Osmanlılarda Narh Müessesesi ve 1640 Tarihli Narh Defteri’nin yazarıdır. Kurtuluş Savaşı gazisi Ârif Kemal Bey ile Emine Şadiye Hanım’ın kızları olarak 1932’de İzmir’de dünyaya geldi. İzmir Dumlupınar İlkokulu’ndan sonra orta öğrenimini İzmir Kız Lisesi’nde tamamladı. Üniversite hayatına 1951-52 yılında İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü’nde başladı. Öğrencilik yıllarında İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Cavid Baysun, Hamid Ongunsu, Mükrimin Halil Yınanç, Tayyip Gökbilgin, Zeki Velidi Togan, İbrahim Kafesoğlu, Cemal Tukin, Afif Erzen, Bahadır Alkım, Sabahat Atlan, Besim Darkot, İsmail Yalçınlar, Sırrı Erinç gibi dönemin önde gelen hocalarından dersler aldı. 1956 yılında Tarih Bölümü Yeniçağ Kürsüsü’nden Osmanlı-İngiliz Münâsebâtı (Başlangıçtan XVII. Asrın Sonuna Kadar) başlıklı tezi ile mezun oldu. Aynı yıl, İstanbul Üniversitesi İktisat Tarihi ve İktisadî Coğrafya Kürsüsü’nde asistan olarak göreve başladı. Bu görevi esnasında bir taraftan Ömer Lutfi Barkan’ın çalışmalarına yardım ederken diğer taraftan hocası Cavid Baysun’un nezaretinde doktora tezini hazırlamakla meşgul oldu. 1958 yılında Osmanlı tarihçisi Bekir Kütükoğlu ile hayatını birleştirdi. 1961 yılında British Council bursunu kazandı ve üç ay süre ile Londra’da doktora teziyle alakalı Public Record Office, British Library ve India Office Library’de incelemelerde bulundu. Mart 1963’de Osmanlı-İngiliz İktisâdî Münasebetleri (Başlangıcından Tanzimat’a Kadar) başlıklı tezi ile doktor unvanını aldı. 1963-1972 yılları arasında doktor asistan olarak görevini sürdürdü ve Ömer Lutfi Barkan’ın başında bulunduğu Türk İktisat Tarihi Enstitüsü’ndeki çalışmalara katıldı.
Mübahat S. Kütükoğlu, Osmanlı tarihi içinde önemli ve geniş bir yere sahip olan Osmanlı-İngiliz ilişkileri üzerindeki çalışmalarını doktora sonrasında da devam ettirdi. 1970 Şubat ayında gittiği Londra’da bir sene kalarak İngiliz arşiv ve kütüphanelerinde çalıştı ve 1972 yılında Osmanlı İngiliz İktisâdî Münâsebetleri (18381850) başlıklı tezi ile doçent oldu. 1973 yılında İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü’nde Tayyip Gökbilgin’in kurucusu ve başkanı olduğu Osmanlı Müesseseleri ve Medeniyeti Tarihi Kürsüsü’nde doçent olarak vazifeye başladı. Tayyip Gökbilgin’in emekliye ayrılmasıyla 4 Ekim 1977 tarihinde Fakülte Kurulu’nun kararıyla Osmanlı Müesseseleri ve Medeniyeti Tarihi Kürsüsü’nün başına getirildi. Bunu takiben Gökbilgin zamanında başlayan medeniyet ve müesseselere yönelik çalışmalara bilimsel yaklaşımı, azmi ve titizliği ile hız verdi ve önemli projelere imza attı. Bu bağlamda mesai arkadaşları sırasıyla ilk yıllarda kürsü başkanı Tayyip Gökbilgin’den başka Salih Özbaran; 1976’dan sonra Mehmet İpşirli, Abdülkadir Özcan, Nezihi Aykut, Filiz Çalışkan, Arzu Terzi, İlhan Şahin ve Zeynep Tarım oldu. Mübahat Kütükoğlu’nun resmî kayıtlardaki son asistanı Levent Akgünlü olmakla birlikte onun daima gönüllü asistanları olmuştur.
