyettir. Feta denilen yiğit ve erdemli kişilerin bir araya gelerek yeminleşerek oluşturdukları bu cemiyetin esas gayesi toplumda haksızlığa uğramış, fakir ve desteğe muhtaç kişilere yardım etmektir. Hz. Muhammed, risaletinden sonra dâhi toplumsal dayanışmayı güçlendiren bu topluluğu anmış ve önemini şu sözlerle ifade etmiştir:

“Abdullah b. Cüd’ân’ın evinde bir antlaşmaya katıldım. İslam çağında dâhi böyle bir antlaşmaya çağırılsam gene kabul eder ve katılırım. Çünkü İslam, Hılful Fudul’u destekleyip güçlendirmekten başkasını yapmaz.”

Kadim Arap geleneğinde bulunan feta kavramı, İslam ile birlikte daha da güçlenmiş, İslam’ın mümin insanlara yüklediği bütün müspet özellikler ile iç içe geçmiştir. Bu dönem ile birlikte feta, tamamen İslam’ın ideal olarak örnek gösterdiği insan tipi olarak anılmaya başlanmıştır. Fütüvvet mensupları Hz. Muhammed’in izinden giden, onun ahlakı ile donanmış, onun erdemliliğine sahip olan kişiler olarak anılmaya başlamıştır. Fütüvvet mensuplarının beslendiği en temel kaynak yüce Kur’an-ı Kerim olmuştur.

İslam inançları ile Arap ahlak ve geleneğinin de baskın olduğu fütüvvet düşüncesi, özellikle İslam fetihleri sonrası tasavvufi birikim ile kaynaşmış, iç içe geçmiş ve yayılma alanı bulmuştur. Bu dönemde fütüvvet ve feta birçok İslam âliminin de görüşleri ile sistemleşmeye başlamış. Fütüvvet ile ilgili müstakil eserler kaleme alınmaya başlanmıştır. Fütüvvetname adı ile anılan bu eserler, fütüvvet ve Ahilik düşüncesinin felsefi temel ve doktrinlerini oluşturmuş, bu düşüncenin aktarımı ve devamlılığını sağlamış, birçok tekke ve medresede okutulmuştur.

Hatta bu dönem içerisinde fütüvvet mensubu kişilerin siyasi hayatta da etkin olmaya başladıkları görülmektedir. Özellikle fütüvvet telakkisi Abbasi halifesi en-Nasr Li-Dinillah tarafından tamamen sistemleştirilip müessese hâline getirilmiştir. Abbasi coğrafyasının her yerinde, bütün İslam şehirlerinde fütüvvet teşkilatları oluşturulmuştur. Bu teşkilatlar vasıtası ile toplumsal, dinî, siyasî ve iktisadî alanlarda devlet otoritesini güçlendirmiştir. Toplumsal hayat fetalar eliyle düzeltilmeye çalışılmıştır. Devlet otoritesinin zafiyete uğradığı, toplumsal karışıklıkların meydana geldiği dönemlerde fütüvvet mensupları, merkezî otoritenin güçlenmesini sağlamış, toplumsal ihtilaf ve karmaşanın ortadan kalkmasına vesile olmuşlardır. İslam tarihinin en kanlı ve karanlık dönemi olarak tabir edilen Moğol zulmü zamanında Moğol baskısına karşı savaşan ve direnç oluşturan en önemli zümre Ahiler olmuştur.

Kadim fütüvvet geleneğinin yayılma sahalarından birisi de bu dönemde zirve dönemini yaşayan Selçuklu Anadolusu’dur. Özellikle fütüvvet düşüncesine mensup âlimler ve kişiler Abbasi siyaseti neticesinde Anadolu’ya gelmiş ve burada faaliyetlerde bulunmuşlar, bilhassa da Müslüman Türkler arasından hızla taraftar kazanmaya başlamışlardır.

İslami fütüvvet telakkisi bu dönemde Türk kültür ve medeniyeti ile karşılaşmış, âdeta zaman içerisinde içi içe geçmiş ve “Türk Ahiliği”ni doğurmuştur. Özellikle feta ve fütüvvet düşüncesindeki erdemlilik, yardımseverlik, iyiliği emretme, kötülükten sakındırma vb. olumlu özellikler Türklerdeki başta “alp”lik olmak üzere birçok özellik ile benzeşmiştir.

İslami fütüvvet felsefesi, Türk Ahiliği olarak Anadolu’da kendini bulmuş, birçok önemli misyonu yüklenmiş ve yerine getirmiştir. Öncelikli olarak Anadolu’nun Türkleşip İslamlaşmasında Ahilere büyük iş düşmüş, Ahiler Anadolu’da İslam varlığının yayılmasında ve kendi medeniyetini kurmasında etkin bir rol oynamışlardır.

Ahilik medeniyetinin oluşmasında başta Ahilerin Anadolu’da piri olan Ahi Evren olmak üzere birçok tasavvuf erbabının katkısı çok büyük olmuştur.

Ahiler Anadolu’da tekke ve zaviyeler inşa etmişler, vakıflar kurmuşlar, imaretler inşa etmişler, yardıma muhtaç halka yardım etmiş, yeni göçler ile gelen halkın yerleşmesine ön ayak olmuş, yiyecek ve barınma ihtiyaçlarını gidermişlerdir. Şehirlerin kurulmasını ve halkın gerekli ihtiyaçlarının giderilmesini sağlamışlardır. Sanayi alanları kurmuşlar, çarşılar inşa etmişlerdir. Anadolu’nun ekonomik anlamda bir ticaret merkezi hâline gelmesinde önemli bir rol oynamışlardır.

Özellikle Müslümanlar, Anadolu’ya geldiğinde daha önceden burada yerleşik olarak bulunan gayrimüslimler karşısında yaşadıkları sıkıntıları Ahilerin yardımı ve girişkenliği ile aşmışlardır. Nitekim yerleşik bir düzenleri, çarşıları, kurum ve kuruluşları olan gayrimüslimler karşısında zorlanan Müslüman esnafa Ahiler kurdukları sistem ve dayanışma ile yardım etmiş, onların güçlenmesini sağlamıştır.

Özellikle belirtmeliyiz ki Ahilik düşüncesini esnaf zümreleri ile sınırlandırmak tamamı ile yanlıştır. Ahilik, yazımızın başından itibaren ifade ettiğimiz gibi çok yönlü medeniyet kurucu bir unsurdur. Ahilik esas itibarı ile tasavvufi bir sistemdir. Türk tasavvufi hayatının oluşturduğu felsefi bir yapıdır. Bu tasavvufi sistem özellikle esnaf zümreleri arasında taraftar bulmuş ve yayılma göstermiştir. Esnaf zümresi içerisinde yayılması ise Türk ticari hayatını müspet manada etkilemiş, onun hayatının zenginleşmesini ve kaliteli bir sistem oluşturmasını sağlamıştır.

Ahilik düşüncesinin mensubu olan Ahiler, insani ilişkileri, ahlaki karakterleri, erdemli davranışları, doğru ve dürüst tavırları ile Türk ekonomik ve sosyal hayatının zirvesini oluşturmuşlardır. Selçuklu Anadolu’sunda şekillenen bu ahlaki sistem, Osmanlıların kuruluş döneminde etkin olmuş, hatta lonca sistemi kuruluncaya kadar bozulmadan dinamik bir şekilde devamlılık sağlamıştır. Özellikle kuruluş döneminde Osmanlıların Bizans uçlarındaki mücadelelerinde, Balkan coğrafyasının Türkleşip İslamlaşmasında gaza yapan zümrelerin başında Ahiler gelmiştir.

Sonuç olarak ifade etmek gerekirse, İslam inancı ile Türk kültür ve medeniyetinin birleşerek oluşturduğu bu felsefi sistem, bizim medeniyetimizin en önemli kaynaklarından birisidir. Maalesef günümüzde medeniyetimizin oluşturduğu bu ahlaki sistemin ve temsilcilerinin izleri silinmek üzeredir.

Ahilik her yönü ile örnek alınabilecek bir felsefi sistem, bir medeniyet unsuru; Ahiler ise her yönü ile örnek alınabilecek ideal bir insan portresidir. Küreselleşen ve sekülerleşen bir dünyada Ahilik bizim için kendi öz ruhumuzda bulunan, geçmişimizden çıkarıp bugüne taşımamız gereken bir medeniyet unsurumuzdur. Gençlerimiz için ideal olarak görülebilecek eşsiz bir örnekliktir. Kapitalizm karşısında varoluş mücadelesi veren sanayimiz, zanaatkârlarımız ve esnaflarımız için bir kurtuluş reçetesidir.

Ahilik ve Fütüvvet ruhunun tekrar ihya edilmesi, insani ilişkilerimizin düzenlenmesi ve esnaf ahlakımızın oluşturulması demek medeniyetimizin tekrardan ihyası demektir. Tarihî tecrübelerimize ve medeniyet oluşturan unsurlarımıza tekrar dönmek ve bu kaynaklardan beslenmek dileği ile.

Tarih boyunca toplumsal yaşamın ayrılmaz bir parçası olan vakıflar bilhassa ilkçağlardan itibaren insanlık tarihinin vazgeçilmez müesseselerini teşkil etmiştir. Türk ve İslam medeniyeti ile özdeşleşen vakıf düşüncesi esasında İlkçağ Uygarlıklarında da görülen bir toplumsal yardımlaşma örneğidir. Nitekim Sümerliler ve Hititler başta olmak üzere bu dönemlere ait vakıfnamelere rastlanmış olması bize vakıf düşüncesinin kadim bir gelenek olduğunun bir işaretidir. İslamiyet öncesi Türklerde de vakıf düşüncesinin varlığı bilinmektedir. Bilhassa Doğu Türkistan’da Turfan kazılarında Uygurlara ait vakıf metinleri bulunmuştur.

İnsan yaşamının bir cilvesi olan yalnızlık, yardıma muhtaç olma ve düşkünlük durumlarının insanoğlunun yeryüzünde ilk zuhurundan itibaren söz konusu olmuştur. Dolayısı ile tarih boyunca gerek zengin insanların münferit yardım faaliyetleri gerekse devletlerin toplumsal birlik ve beraberliği sağlamak amacı ile hayır işlerinde bulunduğu görülmektedir. Bu düşünceden hareketle tarih boyunca vakıf adında kavramsallaşan yardım kuruluşlarının, organizasyonlarının ve topluluklarının varlığı ortaya çıkmıştır.

Vakıf ve yardımlaşma müesseselerinin asıl zirve noktasına ulaşması ise semavi dinlerin iyilik ve yardımlaşma ile ilgili öğretileri vesilesi ile olmuştur. Vakıf kelimesi Kur’an’da tam olarak geçmese de Vakıf kelimesinin kavramsal çerçevesini çizen ve muhtevasını oluşturan değerler ile felsefi düşüncesinin izlerine rastlanmaktadır. Özellikle de Kur’an’ın vahyi ile birlikte İslam düşüncesinin toplumsal birlik ve beraberliğe atfettiği önemle birlikte müminlerin hayırda yarışmaları gerektiği inancı ve felsefesi Müslüman devlet ve toplumların esas dinamiğini oluşturmuştur. Bilhassa Hz. Muhammed’in şahsında eylem ve sözleri ile muazzam bir örnekliğe ulaşan Allah adına hayırda yarışma, iyilik ve yardımda bulunma telakkisi bütün Müslümanlar için mümin bir insanın yapması gereken en elzem farzlardan kabul edilmiştir. Nitekim Müslümanların yardımlaşması, yetimi, fakir ve fukarayı gözetmesi, iyilikte bulunması ile infakta ve sadakada bulunması gerektiği ile ilgili ayetlerin sayısı Kur’an da oldukça fazladır. Pek çok ayette namaz emrinin hemen ardından zekat emredilmiştir.

Vakıf faaliyetleri İslam devletlerinde özellikle başta hükümdar olmak üzere, bürokraside bulunan devlet adamları ile toplumun zengin ve varlıklı kişileri tarafından inşa edilmiştir. İslâm coğrafyasının her yanında bulunan mescid ve camiler, mektep ve medreseler, imaretler, tekke, hankah ve zâviyeler, kütüphaneler, misafirhaneler, hastahaneler, çeşmeler ve sebiller, hamamlar, makbereler, yollar ve köprüler ile kervansaraylar önemli isimlerce kurulan vakıfların neticesinde inşa edilmişlerdir.

Hz. Peygamber’in döneminden itibaren insanların ihtiyaçları için gerekli vakıflar kurulmaya başlanmıştı. Bu faaliyetler belirli bir sistem ve düzen içerisinde olmasa da cami, mescid, şifahane veya pazarlar kurulması için arsalar bağışlanmaktaydı. Özellikle de buralarda görevli olanların maaşları Beyt’ül Mâl yani devlet hazinesinden ödenmekteydi. Bu hususlar ile ilgili olarak Mısır’da bir tarım arazisinin gerçek vakfa dönüştürülmesiyle ilgili en eski vakfiye Abbâsî dönemine aittir. 