1979’da profesör olan Mübahat S. Kütükoğlu, 1984 yılında Tarih Araştırma Merkezi’nin müdürlüğüne tayin edildi ve 1998 yılında emekli oluncaya kadar bu görevi üstlendi. Her yıl Mayıs ayı sonunda geleneksel olarak düzenlediği seminerlerle, sosyal bilimlerde disiplinler arası çalışmayı ve iletişimi amaçlayan bir katılımın olmasını sağladı. Bu arada editörlüğünü üzerine aldığı Tarih Enstitüsü Dergisi’nin düzenli olarak çıkarttı.
Üniversitede ders verme işini ciddiye alan ve bu konuda araştırmalar yapan Kütükoğlu, Osmanlı Paleografya ve Diplomatiği dersi ile ilgili araştırma ve çalışmalarını genişleterek Osmanlı Diplomatiği alanındaki bilinen en doyurucu eseri ortaya koydu. Ayrıca akademik kariyere talip talebenin en iyi şekilde hazırlanması için İlmî Araştırma Usûlleri ve İlmî Araştırma Usûlleri Tatbikatı isimli dersler, tarih bölümünde ilk defa M. S. Kütükoğlu tarafından konuldu. Verdiği dersler, üzerinde doğrudan doğruya araştırma yaptığı alanlar olup öğrenciye orjinal bilgiler verdi. Bu bakımdan öğrencinin dersi ciddiye almasını beklerdi. Bu bağlamda Osmanlı Sosyal ve İktisadî Tarihi dersi yine O’nun zamanında bir ders olarak konuldu. Sosyal tabakaların ve esnafın iktisadî yapılanmaya olan etkisinin konu alındığı dersini bizzat kendine ait notlarında verirdi. Bunun yanında Osmanlı Merkez ve Saray Teşkilatı derslerini en geniş şekilde ele alır, bir dönemde verdiği dersleri diğer dönemde tekrar etmez, ancak iki dönem sonra aynı konuya dönerdi.
Kütükoğlu, yüksek lisans ve doktora çalışmalarını satır satır okur, tezin kurgusu konusunda talebeyi fazla serbest bırakmaz, bilimsel usullerin en iyi şekilde öğrenilmesi için kendisi yönlendirirdi. İlmî usullere uygun olmadığına inandığı tezleri reddetmekte hiç tereddüt etmezdi. Çalışkanlık ve dürüstlüğüne inanmadığı talebeyi ne seçmeli derslerine, ne de lisans üstü programa alırdı. Buna mukabil kendisinden istenen yardımları asla geri çevirmez, kendi danışmanlığında olan öğrencileri ciddiyetle takip ederdi.
Mübahat S. Kütükoğlu’nun danışmanlığında hazırlanan çalışmalar, O’nun ilgi alanları olduğu kadar çalışılmasını teşvik ettiği proje niteliğini taşıyan, ancak ekiplerle tamamlanacak konular özelliğini gösterirdi. Bu bağlamda Osmanlı Devlet teşkilatı içinde teşrifatın önemine dikkat çeken Kütükoğlu, bir seri oluşturmayı amaçlayarak teşrifat defterlerine dayalı mezuniyet tezleri yaptırmıştır. Bir diğer önemli hedefi, Temettü defterlerinin yayınlanıp, Osmanlı sosyal ve iktisadî yapısının buna bağlı olarak incelenmesi ve değerlendirilmesidir. Müstakil makaleleri dışında Batı Anadolu’ya dair yaptığı çalışmalarda kullandığı Temettü defterlerini tez konusu olarak vermiş; konunun bir proje kapsamında tarihçiler tarafından ele alınması ile ilgili bir girişimde bulunmuş; ancak destek bulunamamasından dolayı devam ettirilememiştir. Gümrük defterleri ve uluslararası ticarî ilişkiler, desteklediği tez çalışmalarından bir diğeri olmuş ve meslek hayatının başından beri çalıştığı bu alanda mevcut kitaplarından başka çeşitli makaleler de yayınlamıştır.