İslam fetihlerinin artması ve yeni coğrafyalarda siyasi ve askeri faaliyetlere girişilmesi ile birlikte özellikle bu bölgelerde meydana gelen savaşlar neticesinde harap vaziyete gelmiş şehir ve beldelerin imar ve inşa faaliyetleri de vakıflar eli ile yapılmaktaydı. Aynı zamanda savaş hasarlarının giderilmesi ve mücadeleler neticesinde zarar gören halkların ihtiyaçları için ilk iş olarak yeni fetih edilen bölgelerde vakıflar tesis edilmekteydi.

Vakıfların faaliyet alanları oldukça geniştir. Belirli bir iş için vakfedilmiş vakıflar olduğu gibi muhtelif birçok hususta da yardım faaliyetleri düzenleyen vakıfların varlığı söz konusu olmuştur. Ünlü seyyah İbn Battûta’nın eserinde vakıfların hizmet alanları arasında hacca gidemeyenleri hacca göndermek, fakir aile kızlarının evlilik çeyizlerini satın almak, esirleri hürriyete kavuşturmak, seyyahlara yiyecek ve giyecek temin etmek, ülkelerine dönebilmelerini sağlamak, sokakları düzenlemek, kaldırımları yapmak gibi faaliyetlerden bahsettiği bilinmektedir. Fakat en çok tesis edilen vakıfların esas itibarı ile insanların en çok ihtiyacı olan temel gereksinimlerini karşılamak amacı ile kurulan vakıflar olduğu bilinmektedir. Bu nedenle de Türk – İslam coğrafyasının hemen her yerinde insanların karınlarını doyurması için aşevleri, kalacak yerleri olmayanlar için barınma alanları, hasta ve müşkül durumda olanlar için hastanelerin sayısı oldukça fazlaydı.

İnsanların temel ihtiyaçlarının karşılandığı vakıfların hemen ardından en çok kurulan vakıflar inançlı insanların ibadetlerini yerine getirmeleri için inşa edilen cami ve mescidlerdir. İbadethanelerin yanı sıra Müslüman inancında eğitim ve öğretime özel bir önemin verilmesi neticesinde mektepler, medreseler, dârülkurrâ ve dârülhadisler de vakıflar olarak inşa edilmekteydi. Tesis edilen bütün kurumların gereken bütün ihtiyaçları vakıflar tarafından karşılanmaktaydı. Vakfiyelerde belirtildiğine göre medreselerde verilen dersleri okutmak için bazı camilere müderrisler, muhaddisler ve dersiâmlar tayin edilmiştir. İnşa edilen her vakfın amaç ve misyonları ile hizmet şartlarının yazılı olduğu vakfiye metinleri olmaktaydı.

Vakıflarda mektep ve medrese talebelerine, tekke ve zâviye dervişlerine, yörenin fakirlerine, zengin ve fakir bütün yolculara parasız yemek veriliyordu. İstanbul külliyelerine bağlı imaretlerin her birinde günde ortalama 500-1000 kişi yemek yediği bilinmektedir. XVIII. yüzyılda İstanbul imaretlerinde her gün yemek yiyenlerin sayısı 30.000’den fazla olduğu kaynaklarda ifade edilmektedir. Türk İslam coğrafyasının muhtelif yerlerinde inşa edilen vakıflarda herhangi bir ırk ve din ayrımı gözetmeksizin muhtaç ve müşkül durumda bulunan herkese yardım edilmekteydi. 

Özellikle Türk – İslam tarihte hükümdar ve aileleri tarafından kurulan vakıfların sayısı oldukça fazladır. Devlet yöneticisinin bu tür girişimleri sosyal devlet anlayışının bir tezahürüdür. Nitekim Türk ve İslam devletlerinde hükümdarların hayır işlerinde ve vakıf tesisinde birbirleri ile yarıştıkları görülmektedir. Vakıfların kuruluşu, birlik ve beraberliğin sağlanması ile refah seviyesinin artırılması düşüncesi Türk filozofu Fârâbî tarafından el-Medînetü’l-fâżıla adlı meşhur eserinde tasarlayıp kurgulanmıştır. Vakıfların kurulması ve devamlılığı birçok düşünür tarafından erdemli bir devletin, hükümdarın ve toplumun en önemli bir özelliği olarak düşünülmüştür.

Bugün bizim medeniyetimizin en önemli örnekliğini teşkil eden Mekke, Medine, Dımaşk, Bağdat, Kahire, Kayrevan, Kurtuba, Tebriz, Semerkant, Buhara, Adana, Konya, Bursa ve İstanbul gibi şehirlerimiz vakıf medeniyetinin birer ürünüdürler. Bu şehirlerin imar ve ihyası tarih boyunca bünyesinde barındırdıkları vakıflar ile olmuştur. Hatta bu şehirlerin ulaşım için gerekli olan birçok yol, köprü, deniz fenerleri ve kalelerin inşası, büyük ticaret yolları üzerindeki konak yerleri ve kervansaraylar her zaman vakıflar tarafından finanse edilmiş ve inşa edilmiştir.

Kurulan vakıfların dini ve siyasi yönleri de bulunmaktaydı. Nitekim yeni fetih edilen bölgelerde yerel halk ile kaynaşmak, onların İslam dinini kabul etmesini sağlamak gibi hususlar için de özellikle vakıflar kurulup finanse edilmekteydi. Örneğin Selâhaddîn-i Eyyûbî tarafından Haçlı Seferleri sırasında savaş esirlerin fidyelerinin ödenmesi için dâhi vakıflar kurulduğu bilinmektedir. Fetih edilen bu bölgelerin Türkleşmesi ve İslamlaşması vakıf müesseseleri ile hızlandırılmaktaydı.

Tarihimizde vakıfların çeşitliği oldukça fazladır. İnsanların ve diğer bütün canlıların ihtiyacı olabilecek hemen hemen her konuda vakıfların kurulduğu görülmektedir. Özellikle tarihimizde tesis edilmiş olan, Leyleklerin beslenmesi için kurulan leylek vakfı, İnsanların dinlenmeleri için bahçe olarak kurulmak üzere bağışlanan arsa vakıfları, insanların meyve ihtiyaçlarını gidermesi için herkese meyve vakfı, piknik vakfı, duvar ve sokak temizliği vakfı, evlendirme vakfı, yetim çeyizi donatma vakfı, köprü yapım vakfı, misafirleri ağırlayan vakıf, helva dağıtma vakfı, pabuç parası veren vakıf gibi bu tür vakıflar tarihimizdeki en meşhur vakıf örnekleridir.

Rahatlıkla söyleyebiliriz ki Türk-İslam medeniyeti vakıf medeniyetidir. Tarihte eşine az rastlanacak incelikte ve güzellikte kurulmuş ola vakıfların çoğu başta Selçuklular ve Osmanlılar eliyle kurulmuştur. İslam dininin hayırda, yardımlaşmada ve iyilikte bulunma hususunda Müslümanlara verdiği yükümlülükler medeniyetimizin kurucusu ve devamlılığını sağlayan halkımız tarafından akla ve hayale gelebilecek her türlü vakfın kurulmasıyla yerine getirilmeye çalışılmıştır.

1836’da kurulan Evkâf-ı Hümayun Nezareti ile birlikte ise vakıflarımız maalesef yavaş yavaş tarihe karışmaya yüz tutmuştur. Bugün münferit olarak faaliyetlerini yürüten başarılı vakıflarımız olsa da tarihimizdeki o incelikli ve sistemli vakıflarımız maalesef artık yok olmuştur.

Günümüzde devlet ve millet olarak sosyal refah ile birlik ve beraberliğin gerekliliğine olan ihtiyacımız aşikardır. Bu sebeple de tarihimizin medeniyet kurucu unsurlarından olan vakıflarımızın sahip olduğu felsefeyi tekrardan millet olarak benimsememiz ve ihya etmemiz gerekmektedir.

Türk Müslümanlığı olgusunu ele almadan önce ilk olarak ifâde etmemiz gereken husus bu kavramın sosyolojik bir kavram olduğudur. İslamiyet’in farklı bir formu olarak asla ve asla algılanmamalıdır. Çünkü esas itibarı ile Müslümanlık/İslamlık her şeyi ile tamam olmuş, sabit bir inanışı ifade etmektir. Bu inanışın temel hususları yâni Kur’an kelamı ile sabit ve nettir. Türk Müslümanlığı, Arap Müslümanlığı gibi tanım ve kavramsallaştırmalar yukarıda da ifâde ettiğimiz gibi sosyolojik bir tespittir. Bu tespit birey ve toplumların psikolojileri ve karakterlerinin sosyal, ekonomik ve siyasi olmak üzere belirli şartlar sonucunda oluşturdukları inanç şekillerini tanımlamak için kullanılmaktadır.

Türkler tarihleri boyunca gerek yaşadıkları coğrafya, gerekse konar göçer bir sosyolojik yapıya mensup olmaları hasebiyle ilişki ve temas içerisinde oldukları komşu kavimler ile birçok farklı kültür, inanç ve değerleri tanımış ve görmüştür. Özellikle de konar-göçerlik dolayısı ile farklı coğrafyalar; farklı insan toplulukları ile karşılaşılmış ve bu topluluklar ile kültürel alışveriş içerisinde olmuşlardır.

Türklerin İslamiyeti kabulüne kadar, Türk milleti için tarihi realite göz önüne alındığı zaman genel geçer sabit ve kabul görmüş bir dinî inanıştan bahsetmek asla mümkün değildir. Çünkü Türklerin inanç tarihleri zaman-mekan, şartlar, siyasi olaylar ve ticari ilişkiler nedeni ile zaman zaman farklılık arz etmiştir. Bunun yanı sıra bilhassa girift bir yapıdadır.

Özellikle İslam öncesi dönemde konar-göçer bir toplum olmaları dolayısı ile totemcilik, bir takım tabiat kültleri (atalar, yer ve gök, doğa olayları vb.) ile şamanî ritüeller benimsenmiştir. Tarih literatüründe yanlış bir tanım olarak Türklerin inanç durumu “şamanizm” adı altında tanımlanmış ise de Şamanizm bir din değil sadece ritüel ve inanış şeklini ifâde eden bir kavramdır. Özellikle “kam” adı verilen şamanî önderlere ait ritüeller Türkler tarafından inançlarını yaşayış ve ifâde ediş şekli olarak kabul görmüştür.

Türkler, İslam öncesi dönemde yaşadıkları coğrafyanın kozmopolit yapısı, Ön Asya ve Orta Asya’daki misyonerlik faaliyetleri ile siyasi ve ekonomik sebepler dolayısı ile eski dinî gelenkleri yanı sıra Maniheizim, Budizim  gibi Asya inançları ile az da olsa Hıristiyan ve Musevi(Karaylar/Karaim) inançlarının da etkisinde kalmışlardır. Fakat bu yeni ve farklı inançları benimseyen Türklerin aynı zamanda eski dinî inanç ve geleneklerini devam ettirdikleri de görülmektedir.

Türkler yeni karşılaştıkları inanç ve ritüellere karşı hoşgörülü olmuşlar, kendi dinamik ve toplumsal değerlerine uygun olan inançları benimsemişler ve önceki inanç geleneklerini de bu yeni form içerisine sokarak devam ettirmişlerdir. Tâbiri caiz ise Türklerin inanışlar karşısındaki karakter yapıları âdeta genel alıcı kan grubu gibidir. Birçok inanıştan etkilenmiş, eski inanç ve geleneklerini de yeni kalıplara sokarak devam ettirmişlerdir. Bu sebeple İslam öncesi Türk dinî tarihi ve Türklerini dinî için kesin bir adlandırma, belirli ve kesin dinî aidiyet mümkün ve söz konusu değildir.

Kur’an kelamının vayhi ile, özellikle Emeviler döneminde başlayan Ön ve Orta Asya fetihleri ile Türkler zaman içerisinde İslamlaşmaya ve İslami dinî geleneği benimseye başlamışır. Ancak şunu ifade etmeliyiz ki Türklerin İslamlaşması kolay, hızlı ve kısa zamanda olmamıştır. Türklerin Müslümanlaşması birçok siyasi, ekonomik ve toplumsal faktöre bağlı olarak olumlu ve olumsuz birçok realiteden sonra uzun bir süreçte gerçekleşmiştir. Türklerin İslamlaşması hemen hemen 18. yüzyıla kadar devam eden bir süreçtir.  Türklerin, İslamiyet ile tanışması, Arap fetihlerinin şiddet içeren karakteri dolayısı ile askeri mücadeleleri de barındıran bir sürecin ürünüdür. Türkler zaman zaman şartlara bağlı olarak bazan münferit bazan ise toplu boylar halinde İslamiyete geçmişlerdir.

Yukarıda Türklerin dinî karakteri hususunda söz konusu ettiğimiz bahislerde Türklerin inanç durumunun yeni din ve inanışlar ile karşılaştıktan sonra benimsemeseler bile eski inanışlarını bu yeni forma sokarak bir şekilde devam ettirdiklerini söylemiştik. Kezâ aynı şekilde Türkler İslamlaşmaya başladıkları dönemde de eski dinî gelenek ve ritüellerini de İslâmi bir form ile yeniden inşâ etmişlerdir. Nitekim bugün dâhi Müslüman Türk toplumunun dinî yaşayış şekilleri ve dinî bilgisi muhtevasında İslâm öncesi birçok dinî unsur, ritüel ve geleneğin devam ettiği görülmektedir.

Türk dinî tarihi hususunda değinmemiz gereken bir diğer önmeli nokta ise Türklerin İran coğrafyasında İslâmiyet ile tanışmış olmalarıdır. İran coğrafyası tarih boyunca kadim medeniyet ve inançlara ev sahipliği yapmış bir coğrafya olması hasebiyle birçok farklı kozmopolit inanışların doğduğu yerdir. Bu sebeple Türkler bu coğrafya da İslâmiyetle tanışmış olmaları dolayısı ile Türk – İslam inanışı üzerine İran etkisi göz adı edilmeyecek kadar önemli bir realitedir. Nitekim namaz, oruç vs. gibi bugün dâhi Türkler arasında yaşayan birçok dinî kavram Arapça değil Farsçadır.

Türk inanç geleneği içerisinde “kam” adı verilen dinî önderler ve yaptıkları ritüelleri, içi kapanık ve münzevi hayat tarzları dolayısı ile Türkler İslâmi dönemde de kam yaşayışına benzer yaşayışı devam ettiren “tasavvufi” ekolleri rahatlıkla benimsemiştir. Tasavvufi gelenek Türkler arasında büyük bir hedef kitlesi yakalamıştır. İslam öncesi dönemdeki kam yaşayışı özellikle İslâmi dönemde evliya, abdal, derviş, kalender gibi adlar ile yaşamaya devam etmiştir.

IX. yüzyıldan itibaren İslâmlaşmaya başlayan Türkler Anadolu’ya geldikten sonra da uzun yıllar konar-göçer bir hayat tarzı sürmeleri nedeni ile kitâbî olmayan tamamı ile şifahi yâni sözlü kültüre dayanan bir inanç yaşamışlardır. Türklerin, kitâbî (ortodoxy) olmayan inançları şifahi ve karışık (hetorodoxy) bir durum arz etmektedir. Nitekim yerleşik Türk toplulukları ile konar-göçer Türk toplulukları arasındaki inanç farklılığı tarihi tecrübede derin bir uçurum oluşturmuştur. Bu fark bugün dâhi etkisini göstermektedir. Özellikle konar-göçer Türk toplulukları arasında İslâm öncesi eski dinî gelenek ve ritüellere bağlılık İslâmi formda devam etmiştir. Fakat zaman içerisinde yerleşik yaşayışı benimseyen Türkler daha çok kitâbî yani Kur’an ve sünnet’ten beslenerek medrese ekolleri ile de farklı bir kimlik kazanmıştır. Bu iki ayrımın yarattığı sosyolojik farklılık toplumsal yaşayışta bu iki zümrenin birbirlerine karşı farklı dinî söylemler içerisine girmelerini de sağlamıştır. Ve bu durum askeri ve siyâsi birçok mücadeleleri de getirmiştir. (Babailer, Şeyh Bedretti vs.)

Türklerin dinî inanışları için zamana ve şartlara bağlı olarak sosyal, siyasi ve ekonomik nedenler dolayısı ile değiştiğini ve farklılık arz ettiğini söylemiş idik. Nitekim Türk tarihinde Türkler, siyasi politikalar hasebiyle zaman zaman din değiştirdikleri veya bazı dinlerin mezhep adı verilen ekollerinin mensubiyetine girdikleri görülmektedir. Nitekim “Büyük Selçukular” döneminde “Şİİ” yayılmacılığına karşılık “sünni ekol” benimsennmiş ve politik menfaat elde edilmeye çalışılmıştır. Şii geleneğin inşa ettiği “ezher” ekolüne karşı, “Nizamiye Medreseleri” inşa edilmiştir. Abbasi halifeliği ile siyasi, sosyal ve ekonomik ilişkiler tesis etmek amacı ile halifeliğin nüfuzu kabul edilmiştir.

Nitekim Osmanlılar’da da Şah İsmail ve Safevi yayılmacılığı ile siyasi politikalarına karşılık sünni ekolü ihya etmeye çalışmış ve karşıt bir siyaset malzemesi olarak kullanmıştır. Devletler dinî mezhep ve ekoller üzerinden derin bir askeri ve sosyal propoganda faaliyeti içerisinda olmuşlardır. İlerleyen zaman içerisinde Osmanoğulları’nın son dönemine doğru özellikle Padişah II. Abdülhamid sahip oldukları halifelik makamının imkanlarını değerlendirmek istemiş ve siyasi politika olarak kullanmayı amaçlamıştır.

Halifeliğin Kasım 1924’te kaldırılması ile artık tamamen inkirâza uğrayan Osmanoğullarının İttihat ve Terakki mensubu bürokratlarının çaba ve mücadeleleri ile kurulan Türkiye Cumhuriyeti ise Halifeliğin Kaldırılması, Tevhidi Tedrisat Kanunu ve Diyanet İşleri Başkanlığı’nın tesisi ile Türk dini tarihinde farklı bir merhale yakalamıştır.

Yeni Cumhuriyet’in üzerine inşa edilen temel felsefesi ve zamanla yapılan inkilaplar ile, Türk milletinin dini formu modern Batı merkezli, seküler ve laik bir çizgiye evrilmiştir. Özellikle iktibas edilen Fransız tipi laiklik anlayışı ile Türk dini tarihi açısından en önemli dönüm ve kırılma noktası yaşanmıştır. Cumhuriyet’in kurucu kadrolarının inşa ettiği laik ve seküler sistem zamanla dini yönden birçok farklı problemi meydana getirmiştir.

Özellikle Türkçe Ezan başta olmak üzere, daha sonraki süreçte zuhur eden Türban meselesi, Alevilik vs. gibi toplumsal gerginlikler laik ve seküler kadrolar ile muhafazakar ve mütedeyyin camiayı karşı karşıya getirmiştir. Bu dönem ile birlikte Türk toplumunun din anlayışının muhtevası, ruhu ve yaşam formu değişmiştir. İlerleyen süreç içerisinde Türkiye Cumhuriyeti kamuoyu 21. yüzyıla dini alanında zaman zaman yükselen tansiyonlar ve gerginlikler arefesinde girmiştir. Özellikle 28 Şubat’ın doğurduğu sonuçlar ile öncesinde yaşanan Madımak, Kahramanmaraş vb. toplumsal facialar tansiyon ve gerginlikleri had safhaya taşımıştır.

Türk Müslümanlığı olgusunu ele almadan önce ilk olarak ifâde etmemiz gereken husus bu kavramın sosyolojik bir kavram olduğudur. İslamiyet’in farklı bir formu olarak asla ve asla algılanmamalıdır. Çünkü esas itibarı ile Müslümanlık/İslamlık her şeyi ile tamam olmuş, sabit bir inanışı ifade etmektir. Bu inanışın temel hususları yâni Kur’an kelamı ile sabit ve nettir. Türk Müslümanlığı, Arap Müslümanlığı gibi tanım ve kavramsallaştırmalar yukarıda da ifâde ettiğimiz gibi sosyolojik bir tespittir. Bu tespit birey ve toplumların psikolojileri ve karakterlerinin sosyal, ekonomik ve siyasi olmak üzere belirli şartlar sonucunda oluşturdukları inanç şekillerini tanımlamak için kullanılmaktadır.

Türkler tarihleri boyunca gerek yaşadıkları coğrafya, gerekse konar göçer bir sosyolojik yapıya mensup olmaları hasebiyle ilişki ve temas içerisinde oldukları komşu kavimler ile birçok farklı kültür, inanç ve değerleri tanımış ve görmüştür. Özellikle de konar-göçerlik dolayısı ile farklı coğrafyalar; farklı insan toplulukları ile karşılaşılmış ve bu topluluklar ile kültürel alışveriş içerisinde olmuşlardır.

Türklerin İslamiyeti kabulüne kadar, Türk milleti için tarihi realite göz önüne alındığı zaman genel geçer sabit ve kabul görmüş bir dinî inanıştan bahsetmek asla mümkün değildir. Çünkü Türklerin inanç tarihleri zaman-mekan, şartlar, siyasi olaylar ve ticari ilişkiler nedeni ile zaman zaman farklılık arz etmiştir. Bunun yanı sıra bilhassa girift bir yapıdadır.

Özellikle İslam öncesi dönemde konar-göçer bir toplum olmaları dolayısı ile totemcilik, bir takım tabiat kültleri (atalar, yer ve gök, doğa olayları vb.) ile şamanî ritüeller benimsenmiştir. Tarih literatüründe yanlış bir tanım olarak Türklerin inanç durumu “şamanizm” adı altında tanımlanmış ise de Şamanizm bir din değil sadece ritüel ve inanış şeklini ifâde eden bir kavramdır. Özellikle “kam” adı verilen şamanî önderlere ait ritüeller Türkler tarafından inançlarını yaşayış ve ifâde ediş şekli olarak kabul görmüştür.

Türkler, İslam öncesi dönemde yaşadıkları coğrafyanın kozmopolit yapısı, Ön Asya ve Orta Asya’daki misyonerlik faaliyetleri ile siyasi ve ekonomik sebepler dolayısı ile eski dinî gelenkleri yanı sıra Maniheizim, Budizim  gibi Asya inançları ile az da olsa Hıristiyan ve Musevi(Karaylar/Karaim) inançlarının da etkisinde kalmışlardır. Fakat bu yeni ve farklı inançları benimseyen Türklerin aynı zamanda eski dinî inanç ve geleneklerini devam ettirdikleri de görülmektedir.

Türkler yeni karşılaştıkları inanç ve ritüellere karşı hoşgörülü olmuşlar, kendi dinamik ve toplumsal değerlerine uygun olan inançları benimsemişler ve önceki inanç geleneklerini de bu yeni form içerisine sokarak devam ettirmişlerdir. Tâbiri caiz ise Türklerin inanışlar karşısındaki karakter yapıları âdeta genel alıcı kan grubu gibidir. Birçok inanıştan etkilenmiş, eski inanç ve geleneklerini de yeni kalıplara sokarak devam ettirmişlerdir. Bu sebeple İslam öncesi Türk dinî tarihi ve Türklerini dinî için kesin bir adlandırma, belirli ve kesin dinî aidiyet mümkün ve söz konusu değildir.

Kur’an kelamının vayhi ile, özellikle Emeviler döneminde başlayan Ön ve Orta Asya fetihleri ile Türkler zaman içerisinde İslamlaşmaya ve İslami dinî geleneği benimseye başlamışır. Ancak şunu ifade etmeliyiz ki Türklerin İslamlaşması kolay, hızlı ve kısa zamanda olmamıştır. Türklerin Müslümanlaşması birçok siyasi, ekonomik ve toplumsal faktöre bağlı olarak olumlu ve olumsuz birçok realiteden sonra uzun bir süreçte gerçekleşmiştir. Türklerin İslamlaşması hemen hemen 18. yüzyıla kadar devam eden bir süreçtir.  Türklerin, İslamiyet ile tanışması, Arap fetihlerinin şiddet içeren karakteri dolayısı ile askeri mücadeleleri de barındıran bir sürecin ürünüdür. Türkler zaman zaman şartlara bağlı olarak bazan münferit bazan ise toplu boylar halinde İslamiyete geçmişlerdir.

Yukarıda Türklerin dinî karakteri hususunda söz konusu ettiğimiz bahislerde Türklerin inanç durumunun yeni din ve inanışlar ile karşılaştıktan sonra benimsemeseler bile eski inanışlarını bu yeni forma sokarak bir şekilde devam ettirdiklerini söylemiştik. Kezâ aynı şekilde Türkler İslamlaşmaya başladıkları dönemde de eski dinî gelenek ve ritüellerini de İslâmi bir form ile yeniden inşâ etmişlerdir. Nitekim bugün dâhi Müslüman Türk toplumunun dinî yaşayış şekilleri ve dinî bilgisi muhtevasında İslâm öncesi birçok dinî unsur, ritüel ve geleneğin devam ettiği görülmektedir.