Uzun ve meşakkatli çalışmalar sonucunda ortaya çıkan eserlerinin tamamı orjinal kaynaklar ve bilhassa arşiv vesikalarına dayanılarak hazırlanmıştır. Osmanlı-İngiliz iktisadî münasebetlerini inceleyen çalışmaları doğrudan iki ülke arşivine dayanarak hazırlanmış ve yayınlanmıştır. Osmanlılarda Narh Müessesesi ve 1640 Tarihli Narh Defteri’nin hazırlanması uzun yıllar sürmüş, defterin okunup değerlendirmesi yapılırken pek çok mesleğin eski ustalarına müracaat edilmiş ve böylece sadece erbabının bildiği ayrıntılar tespit edilerek bilim dünyasına sunulmuştur. Bugün bilinmeyen pek çok madde ismini ihtiva eden bu eser, Osmanlı kültür ve sanat tarihi çalışmalarında kaynak olarak önemli bir boşluğu doldurmaktadır. XV ve XVI. Asırlarda İzmir Kazasının Sosyal ve İktisâdî Yapısı, İzmir Tarihinden Kesitler ve XVI. Asırda Tavas Kazasının Sosyal ve İktisâdî Yapısı başlıklı kitapları için ilk defa kullanılan kaynaklar dışında bölgede yıllarca süren alan araştırmaları yapmıştır. Uzun çalışmalar ve araştırmaları sonucunda ortaya çıkan bir diğer eseri, XX. Asra Erişen İstanbul Medreseleri’dir. Bu çalışmada yenilenen şehrin geçmişten intikal eden bütün medrese ve kalıntıları tespit edilmiştir. Osmanlı Belgelerinin Dili sahasındaki eseri ise Kütükoğlu’nun Osmanlı arşivini ve ihtiva ettiği belgeleri ne kadar iyi tanıdığının en güzel delilidir. Makalelerinin pek çoğu neredeyse bir kitap hacim ve yoğunluğundadır.
Türk Tarihi Kurumu, Ahilik ve Kültür Vakfı, Ortadoğu ve Balkan İncelemeleri Vakfı (kuruluşundaki adı: Türk-Arap İlişkileri Vakfı), TürkAmerikan İlmi Araştırmalar Derneği üyesi olan Kütükoğlu, 16 Ekim 1998’de kendi isteği ile emekliye ayrılmıştır. Ders verme yükü ile fakültedeki resmî ve idarî işlerinin azalması, O’nun hayatında daha da verimli bir dönemi açmış; önemli araştırma ve proje çalışmalarını tamamlama ve yayınlama imkânı bulmuştur.
Hayatı boyunca çalışmalarını hiç kesintisiz sabır ve dikkatle sürdürmüş, yaptığı her işi ciddiye almış, insanî ilişkilerinde daima dürüstlüğü ve zarafeti ön planda tutmuş, ilmin ve sanatın önemine, devletin ve ülkenin bütünlüğüne inanmış bir insan olarak Mübahat S. Kütükoğlu Osmanlı tarihinin önemli âlimlerinden birisidir. 100’ün üzerinde makale ve kitapları olan Kütükoğlu’nun, Tarih Araştırma Merkezi müdürü olduğu sırada gerçekleştirilen ve bildirileri kitap olarak basılan seminerlerin sayısı 13’dür. Ayrıca Prof. Dr. Bekir Kütükoğlu’na Armağan (İstanbul 1991). kitabı da O’nun tarafından yayına hazırlanmıştır:
Eserleri
Osmanlı-İngiliz İktisâdî Münâsebetleri (1838-1850), İstanbul 1976;
Osmanlılarda Narh Müessesesi ve 1640 Tarihli Narh Defteri, İstanbul 1983;
Tarih Araştırmalarında Usûl, Ankara 2014; Osmanlı Belgelerinin Dili (Diplomatik), İstanbul 1994; X
X. Asra Erişen İstanbul Medreseleri, Ankara 2000;
XV ve XVI. Asırlarda İzmir Kazasının Sosyal ve İktisâdî Yapısı, İzmir 2000;
İzmir Tarihinden Kesitler (Makaleler), İzmir 2000;
XVI. Asırda Tavas Kazasının Sosyal ve İktisâdî Yapısı, İstanbul 2002;
XIX. Asır Ortalarında Tavas Kazası, İstanbul 2007;
Menteşe Sancağı 1830 (Nüfus ve Toplum Yapısı), Anlara 2010;
XVI. Asırda Çeşme Kazasının Sosyal ve İktisâdî Yapısı, Ankara 2010;
Balta Limanı’na Giden Yol. Osmanlı-İngiliz İktisâdî Münâsebetleri (1580-1850), Ankara 2013.
Zeynep TARIM ERTUĞ