Türk dinî tarihi hususunda değinmemiz gereken bir diğer önmeli nokta ise Türklerin İran coğrafyasında İslâmiyet ile tanışmış olmalarıdır. İran coğrafyası tarih boyunca kadim medeniyet ve inançlara ev sahipliği yapmış bir coğrafya olması hasebiyle birçok farklı kozmopolit inanışların doğduğu yerdir. Bu sebeple Türkler bu coğrafya da İslâmiyetle tanışmış olmaları dolayısı ile Türk – İslam inanışı üzerine İran etkisi göz adı edilmeyecek kadar önemli bir realitedir. Nitekim namaz, oruç vs. gibi bugün dâhi Türkler arasında yaşayan birçok dinî kavram Arapça değil Farsçadır.

Türk inanç geleneği içerisinde “kam” adı verilen dinî önderler ve yaptıkları ritüelleri, içi kapanık ve münzevi hayat tarzları dolayısı ile Türkler İslâmi dönemde de kam yaşayışına benzer yaşayışı devam ettiren “tasavvufi” ekolleri rahatlıkla benimsemiştir. Tasavvufi gelenek Türkler arasında büyük bir hedef kitlesi yakalamıştır. İslam öncesi dönemdeki kam yaşayışı özellikle İslâmi dönemde evliya, abdal, derviş, kalender gibi adlar ile yaşamaya devam etmiştir.

IX. yüzyıldan itibaren İslâmlaşmaya başlayan Türkler Anadolu’ya geldikten sonra da uzun yıllar konar-göçer bir hayat tarzı sürmeleri nedeni ile kitâbî olmayan tamamı ile şifahi yâni sözlü kültüre dayanan bir inanç yaşamışlardır. Türklerin, kitâbî (ortodoxy) olmayan inançları şifahi ve karışık (hetorodoxy) bir durum arz etmektedir. Nitekim yerleşik Türk toplulukları ile konar-göçer Türk toplulukları arasındaki inanç farklılığı tarihi tecrübede derin bir uçurum oluşturmuştur. Bu fark bugün dâhi etkisini göstermektedir. Özellikle konar-göçer Türk toplulukları arasında İslâm öncesi eski dinî gelenek ve ritüellere bağlılık İslâmi formda devam etmiştir. Fakat zaman içerisinde yerleşik yaşayışı benimseyen Türkler daha çok kitâbî yani Kur’an ve sünnet’ten beslenerek medrese ekolleri ile de farklı bir kimlik kazanmıştır. Bu iki ayrımın yarattığı sosyolojik farklılık toplumsal yaşayışta bu iki zümrenin birbirlerine karşı farklı dinî söylemler içerisine girmelerini de sağlamıştır. Ve bu durum askeri ve siyâsi birçok mücadeleleri de getirmiştir. (Babailer, Şeyh Bedretti vs.)

Türklerin dinî inanışları için zamana ve şartlara bağlı olarak sosyal, siyasi ve ekonomik nedenler dolayısı ile değiştiğini ve farklılık arz ettiğini söylemiş idik. Nitekim Türk tarihinde Türkler, siyasi politikalar hasebiyle zaman zaman din değiştirdikleri veya bazı dinlerin mezhep adı verilen ekollerinin mensubiyetine girdikleri görülmektedir. Nitekim “Büyük Selçukular” döneminde “Şİİ” yayılmacılığına karşılık “sünni ekol” benimsennmiş ve politik menfaat elde edilmeye çalışılmıştır. Şii geleneğin inşa ettiği “ezher” ekolüne karşı, “Nizamiye Medreseleri” inşa edilmiştir. Abbasi halifeliği ile siyasi, sosyal ve ekonomik ilişkiler tesis etmek amacı ile halifeliğin nüfuzu kabul edilmiştir.

Nitekim Osmanlılar’da da Şah İsmail ve Safevi yayılmacılığı ile siyasi politikalarına karşılık sünni ekolü ihya etmeye çalışmış ve karşıt bir siyaset malzemesi olarak kullanmıştır. Devletler dinî mezhep ve ekoller üzerinden derin bir askeri ve sosyal propoganda faaliyeti içerisinda olmuşlardır. İlerleyen zaman içerisinde Osmanoğulları’nın son dönemine doğru özellikle Padişah II. Abdülhamid sahip oldukları halifelik makamının imkanlarını değerlendirmek istemiş ve siyasi politika olarak kullanmayı amaçlamıştır.

Halifeliğin Kasım 1924’te kaldırılması ile artık tamamen inkirâza uğrayan Osmanoğullarının İttihat ve Terakki mensubu bürokratlarının çaba ve mücadeleleri ile kurulan Türkiye Cumhuriyeti ise Halifeliğin Kaldırılması, Tevhidi Tedrisat Kanunu ve Diyanet İşleri Başkanlığı’nın tesisi ile Türk dini tarihinde farklı bir merhale yakalamıştır.

Yeni Cumhuriyet’in üzerine inşa edilen temel felsefesi ve zamanla yapılan inkilaplar ile, Türk milletinin dini formu modern Batı merkezli, seküler ve laik bir çizgiye evrilmiştir. Özellikle iktibas edilen Fransız tipi laiklik anlayışı ile Türk dini tarihi açısından en önemli dönüm ve kırılma noktası yaşanmıştır. Cumhuriyet’in kurucu kadrolarının inşa ettiği laik ve seküler sistem zamanla dini yönden birçok farklı problemi meydana getirmiştir.

Özellikle Türkçe Ezan başta olmak üzere, daha sonraki süreçte zuhur eden Türban meselesi, Alevilik vs. gibi toplumsal gerginlikler laik ve seküler kadrolar ile muhafazakar ve mütedeyyin camiayı karşı karşıya getirmiştir. Bu dönem ile birlikte Türk toplumunun din anlayışının muhtevası, ruhu ve yaşam formu değişmiştir. İlerleyen süreç içerisinde Türkiye Cumhuriyeti kamuoyu 21. yüzyıla dini alanında zaman zaman yükselen tansiyonlar ve gerginlikler arefesinde girmiştir. Özellikle 28 Şubat’ın doğurduğu sonuçlar ile öncesinde yaşanan Madımak, Kahramanmaraş vb. toplumsal facialar tansiyon ve gerginlikleri had safhaya taşımıştır.

“Kolanizatör Türk Dervişleri” tâbiri merhum tarihçi üstad Ömer Lütfi Barkan’ın meşhur “Kolanizatör Türk Dervişleri ve Zâviyeler” adlı eseri ile tarih ve sosyoloji literatürüne kazandırılmış bir ifâdedir. Müessese ve Medeniyet ile Osmanlı İktisâdı üzerine ihtisas sahibi olan merhum üstad, kaleme aldığı bu eseri ile bir ufuk açmış ve toplum yâni insan, din ve kültür merkezli sosyal tarih çalışmalarına önemli bir bakış açısı kazandırmıştır. Kolanizatör Dervişleri tanımı, özellikle Anadolu ve Balkanlar Türk – İslam tarihinin önemli bir dönemini ve bu dönemde gerçekleştirilen Türkleşme ve İslamlaşma faaliyetlerini tam manası ile açıklayan ve ifade eden bir tanım olmuştur.

Selçuklu, daha genel bir ifâde ile Türkmen akınları ve göç faaliyetleri ile başlayan Anadolu Türk tarihi, özellikle başta “Malazgirt” ve daha sonra “Miryakefelon” zaferi ile birlikte ileri bir boyuta taşınmıştır. Özellikle bu dönemde Ön Asya yâni İran coğrafyasından Anadolu’ya gelmeye başlayan Türkmen zümreler çoğunlukla “konar-göçer” olmakla birlikte azınlık da olsa İran’ın yerleşik şehirli Türkmen toplulukları da Anadolu’ya gelmeye başlamıştır. Siyasi, ekonomik ve toplumsal şartlara bağlı olarak zaman içerisinde Anadolu içerlerine yavaş ve sürekli olarak devam eden Türkmen göçleri başta Selçuklu olmak üzere çağdaş diğer Türk Beylikleri’nin devlet politikaları ile de desteklenmiş ve belirli bir düzene oturulmak istenmiştir. Bu dönemde konar-göçer Türkmen zümreler ile şartlara bağlı olarak zaman zaman devlet ve bürokrasi ile ciddi sorunlar meydana gelmişse de bu husus bahs-i diğerdir.

Anadolu’ya bu dönemde başlayan Türkmen akınları öncesi Anadolu’nun genel ifade ile sosyolojik yâni dini, siyasi ve kültürel hafızası Doğu Anadolu’da çounluğu Ermeni, azınlık bir kısım olarak da dağlık bölgelerde yaşayan Kürtler ile başta İç Anadolu ve Ege olmak üzere  Rum yâni Bizanslı Grek Hıristiyan halktan oluşmakta idi. Bu döneme gelinceye kadar Anadolu coğrafyası ilk çağlardan itibaren birçok devletin hayat alanı bulması, birçok savaşların bu bölgede cereyan etmesi ve etnisite farklılığından dolayı kozmopolit yapısı nedeni ile oldukça yıpranmış ve harab bir haldedir. Nitekim ilk Türk akıncılarının verdiği bilgiler ile bu bölge Türkler tarafından bereketli topraklardan ziyâde ören, viran ve harab gibi adlar ile tanımlanmıştır.

“Konar-göçer” veyahut “göçer evli” olarak ifâde ettiğimiz Türkmen zümrelerin Anadolu’ya başlayan akınları Anadolu’nun çehresinin hızlı bir şekilde değişmesine sebebiyet vermiştir. Özellikle Türkmen zümreler ki ekseriyeti hayvancılık ile geçimini sağlamaktadır. Anadolu’ya gelirken İslâmi dönem ve İslam öncesi döneme ait birçok dini ve kültürel değerlerini de taşımıştır. Anadolu’ya gelen Türkmenlerin büyük çoğunluğu yerleşik yaşama geçmeye başlamış, yerleşik yaşama geçmeyen ve geçmemekte ısrarcı olan zümreler  ile yerleşik düzen oluşturan Türkler arsından siyasi ve sosyal birçok olay vuku bulmuştur. Nitekim Türkmen zümrelerinin yerleşik hayat geçmesi başta “Devlet-î Aliyye-î Selçuk” olmak üzere devlet politikası olarakta benimsenmiştir.

Anadolu’da Türkmen göçleri ile birlikte hızlı bir şekilde Türkleşme ve İslamlaşma faaliyetleri başlamıştır. Özellikle yeni şehirler inşa edilmiş, eski harab şehirler de ihyâ edilmeye başlanmıştır. Nitekim bu dönemde Derviş, Abdal, Ahi vb. sosyal gruplara mensub olan Türkmenler âdeta kılıç fethi değil gönül fethi ile Anadolu’ya hızlı bir şekilde Türk dini, dili ve kültürünü taşımaya ve yaşatmaya başladılar. Bu dönemde birçok yeni şehirler kurulmuş, han, hamam, kervansaray, imarethane, köprü ve yollar, mescid, hankah, zaviye vb birçok yerleşik medeniyet unsuru inşa edilmiş, müslüman ve gayrı müslîm eşit olarak bütün Anadolu halkının istifâdesine sunulmuştur. Derviş ve Abdallar, din alanında Anadolu’da irşat faaliyetlerine başlamışlar, Ahi’ler yerleşik Rum esnaf zümrelerine karşılık Türk esnaf zümrelerini tesis etmiş ve sanâyi alanları kurmuşlardır. Tüm bu faaliyetler devlet politikası ile olduğu gibi aynı zamanda da gönüllü bir şekilde de devam etmştir.

Türkmen zümrelerin bu faaliyetleri tarihi süreç içerisinde uzun yıllar devam etmiş ve Anadolu’daki “Müslüman Türk” varlığını pekiştirmiş ve sağlam temeller üzerine inşa edilmesinde başat rol üstlenmiştir. Türkmen unsurlarının bu medeniyet olşuturan girişimleri Anadolu’nun o dönemdeki yerli halkı olan başta Rum ve Ermeniler tarfından hoşgörü ile karşılanmış, benimsenmiş ve Türkmenler ile aralarında dostluk münasebetlerinin başlamasını sağlamıştır. Nitekim Bizans’ın otoriter ve saldırgan politikaları karşısında yerli Rum ve Ermeni halkı çoğunlukla Türkmen zümreler arasına yerleşmiş, Türk devletinin himâyesine girmiş ve zamanla çeşitli hizmetlerde de rol almışlardır.

Anadolu’da cereyan eden bütün bu faaliyetler sonucunda Türkmen zümreler ile gayrı müslim zümreler arasında  başta dinî olmak üzere kültürel alışveriş gerçekleşmiş, ortak faaliyetler yürütülmüş, müşterek bir toplumsal hafıza inşa edilmiştir. Bunun neticesinde aynı zamanda Anadolu’da “heteredoxs/heteredoxy” yâni iç içe geçmiş karışık bir görünüm arz eden bir inanç ve kültür birikim de oluşmaya başlamıştır. Müslüman ve gayri müslimler bu dönemde birbirlerini dinî ve kültürel alanda etkilemişler, birçok hususta kültür aktarımı sağlamışlardır.

Anadolu’da devam eden Türkleştirme ve İslamlaştırma faaliyetleri bu dönemde kaleme alınan veya şifahi/sözlü olarak aktarılan Menakıbnâme, Fütüvvetname ve destanlar gibi birçok esere konu olmuş ve başta Abdal, Derviş ve Ahilerin felsefeleri kaleme alınmış ve aktarılmıştır.

Moğol tahakkümü ve Selçuklu inkirazı ile Anadolu’da başlayan siyasi, dini ve kültürel anlamdaki tüm olumsuzluklara rağmen İslamlaşma ve Türkleştirme süreci hızlı bir şekilde devam etmiştir. Bu tarihi izleyen dönem içerisinde Batı Anadolu’ya başlayan Türkmen göçleri ile birlikte daha önceleri Doğu Anadolu ve İç Anadolu’da faaliyet alanı bulan derviş ve ahiler Batı Anadolu’ya doğru bir yayılma göstermişlerdir. Bu süreç ile birlikte Batı Anadolu’da da hızlı bir şekilde Türkmen koloni faaliyetleri devam etmiştir. Medeniyet oluşturan birçok unsur, Batı Anadolu’ya da aktarılmış ve buradan inşa edilmiştir.

Batı Anadolu Beylikleri’nin faaliyetleri ve özellikle de Osmanoğulları ile başlayan feth hareketleri neticiesinde kolonizatör diye tâbir ettiğimiz derviş, abdal ve ahiler yeni feth edilen bölgeleri yerleşime açmışlar, Türkleşmesini ve İslamlaşmasını sağlamışlardır.  Bu faaliyetlerin had safhada devam ettiği en önemli yerleşim alanları Osmanoğullarının feth hareketleri ile Türklere açılan Balkanlar’dır. Balkanlar’a Anadolu’dan birçok Türkmen nakledilmiş, derviş, abdal ve ahiler bu coğrafyaya geçerek burada koloni faaliyetleri sürdürmüşlerdir. Özellikle de Osmanlı’nın “istimâlet” yâni hoşgörü politikası ile de bu toprak parçası hızlı bir şekilde Türkleşmiş ve İslamlaşmıştır.

Türkmen zümreleri ile birçok dini önderin şenlendirme faaliyetleri ile Balkanlar’da birçok han, hamam, köprü ve yollar, kervansaray, hankah, zaviye, medrese  ve mescid inşa edilmiştir. Bizans’ın menfi devlet politikaları ve âdil olmayan vergi talepleri ile zor duruma düşen Balkan halkları, Türklerin istimâlet politikası ve adil yönetimi ile karşılaşınca zamanla Türk devletinin himâyesine girmiş, Türk din ve kültürünü benimsemeye başlamıştır.

Yukarıda tarihi sürecini ele aldığımız koloni faaliyetleri Anadolu’da inşa edilen Türk ve İslam medeniyeti mayasının neticesinde Türklerin bu coğrafyada uzun yıllar kalmasını ve başarılı ve sağlıklı devletler inşa etmesini sağlamıştır. Bugün dâhi bu coğrafya üzerinde yaşam alanına sahip olmamızın ve birçok askeri faaliyete rağmen bu toprakları elimizde tutmamızın yegâne nedeni tarihi süreçte oluşturduğumuz bu mayadır. Derviş, Abdal, Gazi, Ahi vb. gibi adlar ile anılan gönül erlerinin müşterek mücâdelesi ve sahip olduğu hizmet ruhu dünya tarihinde benzeri görülmemiş bir ruhtur.

Bugünün küresel sisteminde başta kendi topraklarımız ve sınırlarımız olmak üzere dünya üzerinde güçlü ve dirâyetli bir şekilde sağlam durmamız için gereken şey bu ruha sahip olmamızdır. Toplum olarak bütün benliğimizle bu ruhu bulmalı ve ona sımsıkı sarılmalıyız. Devlet politikaları ile bu ruhu tekrar ihya edecek bir siyaset oluşturmalı, sivil toplum kuruluşları ile de bu faaliyetleri yürütmeliyiz.

Yakıp yıkan değil, geçmişteki medeniyeti inşa edecek, yeni birer abdal, derviş ve ahiler olacak nesiller yetiştirmeli ve bu ruhu gençlerimize kazandırmalıyız.

Türk-İslam Medeniyeti demek; inşaa, vakıf, hoşgörü ve vicdan temellinde bir felsefeye sahip medeniyettir demektir.

Bu yazı tarihçi Umut Güner tarafından yazılmıştır.

İnsanoğlunun yaşamı boyunca tecrübî ve teorik olarak edindiği bilgiler eğitim, talîm ve terbiye olarak ifâde edilmiştir. İnsanın varoluş serüveni ve tecrübe kazanımı doğumundan itibâren başlamaktadır. İnsan, ilk eğitimini başta ailesi olmak üzere yaşadığı toplumdan almaktadır. Bunun yanı sıra vatandaşı olduğu hanedan/imparatorluk/devlet veya toplumun müessese olarak tesis ettiği eğitim kurumlarında muhtelif müfredatlar ile eğitilmektedir.

Bir din olarak İslâm eğitime üst düzeyde bir önem atfetmiştir. Özellikle vahiy öncesi dönemde eğitim faaliyetlerinin hiç yok denecek kadar az ve geleneksel usuller ile yapıldığı bilinen kadim Arap toplumunda, İslâm dini eğitim ve öğretim faaliyetleri hususunda büyük bir dönüşüm başlatmış; bu konuda gerekli olan bireysel ve toplumsal çalışmalar yapılmaya başlanmıştır.

Hz. Peygamber’in risaleti ile birlikte İslâm toplumunda ilk olarak camiler ibadethane olmanın dışında eğitim ve öğretim faaliyetlerinin yapıldığı yerler olarak karşımıza çıkmaktadır. Özellikle başta çocuklar olmak üzere her yaştan insan için camiler İslâm dini ile tanışma ve eğitim-öğretim kurumu olarak varlık alanı bulmuştur. Bunun yanı sıra Mescid-î Nebevî’nin bitişiğinde kurulan Suffa Mektebi kadın-erkek, genç ve yaşlı olmak üzere bütün inananlar için eğitim faaliyetlerinin yürütüldüğü yer olarak karşımıza çıkmaktadır. Bilhassa İslâm dininin toplumsal hayatta kurumsallaşamaya başlaması ve fetihler ile yeni coğrafyalarda kendisine yaşam alanı bulması ile birlikte camilerin dışında çeşitli amaçlar için inşa edilen hangah, ribat, tekke ve zaviyeler de eğitim-öğretim faaliyetleri için aktif bir şekilde kullanılmıştır.

Tarihi süreçte İslâm medeniyeti, resmî eğitim ve öğretim hususunda İslâm coğrafyasının muhtelif yerlerinde kendi özgün eğitim kurumları olan medreseleri inşa etmiştir. Yazımızın konusu olan Nizâmiye Medreseleri, İslâm dünyasında kurulan ilk medreseler olmasa da amacı, tarihî misyonu ve müfredâtı bakımından tarihte önemli bir yere sahip olmuştur.

Nizâmiye Medreseleri’nin açılması hususunda birçok devlet adamı ve bürokratın destekleri söz konusu olmuştur. Belh, Nişabur, Herat, İsfahan, Basra, Merv, Âmül ve Musul ve Bağdat olmak üzere İslâm topraklarının muhtelif yerlerinde Nizâmiye Medreseleri kurulmuştur. Bu medreseler arasında hiç süphesiz en meşhur olanı Bağdat’ta Dicle nehri kenarında kurulan, yapımı iki yıl süren ve inşası için 600.000 dirhem harcanan Bağdat Nizâmiye Medresesidir. İnşa sürecinde Nehir kenarında halka ait alanların istimlâk edildiği ve bazı evlerin yıkıldığı da dönemin kaynaklarında zikredilmektedir. Yapımı biten Bağdat Nizâmiye Medresesi’nin açılışı 22 Eylül 1067 tarihinde halifenin de katıldığı muhteşem bir törenle yapılmıştır. Medresenin açılış törenini Ebû Sa‘d el-Kāşî idare etti. Açılışa devlet ricâli, tanınmış ulemâ ve halk olmak üzere birçok kişi katılmıştır.

Nizâmiye medreselerinin kurulması hem bir dinî kaygı hem de devlet politikası olarak tasavvur edilmiştir. Bilhassa bu dönemde halk arasından hızla taraftar bulan bâtınî düşüncelere karşı sünnî akidenin güçlenmesini ve ehl-i sünnet geleneğine mensup kadroların yetiştirilmesi amaçlanmaktaydı.

Özellikle de Şii-Fâtımı halifesi el-Muiz’in emiri el-Cevher tarafından 969 yılında inşa edilen el-Ezher camii medresesinin batını düşüncenin merkezi olması ve İslâm dünyasında râfızî düşüncelerin yaygınlaşmaya başlaması üzerine bir resmi devlet politikası olarak inşa edilmiştir.

Nizâmiye Medreseleri her ne kadar bu amaçla kurulmuş olsalarda zaman zaman râfızî düşünce mensuplarının propagandaları neticesinde medreseler de mezhep çatışmaları da yaşanmaktaydı. Nitekim böyle bir dönemde Nizamü’l Mülk, medrese baş müderrisine bir mektup göndererek “Medresenin kuruluş amacının mezhep çatışmalarını kışkırtmak ve körüklemek değil ilmin korunması ve yaygınlaşmasını sağlamak” olduğunu ifâde etmiştir.

İslâm coğrafyasında Nizâmiye medreslerinden önce birçok medrese inşa edilmiş ve bu medreselerin belirli bir müfredâtı söz konusu iken Nizâmiye Medreseleri kuruluşundan itibâren yapısı, işleyişi, şekli ve müfredâtı bakımından ayrıcalıklı ve özel bir yere sahip olmuştur.

Medrese de hoca ve öğrencilere mahsus odalar, dershâneler, mescid, kütüphane, yatakhâne, yemekhâne, hamam gibi muhtelif bölümlerden oluşan bir külliye niteliğindeydi. Medresenin ve öğrencilerinin bütün ihtiyaçlarının karşılanması için Nizamü’l Mülk vakıflar tesis etti. Medresenin yakınında çarşı inşa ettirerek gelirini medreseye tahsis etmiştir. Arazi, hamam ve bazı dükkanların gelirlerini müderris ve öğrencilere verilmesini sağladı.

Medresenin kuruluşundan sonra müderrisler bizzat Nizamü’l Mülk tarafından tanınmış meşhur ulemadan seçildi. Bilhassa Ebû Abdullah et-Taberî ile Ebû Muhammed Abdülvehhâb eş-Şîrâzî ve Gazzâlî’nin Nizamü’l Mülk’ün menşuruyla Nizâmiye Medresesi’ne müderris tayin edildiği bilinmektedir. Nizamü’l Mülk’ün vefâtından sonra onun soyundan gelenlerin yanında vezirler, sultanlar ve halifeler tarafından da müderris görevlendirildiği görülmektedir. Nizâmiye Medresesi’nin mütevellisi olduğu bilinen Süleyman b. Nizâmülmülk’ün 1240 yılındaki vefatından sonra müderrisler halifeler tarafından tayin edilmeye başlanmıştır.

Medreseye müderris olarak tayin edilen alimlere siyah bir cübbe giydirilmekte, sarık ve şal hediye edilmekteydi. Müderrisler görevinden ayrılırken sarık ve cübbelerini iâde etmek zorundaydılar. Kuruluşundan sonra kısa sürede bütün İslâm coğrafyasında ünü yayılan Nizâmiye Medreseleri’nde ders verebilmek için birçok alimin birbirleriyle yarıştıkları hatta bazılarının mensup oldukları mezheplerini bile değiştirdikleri o döneme ait kaynaklarda ifâde edilmektedir.

Medreselerin kendisine özgün bir müfredât ve işleyişi söz konusuydu. Hocalar öğrencilerden yüksekçe bir mevkîde bulunan kürsüden derslerini işlemekte, derslerin saatleri hocaların ilmî mertebesi, mevsimler ve dersin niteliğine göre değişmekteydi. Derslerin işleyişinde belirli bir usûl uygulanmamaktaydı, her hoca kendi usûlü ile derslerini işleme konusunda serbestti. Dersler öğleden önce başlar, öğlen, ikindi, ve yatsı namazlarından sonra devam ederdi. Eğitim süresi 4 yıl olarak belirlenmişti. Derslerin dili Arapça olarak belirlenmiş ve öğretim tamamen Arap dilinde yapılmaktaydı. Medresede Nâib, hocalar ve yardımcı hocalar, muhasebeciler, kütüphâne görevlileri ve bir de namaz kıldıran imam bulunmaktaydı.

Nizâmiye Medreseleri’nde okutulan müfredât şu şekilde idi:

Din ve Hukuk Dersleri; Kur’an-ı Kerim kıraati, Tefsir, Hadis, Fıkıh, Kelam ve Usul, Dil ve Edebiyat Dersleri; Arap Edebiyatı, Farsa Edebiyatı, Sarf, Nahiv, Hitabet, Şiir, Cerh ve Ta’dil, Tarih ve Edeb, Felsefe Dersleri; Hikmet ve Mantık, Müsbet Bilim Dersleri; Tıp, Cerrahi, Riyaziye, Hesap, Hendese, Müsellesat, Nücûm(Astroloji), Hey’et(Astronomi) ve  Tabiiyat(Coğrafya).

Bağdat Nizâmiye Medresesi’nde 6 bin’e yakın öğrencinin, Nişabur Nizâmiye Medresesi’nde ise 400 kadar öğrencinin eğitim gördüğü ifâde edilmektedir. Nizâmiye Medreseleri’nden birçok ünlü alim yetişmiştir. Bunlardan bazıları İbn Tümert, Ebu Bekir Muhammed b. Velid, İbn Asakir, İmadüddin el-İsfahanî’dir. Aynı zamanda dönemin birçok ünlü alimi burada hocalık yapmıştır.

Medreselerin kendi bünyesinde medreseye bağlı kütüphaneleri bulunmaktaydı. Özellikle Bağdat Nizâmiye Medresesi’nin yanında zengin bir koleksiyona sahip büyük bir kütüphâne inşa edilmiştir. Nizamü’l Mülk, halktan ellerinde bulunan nadir eserleri bu kütüphâneye bağışlamalarını istemiş, alimlerden yazdıkları kitapları talep etmiş ve medrese kütüphânesini zengin bir hâle getirmiştir. İnşâ edilen kütüphâne hususunda o dönemi anlatan birçok tarihi kaynakta kütüphânenin zenginliği ve görkemli olması ile ilgili hayranlık bildiren cümleler yazılmıştır. Mâlesef 1116 yılında çıkan bir yangında kütüphâne binası yanmış, öğrenci ve görevlilerin büyük çabaların ile kitaplar kurtarılmıştır.

Abbâsî Halifesi Nâsır-Lidînillâh 589’da (1193) kütüphaneyi yeniden inşa etmiş ve sarayındaki binlerce cilt kitabını bu kütüphaneye bağılşamıştır. İslâm coğrafyasını kasıp kavuran Moğol saldırıları zamanında kütüphânenin zarara uğramadığı ifâde edilse de mâlesef bu zengin kütüphaneye ait hiçbir nadide eser günümüze ulaşamamıştır.

Nizâmiye Medreseleri tarihi süreçte muhtelif nedenlerden dolayı zamanla gerilemeye başlamış ve gözden düşmüştür. Gerilemesinin nedenlerinden birisi Halife Mustansır’ın kendi adı ile anılan ve Nizâmiye Medreseleri kadar ünlü olması amacı ile Mustansır Medreseleri’ni kurmasıdır. Özellikle de alim ve öğrencilerin halifenin himâyesi altında bulunan bu medreseyi tercih etmesi Nizâmiye Medreseleri’nin gerilemesini sağlamıştır. Gerilemenin bir diğer nedeni ise Dicle nehri kenarına inşa edilen medresenin üç kez sel’e ve daha sonra da  yangına maâruz kalmasıdır. 1272’de çıkan yangında medrese ile birlikte çevresindeki çarşılar  da harap olmuştur. Her ne kadar Cüveynî, vakıf gelirleri ile medreseyi tekrardan ihya etmeye çalışmış ise de tarihi süreçte medrese sosyal ve politik nedenlerle ortadan kalkmaya yüz tutmuştur.

Nizâmiye Medreseleri gerek kuruluş amacı ve misyonu ile gerekse de müfredâtın özgünlüğü ve zengin kütüphaneleri ile devrin siyasî, ilmî ve dinî hayatı üzerinde derin bir tesiri söz konusu olmuştur. Ehl-Sünnet akidesinin devamlılığı ve Türk-İslâm geleneğinin taşıyıcılığı hususunda önemli bir görevi üstlenmiştir. İslâm dünyasında taraftar bulan ve yaygınlaşan bâtınî akımlara karşı sünni omurgayı sağlamaştırmıştır.

Halife ve Selçuklu sultanlarının devlet politikalarının devamlılığını sağlamış, kendi özgün müfredâtı ile başta kendi dönemine ve daha sonraki yüzyıllara de etki eden meşhur alimlerin yetiştirilmesinde etkili olmuştur. Birçok ünlü alim Nizâmiye Medrese’lerinin tedrisinden geçmiştir. Hüccetü’l-İslâm olarak tanınmış ünlü alim Gazzâlî’de Nizâmiye Medresesi’nde müderrislik yapmıştır.

Medreseler başta fıkıh, kelam ve hadis olmak üzere İslâmî ilimlere önemli bir katkı yapmıştır. Bu konular ile ilgili çok sayıda kitaplar telif edilmiştir. Yatılı ve burslu olması hasebiyle okumak için imkânı olmayan birçok zeki gence imkanlar tanıdı. Nizâmiye Medreseleri kurulmadan önce de İslâm dünyasında varlığı bilinen medreseler bilhassa özel kuruluşlar olarak varlığını sürdürüken Nizâmiye Medreseleri devlet ve önde gelen yöneticiler tarafından himâye edilen eğitim kurumları olarak ortaya çıkmıştır. Bu bakımdan daha sonraki yüzyıllarda devletlerin resmî olarak kuruluşunu tesis edip gözettiği medreseler için örneklik teşkil etmiştir.

Son olarak ise İslâm medeniyetinin kurup geliştirdiği medreseler Batı’da da benzer kurumların kurulup yaygınlaşmasında etkili olmuştur. Birçok araştırmacı tarafından Salerno, Paris ve Oxford gibi Batı’da kurulan üniversitelerin de Nizâmiye Medreseleri’nden etkilendiği ifâde edilmiştir.

Türk tarihi bir bütündür ve tarihimizde devamlılık esastır. Kadim dönemlerden itibaren oluşan geleneklerimiz ve tarihî tecrübelerimiz birikerek ve gelişerek devam eden bir seyir izlemektedir.

Bu eser, tarihimizin muhtelif dönemlerinden günümüze ışık olabilecek kültür ve medeniyet birikimimiz ile ilgili konuları ele almaya çalışmıştır. Millet olarak sahip olduğumuz hayat görüşümüz çerçevesinde şekillendirdiğimiz ve inşa ettiğimiz müesseselerin, yarattığımız tarihî kişiliklerin, olay ve olguların tahlilini içermektedir.

Akademisyen Tarihçi ve Felsefeci Umut Güner tarafından kaleme alınmış bir kitaptır.

Kitap hakkında Ahilik, bir Ortaçağ esnaf teşkilâtıydı. Batı’daki lonca teşkilâtının, Türkleştirilmiş ve İslamlaştırılmış bir modeliydi. Aslında, ekonomik bir müessese olarak kurulmuş olsa da, zamanla ekonomik olduğu kadar İslâmî ve insanî renkleri de olan bir müessese mahiyeti kazandı. Ona bu renkleri biz kattık. Nitekim, bu teşkilâtın bir diğer ismi olan “fütüvvet”; cömertlik, eli açıklık, mertlik, delikanlılık mânâlarına geliyordu.

Daha evvelki devirlerde Bizans’ta, Türk-İslâm dünyasında Selçuklularda bulunan bu müessese, Osmanlılarda devam etti. Ancak Batı Avrupa’da tamamen, çalışanların Feodal Bey lehine kontrol ve istismarını hedefleyen bu müessese, Selçuklular ve bilhassa da Osmanlılarda, çalışanların ve tüketicilerin korunmasını hedefliyordu. Dolayısıyla, iktisadî yönüyle bir esnaf teşkilâtı olan Ahilik, manevî yönüyle âdeta bir tarikat gibiydi. Kendisine ait ahlâkî, insanî ve dinî kaideleri vardı. Bu yönüyle de cemiyetin sadece ekonomik gelişimine değil, sosyal, kültürel, insanî ve manevî gelişimine de hizmet ediyordu. Umut Güner’in -Dinî, Siyasî ve Sosyal Yönleriyle- Tarihte Fütüvvet ve Ahilik adlı bu kitabı, Türkiye Selçukluları döneminde Anadolu’nun maddî-manevî yapılanmasını idrak etmeye katkı sağlayacak bir çalışmadır.

Akademisyen Tarihçi ve Felsefeci Umut Güner tarafından kaleme alınmış bir kitaptır.

İlk, orta ve lise eğitimini İstanbul’da Tuzla semtinde tamamlamıştır. Üniversite eğitimini Balıkesir Üniversitesi Tarih bölümünde tamamlayan yazar ardından İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi Felsefe Bölümü’nde yüksek lisans eğitimine başlamış fakat yarıda bırakmak zorunda kalmıştır. Daha sonra Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Bölümü’nde yüksek lisans eğitimine başlamıştır.

Umut Güner aynı zamanda uzun yıllar muhtelif dernek ve vakıflarda toplumsal ve kültürel faaliyetler içerisinde bulunmuş muhtelif dergi ve gazetelerde makaleler ve popüler tarih yazıları kaleme almıştır. Bunun yanı sıra yayımlanmış akademik makaleleri ve kitap çalışmaları bulunan yazar, Ortaçağ Tarihi, Siyaset ve İktidar Felsefesi ile Politik Kuramlar alanlarında ihtisas çalışmaları yürütmektedir.

Yayınlanmış Kitapları
Tarih Musahabeleri –DİB Yayınları
Tarihte Fütüvvet ve Ahilik – Ötüken Neşriyat

Sosyal Bilimler Alanını Tercih Edecek Öğrencilere Lisans Bursu
Kurumumuz tarafından 2021 yılı burs başvuru ilan metninde yer verilen ilgili bölümleri tercih eden öğrencilere en düşüğü aylık 1.000 TL olmak üzere 2.000 TL’ye kadar lisans burs desteği sağlanacaktır.
YKS Başarı Sıralaması Bursu: İlan edilen sosyal bilim bölümlerine ilk üç tercihinden biri, yabancı dil bölümlerine ise ilk tercihi olarak yerleşenlerden başarı sıralaması ilk 1-1000 arası olanlara aylık 2.000 TL, 1001-5000 arasına 1.500 TL, 5001-15000 arasına ise 1.000 TL lisans bursu verilecektir.
Yerleştirme Sıralaması Bursu: İlan edilen bölüme birinci sırada (en yüksek puan ile) yerleşenlere aylık 1.000 TL burs verilecektir.
Çift Ana dal/Yan dal Bursu: İlan edilen bölümlerde öğrenim görmekte olup ilgili bölüme ek olarak yabancı dil bölümlerinde yan dal veya çift ana dal programına kayıtlı olan veya yabancı dil bölümlerinde öğrenim görmekte olup ilan edilen bölümlerde çift ana dal programına kayıtlı olan lisans ara sınıf öğrencilerine not ortalamasına göre aylık 2.000-1.500-1.000 TL olmak üzere 3 kademede burs verilecektir.

Sosyal Bilimler Alanlarında Yüksek Lisans ve Doktora Yapacak Öğrencilere Burs İmkânı

Kurumumuz tarafından ilan edilen burs alanlarında lisansüstü tez hazırlayacak yüksek lisans öğrencilerine aylık 2.500 TL, doktora öğrencilerine ise 3.000 TL burs verilecektir.
Buna göre; Eski Çağ Tarihi, Orta Çağ Tarihi, Genel Türk Tarihi, Yeni Çağ Tarihi, Yakın Çağ Tarihi, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi, Tarih Eğitimi ve Öğretimi, Bilim ve Düşünce Tarihi, Arkeoloji ve Sanat Tarihi, Dinler Tarihi, Yurtdışı Türkler ve Akraba Topluluklar Tarihi alanlarında toplam 40 yüksek lisans ve 60 doktora öğrencisine burs sağlanacaktır.

2022 yılı Ocak ayı itibarıyla verilecek lisans burslarına ilişkin başvurular 2021 yılı Kasım ayında alınacak olup burs müracaat takvimi, Ekim ayında burs.ayk.gov.tr adresinden ve Kurumumuzun genel ağ sayfası ile sosyal medya hesaplarından duyurulacaktır.

Hünkâr Hacı Bektaş Veli, vefatının 750. yıl dönümünde Kültür ve Turizm Bakanlığının öncülüğünde; Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu bünyesindeki Türk Tarih Kurumu; Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi (NEVÜ) ve Ankara Hacıbayram Veli Üniversitesi (AHBU) iş birliğiyle düzenlenen sempozyumda anıldı.

Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesinde düzenlenen sempozyumun açış konuşmaları, Kültür ve Turizm Bakan Yardımcısı Ahmet Misbah Demircan, Nevşehir Valisi İnci Sezer Becel, Nevşehir Milletvekili Yücel Menekşe, Nevşehir Belediye Başkanı Dr. Mehmet Savran, Türk Tarih Kurumu Başkanı Prof. Dr. Birol Çetin tarafından yapıldı.

“Hacı Bektaş Veli, 750 yıl öncesinden günümüze ışık tutuyor”

Kültür ve Turizm Bakan Yardımcısı Ahmet Misbah Demircan, “Geçen hafta başlayan yangınlar münasebetiyle Marmaris’te idik. Millet olarak içimiz yanıyor. O ana kadar “can yanar” denince kendi canımı düşünürdüm ama şimdi başkalarının canı yandığında da canım yanıyor. Her bir ağaç bir can. Nasıl yandı içimiz. Hacı Bektaşi Veli’nin sözünü anımsadım: “Dostumuz ile yaralanıp kanarız”. Dostumuz sadece insanlar değil bu ekosistem içinde ne varsa dostumuz ve dostlarımızın acısı içimizde. Her nefeste aşk ile Allah’ı anarız. Birlik olmak lazım. Eren olabilmek için hem insanlar arasında hem de kâinatın arasında birlik olmak lazım. Hacı Bektaş Veli’yi Hak’ka yürüyüşünün 750. yılında rahmetle anıyoruz” dedi. Hacı Bektaş Veli’nin dört kapı kırk makam felsefesini de anlatan Demircan, “Hünkâr, içinden geçtiğimiz döneme de 750 yıl öncesinden ışık veriyor. Birlik ve beraberliğimiz daim olsun” diye konuştu.

“Hacı Bektaş Veli’nin mirasına sahip çıkmak asli görevimizdir”

Nevşehir Valisi İnci Sezer Becel ise, “Hacı Bektaş Veli’nin öğretisi bir olmayı, insanı sevmeyi, insan sevgisini, adalet ve hoşgörüyü temsil ediyor. Türk kültürü kendi kültürel değerlerinin aktarılmasına önemli değerler atfetmiş pek çok kişilik yetiştirdi. Hacı Bektaş Veli saygı ile anılan bir önder konumundadır. Mirasına, kültürüne, felsefesine sahip çıkmak ve aktarmak asli görevlerimizdendir. Barış ve kardeşliğe davet eden Hacı Bektaş Veli’nin bu topraklarda yeşermiş olması ve hâlâ yaşaması bizler için gurur vesilesidir” dedi.

“Hünkâr, insanlığı kardeşliğe davet etmiştir”

Sempozyumun açış konuşmasında söz alan Nevşehir Belediye Başkanı Dr. Mehmet Savran da “Hacı Bektaş Veli savaş yerine barışı, düşmanlık yerine dostluğu, nefret yerine sevgiyi merkeze koydu. Yaşadığı yeri sevgi ile aydınlattı. ‘İncinsen de incitme’ diyerek insanı kendi kalbine yönlendirmiştir. İnsanlığı kardeşliğe davet etmiştir” dedi.

Türk Tarih Kurumu Başkanı Prof. Dr. Birol Çetin ise açılış konuşmasında şunları söyledi:

“Tasavvuf geleneğinde büyüklerin ismi anıldığında orada bereket olur. Hacı Bektaş Veli’nin 750. ölüm yılı çok önemlidir. Nefesi, ocağı Anadolu irfanına katkı sağlıyor. Atatürk’ün bize gösterdiği istikamet başta olmak üzere şu günlerde özellikle millî birliğimizi diri tutmak ve bunu yeni nesillere aktarabilmek için çalışıyoruz. Hünkâr Hacı Bektaş Veli yaşadığı dönem itibarıyla Anadolu’da karışıklıklar olmasına rağmen barışı ve kardeşliği tesis etmiş; sadece Anadolu’ya değil Rumeli’ye geçmiştir. Onun düşünceleri bu coğrafyadan dünyaya yayılmıştır. Tekrar kazanı kaynatalım Bektaşi ve Alevi önderleri buluşturalım diye bir amacımız var. Bu sempozyumda bir araya geleceğiz. 8 ülkeden misafirlerimizle 4 oturumda İstanbul ve Anadolu Bektaşiliğiyle ilgili detayları anlatıp bu ruhu diri tutacağız.”

Hacı Bektaş Veli’nin vefatının 750. yıl dönümü nedeniyle ‘İnsanlığın Özü, Pir Veli’nin Sözü’ temasıyla hazırlanan tanıtım filminin izlendiği törenin sonunda Bakan Yardımcısı Ahmet Misbah Demircan, düzenleme komitesi üyelerine ve katılımcılara teşekkür belgesi sundu.

Anadolu Bektaşi Erenleri, Rumeli Bektaşi Erenleri, İstanbul Bektaşi Erenleri ve Rumeli Bektaşi Erenleri başlıklı 4 oturumun düzenlendiği sempozyum, değerlendirme konuşmalarının ardından sona erdi.

Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu bünyesindeki Türk Tarih Kurumunun desteğiyle Muş Alparslan Üniversitesi tarafından “950. Yılında Malazgirt Zaferi Uluslararası Sempozyumu” düzenlenecek.

23-24 Ağustos tarihlerinde otuzdan fazla yerli ve yabancı akademisyenin katılımıyla gerçekleşecek olan sempozyumda, Malazgirt Zaferi ile Malazgirt şehrinin tarihsel kimliği ele alınacak. Kültür ve Turizm Bakanlığı himayesinde sürmekte olan “Malazgirt Savaş Alanının Tespiti Tarihi ve Arkeolojik Yüzey Araştırması Projesi’nin” sonuçlarının da kamuoyu ile paylaşılacağı sempozyumda, Malazgirt Savaşı 950. yılında hem tarihsel boyutları hem de savaş arkeolojisi açısından kapsamlı bir incelemeye tabi tutulacak.

Altay halk ve topluluklarının kültür ve uygarlık değerlerini ele alan ve daha önce Bişkek, İstanbul, Seul, Antalya, Ulan Batur ve Bişkek-Isıkköl’de düzenlenen Uluslararası Altay Toplulukları Sempozyumu’nun dokuzuncusu Türk Tarih Kurumunun desteğiyle Bursa’da gerçekleştirilecek.

27-30 Eylül 2021 tarihleri arasında Altayist akademisyenleri bir araya getirecek olan sempozyum serisinin bu toplantısında, “Destanlar ve Destan Kültürü” ele alınacak. Bursa Osmangazi Belediyesinin ev sahipliği yapacağı sempozyuma Türkiye’nin yanı sıra Japonya, Hindistan, Moğolistan, Kırgızistan, Kazakistan, Azerbaycan, Macaristan ve İspanya gibi ülkelerden 90’ı aşkın bilim insanı katılacak.

Sempozyumun Bursa Panorama 1326 Fetih Müzesinde gerçekleştirilecek olan açılış programında Manas Destanı’ndan kesitler sunulacak. Sempozyum, bildirilerin sunulacağı oturumlarla devam edecek.

Balkan coğrafyası Türk ve İslam tarihinin en önemli ve kritik bölgelerinden biri olmuştur. Balkanlar, devlet ve millet olarak tarihi yürüyüşümüze tanıklık etmiş Türk ve İslam mührünün kazındığı önemli bir parçamızdır. Balkan toprakları sahip olduğu milli ve manevi değerleri ile Avrupa kıtasında bulunan önemli bir Türk toprağıdır. Geçmişten günümüze taşıdığı miras ve sahip olduğu tarihi hafızası ile yaşanan tüm olumsuzluklar rağmen Türk yurdu olmanın önemini ve değerini korumaya devam etmekedir. Erken yüzyıllarda Karadeniz’in kuzeyinden Balkanlara ulaşan Türk toplulukları Balkanlarda uzun yıllar var olmuşlar, fakat milli kimliklerini burada yaşatamamış ve kısa bir zaman sonra asimile olmuşlardır.

Erken tarihlerde Rusya toprakları üzerinden Balkanlara gelen Türk topluluklarının burada kalıcı olamamasından yüzyıllar sonra bu defa Anadolu toprakları üzerinden Müslüman Türkler Balkanlara kadar ulaşmıştır. Karadeniz’in Kuzey’inden Balkanlara gelen ekseriyetle gayr-i Müslim Türklerin aksine bu defa Anadolu topraklarında uzun bir tecrübe yaşamış olan Müslüman Türkler Balkanlara gelmiş ve burada kalıcı olmuştur. Bu coğrafyayı Türk yurdu haline getirerek tarihin en önemli dönüşümlerden birini başlatmışlardır.

Anadolu topraklarının Türkleşmesini izleyen yüzyıllarda Türkmen zümreler Anadolu coğrafyasını hızlı bir şekilde Türk yurdu haline getirdikten sonra tarihi yürüyüşlerine devam etmişler ve nihayet Avrupa’nın kapısı olarak nitelendirilebilecek olan Balkanlara kadar ilerlemişlerdir. Bizans’ın son yıllarında uzun zamandır ihmal etmiş olduğu Anadolu topraklarını imar ve ihya eden Türk beylik ve devletleri çok kısa bir süre sonra Balkanlara ulaşmışlardır. Anadolu topraklarında tecrübe edilen yerli gayr-i müslim halk ile barış ve huzur içinde yaşama tecrübesi ile şehir ve beldeleri imar ve ihya etme geleneği Türklerin Balkanlara kadara ulaşmasının kilit noktaları olmuştur.

Balkanlar aynı zamanda birçok önemli tarihi kişiliğin ön plana çıktığı ve yaşam alanı bulduğu bir bölge de olmuştur. Nitekim 1261 yılında Moğolların tahakkümünden kaçarak Bizans’a sığınan Selçuklu Sultanı İzzeddin Keykavus Balkanlar’da yaşam alanı bulan en önemli tarihi kişiliklerden birisidir. Bilhassa Sultan Keykavus ile birlikte yaklaşık olarak otuz-kırk Türkmen obası ile birlikte dini ve manevi önder Sarı Saltuk Baba da Sultanın maiyeti ile beraber Balkanlara gelmiş ve Kuzey Dobruca’ya yerleşmiştir. Başta Sarı Saltuk olmak üzere birçok dini ve manevi önder Balkanların Türkleşmesinde ve İslamlaşmasında kilit bir rol oynamışlardır.

Türkiye Selçuklu Devleti’nin son yıllarında Batı Anadolu’ya doğru başlayan Türk akınları neticesinde Batı Anadolu’da başta Osmanoğulları olmak üzere birçok Türk beyliği kurulmuştur. Bu beylikler Ege Denizi’nde başlattıkları denizcilik faaliyetleri ve Bizans ile giriştikleri mücadeleler neticesinde kısa sürede Balkanlara ulaşacak güce erişmişlerdir. Bilhassa Türklerin İslamlaşmasından sonra yeni bir kimlik ve ruh ile ön plana çıkan gaza ve cihad düşüncesi sebebiyle Türk zümrelerin Bizans ve Balkanlar üzerine kutlu yürüyüşleri büyük bir gayretle devam etmiştir.

Bu kutlu yürüyüş sebebi ile Balkanlar erken bir tarihte Müslüman Türk yurdu haline gelmeye başlamıştır. Nitekim Balkanlar’ın İslamlaşması ve Türkleşmesi İstanbul’un Türk yurdu haline gelmesinden çok daha erken bir tarihte gerçekleşmiştir. Bu nedenle Balkanlar tarihi süreç gözönünde bulundurulduğunda İstanbul’dan daha Türk ve daha Müslüman olduğu açık bir şekilde ifade edilmelidir. Özellikle de Balkanlar’da yürütülen imar ve ihya faaliyetleri neticesinde bu topraklarda tarihte emsali az olan milli ve manevi değerde Türk şehirleri inşa edilmiştir.

Batı Anadolu Beylikleri’nin faaliyetleri ve özellikle de Osmanoğulları ile başlayan fetih hareketleri neticesinde literatürde kolonizatör diye tabir edilen derviş, abdal ve ahiler yeni fetih edilen bölgeleri yerleşime açmışlar, Türkleşmesini ve İslamlaşmasını sağlamışlardır. Bu faaliyetlerin had safhada devam ettiği en önemli yerleşim alanları Osmanoğullarının fetih hareketleri ile Türklere açılan Balkanlar olmuştur. Balkanlar’a Anadolu’dan birçok Türkmen nakledilmiş, derviş, abdal ve ahiler bu coğrafyaya geçerek burada faaliyetlerini sürdürmüşlerdir. Özellikle de Osmanlı’nın “istimâlet” yani hoşgörü politikası ile de Balkan toprakları hızlı bir şekilde Türkleşmiş ve İslamlaşmıştır.

Türkmen zümreleri ile birçok dini önderin şenlendirme faaliyetleri ile Balkanlar’da birçok han, hamam, köprü ve yollar, kervansaray, hankah, zaviye, medrese ve mescid inşa edilmiştir. Bizans’ın menfi devlet politikaları ve adil olmayan vergi talepleri ile zor duruma düşen Balkan halkları, Türklerin istimâlet politikası ve adil yönetimi ile karşılaşınca zamanla Türk devletinin himayesine girmiş, Türk inancını ve kültürünü benimsemeye başlamıştır. Bilhassa bu tarihten itibaren Avrupa’da Türk ve Müslüman aynı anlamlarda birbirini ifade eden kelimeler olarak kullanılmaya başlanmıştır.

Balkanları yeni bir kimlik ve ruh ile imar ve ihya eden Türkler aynı zamanda din ve ırk ayrımı yapmaksızın bu bölgede adaletli bir düzen tesis etmiş ve bölgede yaşayan farklı etnik unsurları barış içerisinde bünyesine katmıştır. Osmanlı Türkleri’nin bu topraklarda yürüttükleri politikalar neticesinde gayr-i müslim birçok etnik unsur zamanla İslamiyet ile tanışmış ve bölgede muazzam bir yaşam alanı oluşmuştur. Bu bölgede tesis edilen huzur ve barış ortamı Türk ve İslam ruhu ile mayalanmış ve bu topraklar Türk yurdu olarak anılmaya başlamıştır.

Tarihi süreç içerisinde uzun asırlar barış ve huzur içerisinde yaşayan bölge halkları Osmanlı’nın son dönemlerinde başlayan zafiyetler ve kaybedilen savaşlarla ağır bir yara almaya başlamıştır. Nitekim aynı tarihlerde dünya siyasetini şekillendirmeye başlayan “Milliyetçilik” akımları neticesinde uzun yıllardır bölgede hâkim olan barış ortamı bozulmaya başlamıştır. Bilhassa da bölgede yer alan etnik çeşitliliği bozmak amacı ile büyük bir çaba içerisinde giren devletler ve yerel terör yapılanmaları bölgedeki barış ortamını zedelemiş ve insanları din ve ırk ekseninde ayırarak bölüştürmeye başlamıştır.

Osmanlı’nın son yıllarında Müslüman Türklere karşı başlatılan soykırım hareketleri neticesinde birçok Türk ailesi öldürülmüş, evleri ve köyleri yakılmış, dini ve manevi kurum ve yapılar tahrip edilmiştir. Müslüman ve Türk karşıtı hareketlerin bu bölgede başlattıkları ayrılıkçı hareketler neticesinde Osmanlı kısa sürede Balkan topraklarını kaybetmiş ve bu topraklarda birçok farklı devlet ortaya çıkmıştır. Müslüman ahaliye yönelik devam eden baskı ve zulüm faaliyetleri nedeni ile uzun yıllardır bu bölgede yaşayan Türk ve Müslümanlar evlerini ve köylerini terk ederek Anadolu topraklarına göç etmek ve sığınmak zorunda kalmıştır. Müslüman Türkler’den kalan ev, iş yerleri, dini ve milli yapılar başta olmak üzere birçok şehir ve köy yağmalanmış ve tahrip edilmiştir.

Osmanlı Devleti’nin son yıllarında başlayan ayrılıkçı faaliyetler neticesinde bölgede bozulan huzur bir daha asla temin edilememiştir. Bölgede yaşanan etnik ve dini sorunlar uzun yıllar devam etmiş ve tarihe büyük acıları kayıt olarak düşmeye devam etmiştir. 1900’lü yılların başlarında Müslüman Türklere yönelik başlayan zulüm ve katliamlar Türklerin Anadolu’ya geri göçü sonrasında bölgede yaşayan ve farklı etnik unsurlara mensup olup Müslümanlaşan halklara yönelik olarak devam etmiştir.

Bölgede yaklaşık olarak yüzyıl önce ekilen nefret ve zulüm tohumları bu kez 1991 ve 1995 yılları arasında meydana gelen Bosna Savaşı’nda ortaya çıkmıştır. Sırp milliyetçileri ile Sırp Cumhuriyet Ordusu’nun Bosnalı Müslüman halka yönelik giriştikleri soykırım insanlık tarihine büyük bir utanç olarak geçmiştir. Sırp komutan Ratko Mladiç’in komutasında Sırp Ordusu’nun ağır silahlarla donanmış bir şekilde Srebrenitsa kentinde yaşayan savunmasız ve güçsüz Müslüman sivil halka karşı giriştiği soykırım bizlere büyük bir acı ve göz yaşı miras bırakmıştır.

11 Temmuz 1995 günü Sırp komutan Ratko Mladiç daha önce silahlarından arındırılmış ve savunmasız olan Srebrenitsa kentine ağır silahlı ordu ile giriş yaptı. Kentte yaşayan binlerce insan katledildi. Sırp askerler Müslüman halka ait cesetlerin kimlikleri tespit edilmesin diye cesetleri parçaladılar ve yaklaşık olarak sayısı bu tarihte 64 olarak tespit edilen toplu mezarlara gömdüler. Srebrenitsa katliamında yaklaşık olarak çoğu erkek, kadın ve çocuklardan oluşan 8 binden fazla masum insan hayatını kaybetmiştir. Yaşanan soykırım insanlık tarihine II. Dünya Savaş’ından sonra yaşanmış en büyük katliam olarak kayıtlara geçmiş ve bu soykırım mahkemelerce de kabul edilmiştir.

Sırp Cumhuriyet ordusu yüzlerce kadına tecavüz etmiş, hamileleri karnında bebekleri ile öldürmüş çocuk ve yaşlı demeden herkesi katletmiştir. Bosna’da katliam yaşanırken bölgeyi korumakla görevli olan Birleşmiş Millet Barış Gücü Ordusu ise yaşananlara seyirci kalmış ve katliama göz yummuştur. Bosna Savaşı süresince bölgenin önemli liderlerinden biri olan bilge Aliya İzzetbegoviç’in tüm dünyayı yaşananlara karşı uyarmasına ve destek talep etmesine rağmen bütün dünya ülkeleri hem Aliya İzzetbegoviç’e hem de Bosna halkına karşı üç maymunu oynamıştır.

Soykırımı gerçekleştiren Sırp askerleri öldürdükleri masum insanların cesetleri bulunmasın diye ve soykırımı gizlemek amacı ile  insanların cesetlerini ve kemiklerini parçalayarak farklı bölgelerde açtıkları yaklaşık 64 toplu mezarlara gömdüler. Toplu mezarların uydu taramalarında görülüp tespit edilmemeleri içinde içerlerine manyetik metal parçalar yerleştirdiler. Aynı zamanda da bölgenin iklim örtüsüne uygun çiçek ve otlardan oluşan bir yapı ile toplu mezarların üstlerini örttüler. Katliamı gerçekleştiren Sırp Ordusu’nun toplu mezarları gizlemek amacı ile yürüttüğü bütün faaliyetler ve planlar “Mavi Kelebekler”in sayesinde bozuldu ve hakikat ortaya çıktı.

Toplu mezarların gömüldüğü bölgelerde cesetlerin toprağı beslemesi sonucu ortaya Artemis çiçekleri çıkmaya başladı. Artemis çiçeklerinin bölgede ortaya çıkması sonucunda sadece bu çiçekle beslenen “Mavi Kelebekler”in bölgede çoğalması yöre halkının dikkatini çekmeye başladı. Yapılan araştırmalar neticesinde Mavi Kelebekler’in olduğu bölgelerde insanlık tarihinin gördüğü en büyük utançlardan biri ile karşılaşıldı. Mavi Kelebekler sayesinde bölgede sayısı 300’den fazla olan toplu mezarlar bulundu. Bu araştırmalar neticesinde Bosna Savaşı’nda yaşanan katliamın ulaştığı korkunç boyut ilk defa kanıtlanmış oldu. Toplu Mezar Enstitüsü tarafından yürütülen çalışmalar neticesinde 20 bin kişinin cesedine ulaştı fakat sadece 18 bin kişinin kimliğini belirlenebildi. Cesetlerin parçalanmış ve yakılmış olması nedeni ile kimlik belirleme çalışmaları çok zor şartlar altında gerçekleştirildi.

Mavi Kelebekler’in ortaya çıkardığı hakikat 20. Yüzyılda Avrupa’nın göbeğinde ve tüm Dünya’nın gözlerinin önünde yaşanan soykırımın ulaştığı korkunç boyutu bir tokat gibi insanlığın yüzüne çarpmış oldu. Bosna’da Müslüman halklara yönelik başlatılan katliam yakın tarihimizde yaşanan en büyük soykırımlardan biri olarak tarihe geçti. Bölgede yaşayan ve bir şekilde hayatta kalmış olan herkes en az bir yakınını soykırıma kurban verdi. Yaşanan katliamdan kurtulmayı başaran insanlar uzun yıllar psikolojik sorunlar ve hastalıklar ile mücadele etmek zorunda kaldı ve birçoğu yaşamını yitirdi. Yaşanan katliam BM ve Lahey’deki Uluslararası Savaş Suçları Mahkemesince 2004 yılında ancak “Soykırım” olarak tanındı. Avrupa’nın göbeği sayılabilecek Bosna’da yaşananlarda en az katliamı gerçekleştiren Sırp Ordusu kadar seyirci kalan Avrupalı devletlerin ve tüm dünyanın suçu bulunduğu aşikardır. Bosna’da yaşananlarda hayatını kaybedenler dışında tüm insanlık suçludur!

Yunus Emre’nin vefatının 700. yıl dönümünün “UNESCO Anma ve Kutlama Yıl Dönümleri” arasına alınması ve Cumhurbaşkanlığı tarafından bu yılın “Yunus Emre ve Türkçe Yılı” olarak ilan edilmesi vesilesiyle Türk Tarih Kurumu tarafından 16 Ağustos’ta Mardin’de; 17 Ağustos’ta Cizre’de, 18 Ağustos’ta Şırnak’ta bir dizi etkinlik düzenlendi.

Türk Tarih Kurumu bu şehirlerde il yöneticileri ve sivil toplum kuruluşları temsilcileriyle bir araya gelerek TTK’den beklentilerini dinledi. Prof. Dr. Haşim ŞAHİN’in Yunus Emre’nin tarihî kişiliği ve tasavvufi felsefesi hakkındaki konferansının ardından Mehmet KEMİKSİZ’in sesinden Yunus Emre’nin bestelenmiş ilahilerini dinleyen halk, bu etkinliklere büyük teveccüh gösterdi.

18 Ağustos’ta Şırnak’ta düzenlenen etkinliğe Kültür ve Turizm Bakan Yardımcısı Dr. Serdar ÇAM, Şırnak Valisi Ali Hamza PEHLİVAN, Şırnak Belediye Başkanı Mehmet YARKA, Şırnak Üniversitesi Rektörü Prof. Dr. Mehmet Emin ERKAN, Türk Tarih Kurumu Başkanı Prof. Dr. Birol ÇETİN ile il protokolü, akademisyenler ve gençler katıldı.

Bakan Yardımcısı ÇAM Şırnak’ta yaptığı açış konuşmasında, ortak paydamız Türkçeyi güzel şekilde kullanan gönül insanlarından Yunus Emre’nin Türk Tarih Kurumu gibi millî birliği oluşturma sürecinde katkılar sunan bir kurum tarafından anılmasının önemine dikkat çekti ve TTK ile başlayan bu çalışmaların artırılacağını belirtti.

Türk Tarih Kurumu Başkanı Prof. Dr. Birol ÇETİN etkinliklerde yaptığı konuşmalarda, Yunus Emre’nin şiirlerinde bulunan birlik olma duygusuna dikkat çekti ve Türk Tarih Kurumunun bu konserler vasıtasıyla halkla bir araya geleceğini, onların Kurumdan beklentilerini dinlemeyi umduğunu belirtti. Yemek etkinliğine katılan sivil toplum kuruluşu temsilcileri Türk Tarih Kurumundan kitap ve proje desteği beklediklerini belirtti.